Azərbaycan
Deutschland
Lietuva
Malta
ශ්රී ලංකාව
Türkmenistan
Türkiyə
Украина
Töňňe Tunga sózi aslynda ýolbars jynsyndan bolan ýyrtyjy bir haýwanyń adydyr Alp Ár Tóńńe Alp Er Tunga gadymy túrki hanl
Alp är Töňňe
Töňňe - Tunga — sózi aslynda ýolbars jynsyndan bolan ýyrtyjy bir haýwanyń adydyr. Alp Ár Tóńńe (Alp Er Tunga) gadymy túrki hanlarynyń biridir. Saklaryń hany[1]. Alp Ár Tóńńe uzyn saçly, gaýduwsyz adam bolupdyr. Bu şahsyýet tutuş Túrki dúnýásinde dál eýsem Eýran-parslarda hem belli tanalan adam bolupdyr. Seljuklylaryń 33-nji arkasyndan (atalaryndab) biri bolup tanalandyr. Ol óz dówrúnde Ýerzemindáki 100 sútúnli demir saraýda ýaşapdyr. Kábirleri ony Alpar diýip tanapdyrlar, eýran migologiýalarynda bolsa Afrasiýab ady bilen meşhurdyr. Ýaşan dówrúne degişli maglumatlar dińe bolupbilmejekliklere (fantastika) bagly bolan Alp Ár Tóńńe, Turançylaryń pikirine górá gadymy Túrkileriń ilkinji ata-babalarynyń neslinden gelip çykandygyny óńe súrúpdirler. Diwany Lugati-túrk eserinde Kutadgu Biligi [2], Eýran dessany Şanamanyń gahrymanlaryndan Afrasiýabyń hut Alp Ar Tóńńedigini açyk edipdir. Şanama eserine górá Eýran-Turan sóweşlerinde Zal ogly Rústem bilen bolan çaknyşykda helák bolupdyr. Orhon ýazgylarynda «Alp Ár» we «Tóńńe» atlary . ................. «Tunga tigin ýoghinda kiri ólùrtimiz»[3]. Alp Ár ady Altaý daglaryndan tapylan kóne runik ýazgylarynda-da açyklanypdyr[4]. Orhan ýazgylarynda Kúl Tegin 714-nji ýylda Oguzlara garşy 5-nji gezek eden ýórúşleri netijesinde bu kitaba şeýle ýazylypdyr.
1. Diwany lugatit turkde Alp Ar Tunga
Kaşgarly Mahmytyń kitaby «Diwany Lugat-itturk» eserinde şeýle ýazgylar bar: «Çúnki Kazynyń kakasy bolan (parsça okalşy - Tunga Alb Ar) - Tóńńe alp Ar «Afrasiýab» diýmekdir.«Merw» şáherini gurupdyr» ýazgylary bilen Efrasiýab we Alp Ar Tunganyń ikisiniňem bir adam bolandygyny açyklaýar[5].
1. «Kutadgu Biligde Alp Ar Tunga». Ýusup Ha:s Hajybyń Garahanly hókúmdary Tabgaç Bugra hana degişli bolan «Kutadgu Bilig» atly eserinde dúnýá hókúmdarlary içinde iń adalatly bolanlaryń Túrk hókúmdarlary içinde iń adalatly bolanlaryń Túrk hókúmdarlary bolandygyny we olaryń içinde meşhur bolan Tájikleriń (Eýranlylaryń) Efrasiýab diýmekligi Alp Ar Tóńńe diýmekligi ańladypdyr[6].
«Kent, şáher. Bu kelemeden alinaraq Qaşqar úçún Ordu, Kend derlár. Hanin oturdugu şeher demektir. Çúnki, Afrasiýab howasy gózel oldugu úçin burada otururdy». Aly şir Nowaýynyń «Arjasb» (Arjásp) şeklinde geçen harakteriń Alp ártóńńe bolandygyny [çeşme górkezilmedi]. Aly şir Nowaýynyń «Taryhy múlki Ajem» (Eýran Patyşalarynyń taryhy) atly eserinde «Ajrasp Binni Efrasiýab kim, Túrki patyşasy dy»[7] şekilinde. Wasiliý Rodlofuń işlerinde : XIX asyryń sońunda eserleri açyklan Rus kompozitory Rodloff Alp Ar Tóńńániń «Gahryman bir adam» manysynda umumy bir keleme bolandygyny bellápdir[çeşme berilmedi].
Çeşme
[1]-Clements. William M. (ińlisçe) The Green wood Encyclopedia of World Folklore and East Asia, Middle East (2006 bas.) Greenwood Press ss.432 The first examples of this verbal tradition include the Alp Ertonga Legend, which relates how Alp ErTunga, The Saka khan who is thanght to have lived in the seventh sentury prevailed against the Iranian armies.
[2]- «Bu túrk beglerinde atı belgúlúg tonga alp er erdi kutı belgúlúg» - Bu túrk begleriniń arasynda ady meşhur ykbaly aýan - beýan edilen Tunga Alp Er di. Kutadgu Bilig - Ýusup has Hajib.
[3]- Ahmet Zeki Validi Togan 1932. On Mubarak shah Ghuri sahypa 852.
[4]- Atalaý. Besim (2006) basmasy. Diwany lugatitturk. Ankara ş. Túrk tarıh kurumu basimevi ISBSN 975-16-0405-2. Jilt III. sahypa 149-150.
[5]- Kyzlasov. 2003 sssf 42.
[6]- Ýusup Has Hajyb. Kutadgu Bilig I Metin taýynlan R.R.Arat. Ankara 1991. sahypa 43.
[7]- Aly Şir Nowaýy. Taryhy Múlk i Ajam. Jilt XIV sahypa191-195.
Awtor: www.NiNa.Az
Neşir edilen senesi:
wikipediýa, wiki, kitap, kitaplar, kitaphana, makala, oka, göçürip al, mugt, mugt göçürip al, mp3, wideo, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, surat, aýdym-saz, aýdym, film, kitap, oýun, oýunlar, jübi telefony, android, ios, alma, jübi telefony, samsung, iphone, xiomi, xiaomi kompýuter, Alp är Töňňe hakda maglumat, Alp är Töňňe näme? Alp är Töňňe näme diýmek?
Tonne Tunga sozi aslynda yolbars jynsyndan bolan yyrtyjy bir haywanyn adydyr Alp Ar Tonne Alp Er Tunga gadymy turki hanlarynyn biridir Saklaryn hany 1 Alp Ar Tonne uzyn sacly gayduwsyz adam bolupdyr Bu sahsyyet tutus Turki dunyasinde dal eysem Eyran parslarda hem belli tanalan adam bolupdyr Seljuklylaryn 33 nji arkasyndan atalaryndab biri bolup tanalandyr Ol oz dowrunde Yerzemindaki 100 sutunli demir sarayda yasapdyr Kabirleri ony Alpar diyip tanapdyrlar eyran migologiyalarynda bolsa Afrasiyab ady bilen meshurdyr Yasan dowrune degisli maglumatlar dine bolupbilmejekliklere fantastika bagly bolan Alp Ar Tonne Turancylaryn pikirine gora gadymy Turkilerin ilkinji ata babalarynyn neslinden gelip cykandygyny one surupdirler Diwany Lugati turk eserinde Kutadgu Biligi 2 Eyran dessany Sanamanyn gahrymanlaryndan Afrasiyabyn hut Alp Ar Tonnedigini acyk edipdir Sanama eserine gora Eyran Turan soweslerinde Zal ogly Rustem bilen bolan caknysykda helak bolupdyr Orhon yazgylarynda Alp Ar we Tonne atlary Tunga tigin yoghinda kiri olurtimiz 3 Alp Ar ady Altay daglaryndan tapylan kone runik yazgylarynda da acyklanypdyr 4 Orhan yazgylarynda Kul Tegin 714 nji yylda Oguzlara garsy 5 nji gezek eden yorusleri netijesinde bu kitaba seyle yazylypdyr 1 Diwany lugatit turkde Alp Ar Tunga Kasgarly Mahmytyn kitaby Diwany Lugat itturk eserinde seyle yazgylar bar Cunki Kazynyn kakasy bolan parsca okalsy Tunga Alb Ar Tonne alp Ar Afrasiyab diymekdir Merw saherini gurupdyr yazgylary bilen Efrasiyab we Alp Ar Tunganyn ikisininem bir adam bolandygyny acyklayar 5 1 Kutadgu Biligde Alp Ar Tunga Yusup Ha s Hajybyn Garahanly hokumdary Tabgac Bugra hana degisli bolan Kutadgu Bilig atly eserinde dunya hokumdarlary icinde in adalatly bolanlaryn Turk hokumdarlary icinde in adalatly bolanlaryn Turk hokumdarlary bolandygyny we olaryn icinde meshur bolan Tajiklerin Eyranlylaryn Efrasiyab diymekligi Alp Ar Tonne diymekligi anladypdyr 6 Kent saher Bu kelemeden alinaraq Qasqar ucun Ordu Kend derlar Hanin oturdugu seher demektir Cunki Afrasiyab howasy gozel oldugu ucin burada otururdy Aly sir Nowayynyn Arjasb Arjasp seklinde gecen harakterin Alp artonne bolandygyny cesme gorkezilmedi Aly sir Nowayynyn Taryhy mulki Ajem Eyran Patysalarynyn taryhy atly eserinde Ajrasp Binni Efrasiyab kim Turki patysasy dy 7 sekilinde Wasiliy Rodlofun islerinde XIX asyryn sonunda eserleri acyklan Rus kompozitory Rodloff Alp Ar Tonnanin Gahryman bir adam manysynda umumy bir keleme bolandygyny bellapdir cesme berilmedi Cesme 1 Clements William M inlisce The Green wood Encyclopedia of World Folklore and East Asia Middle East 2006 bas Greenwood Press ss 432 The first examples of this verbal tradition include the Alp Ertonga Legend which relates how Alp ErTunga The Saka khan who is thanght to have lived in the seventh sentury prevailed against the Iranian armies 2 Bu turk beglerinde ati belgulug tonga alp er erdi kuti belgulug Bu turk beglerinin arasynda ady meshur ykbaly ayan beyan edilen Tunga Alp Er di Kutadgu Bilig Yusup has Hajib 3 Ahmet Zeki Validi Togan 1932 On Mubarak shah Ghuri sahypa 852 4 Atalay Besim 2006 basmasy Diwany lugatitturk Ankara s Turk tarih kurumu basimevi ISBSN 975 16 0405 2 Jilt III sahypa 149 150 5 Kyzlasov 2003 sssf 42 6 Yusup Has Hajyb Kutadgu Bilig I Metin tayynlan R R Arat Ankara 1991 sahypa 43 7 Aly Sir Nowayy Taryhy Mulk i Ajam Jilt XIV sahypa191 195