Azərbaycan
Lietuva
Malta
ශ්රී ලංකාව
Türkmenistan
Türkiyə
Украина
Mowzuk Araplar VI XI asyrlarda Meýilnama 1 Araplar musulmançylyga çenli döwürde Onuň ilaty durmuşy ykdysady ösüşi 2 Ilki
Araplar VI XI asyrlarda
Mowzuk: Araplar VI-XI asyrlarda
Meýilnama
1.Araplar musulmançylyga çenli döwürde. Onuň ilaty durmuşy-ykdysady ösüşi.
2.Ilkinji dört halyfatyň dolandyrmagy.
3.Omaýatlar nebereleri we olaryň nesilbaşylary.
4.Halifat ýurtlarynyp nebeleri.
Maksady: VI-XI asyr arap döwleti barada düşünje bermek.
Wezipesi: Ilat dininiň ýüze çykyşy we musulman ýurtlaryna ýýraýşy hem-de onuň netijelerini beýan etmek.
Pegamber derejesinde oturan ruhy baştutany Gorkut ata ilkinjileriň biri bolup yslamy kabul edipdir. Mekge-Medina gidip haj parzlaryny bitiripdir. Mukaddes Ruhnama, 105 sah.
Jarifat al-arab araplaryň adasy diýmekligi aňladýar. Parslar we türkmer oňa Arabysan diýipdirler. Arap ýarym adysy ululygy boýunça Ýewropanyň 4/1 bölegine barabardyr. Onuň dar töweregini Gyzyl deňzi, Hindi ummany, orta ýer deňzi, Pars ýalagy, Jýurdan derýalary tutýar.
Arabystan ýarym adasynda ýerleşen Arap taýpalary, etniki gelip çykyşy boýunça Günorra arap we Ýemen hem-de Demirgazyk araplara bölünýär.
VII asyryň başlarynda araplaryň köpüsi göçüp-gonup ýörän bedwinleri, olar oazis ýerlerinde ekerançylyk bilen meşgullanýan ekeni. Bedwinleri maýda dowardarçylyk geçi saklamak bilen hem meşgullanýan ekeni. Finikiýa palmasy, dary, üzüm, hasylly agaçlary ösdüripdirler.
Arabystan welaýatlarynyň ösüşi birmeňzeş derejede bolmandyr. Biziň eýýamyzdan öň 1 müň ýyllykda Yomende ekerançylyk medeniýeti ösdürip, sebäbi bu ýerde suw desgalary köp bolupdyr.
Siriýada we Girkan çeşmelerinde Ýemeniň ilatynyň birnäç gatlaklara bölünindigi ýatlanýär.
VI-VII asyrlarda baý gatlak, söwdagärler, azat ekerançylyk, azat hünärmentler, gullar bolupdyr. Azat jemagatlar birleşip kannalary, suw desgallaryny gurupdyrlar. Gurply adamlaryň köpüsi şeherlerde ýaşapdyrlar. Ýöne olaryp obada hem ýerleri bolup, bag, üžüm ekipdirler. Gullary suw desgalarynyň gurluşygynda-de peýdalanypdyrlar.
Ýomeniň ýokary gatlahynyň içinden käbirleri tapawutlanupdyr, oalr suw paýlajylar, kanal çekmek işi bilen meşgulanýarlar bolupdyr. Araplarda gadymy söwdanyň ösen şherleri Marib, Sona, Alzram, Main bolupdyr.
Şaherlerde ýaşulylaryň maslahatlary geçiripdir. Oňa miswodlar diýip at beripdirler. Ýomen söwda çatrygynda ýerleşindigi üçin Müsür, Palestina, Siriýa bilen söwda edip, uly girdeji gazanypdyr. Soňabaka bütin orta ýer deňzi, Efiopiýa, Hindistan, Pars ýaýlagy, Yefrat we Tigr derýalarynyň aralygy bilen söwda edipdir.
Arabystan Günbatarynda Hajis welaýaty Mekge ýerleşipdir. Kwartallarda durup aýry küreýiş taýpalary ýaşapdyr. Söwdagärler bu ýere deri guradylan üzüm, igde, altyn cage we kümüş daşlary ýurtlara äkidilip, Hindistanda hoşamaý ysly tagamlar, Hytaýdan ýüpek, Afrikadan altyn, pil süňki we gullar getiripdir. Siriýdan, Wizantiýadan çüýle gaplar, metal önümleri, ýarag, bugdaý ösümlili ýagy, mekga getiripdir.
Mekgäniň merkezinde kub görnüşindäki ybadathana ýerleşipdir. Kabir meligeliler gara daşa çokunypdyrlar. Haj döwründe taýpalara uruşlar ýatrylypdyr.
Gyş pasly Mekgede sowhunly bazarlar geçiripdir. Arabystanyň beýliki bir uly şaheri Medine bolup, yslam ýüze çykýança ol şaheriň ady Ýasrib bolupdyr. Ol syýasy merkeze öwrülenden soň ady üýtgäpdir. Bu ýerde söwdagärler, hünärmentler ýäşapdyr.
Araplaryň durmuşy yslam dini girýançe oňat öwrenilmändir. Araplarda iri eýeçilik gatnaşyklary VII asyrda köp ýerleri basyp alandan soň ösüp başlapdyr. Bedwinler (gumlylar) köp wagtlap oturymly ekerançylyga geçer ýäly amatly ýerleri az bolupdyr.
Araplaryň bir bölegi Palestina, Siriýa, Wizantiýa, Mesopotamiýa, Sasanid eýeanynda ýaşapadyr.
Şol sebäpli VI-VII asyrlarda Arabystanyň taýpalary arap diliniň dürli tirelerinde gürläpdirler. Demirgazyk araplar ýazuw çeşmelerinde semitleriň dili bolan arameý dilinde (araplara ýakym dil) gürläpdirler.
Arap dilindäki ýazgylar 328 ýylda peýda bolupdyr. Arap dilindäki baý poeziýa eserleri Riziň günlerimize çenli saklanypdyr. Olar dilinden – dile geçipdir. Yslama çenli din dürli tebigy hudaýlara ynanmak bilen baglanyşykly bolupdyr. Siriýa, Efiopiýadan IV asyrda herstian iudeý dini ýaýrapdyr. Bu dinler durmuş-ykdysady durnuksyzlyklaryň döremeginde geçiripdir. Efioplar 525 ýylda Abramyň ýolbaşçylygynda Ýomeni eýeläp, Mekgäni eýelemegi planlaşdyrypdyrlar.
Hosrow I 570 ýylda Günorta Ýemeniň territoriýasyny efioplardan azat edýär we sasanid eýeranyna birleşdirilýär. Araplaryň söwdasyna uly zyýän ýetipdir Hajis V-VI asyrlarda ykdysady we durmuş taýdan pese gaçýär. Hatyn esasyny Kureýiş taýpalary düzüpdir. Araplar söwdadan girýän girdeýjiniň ep-esli bölegini ýetiripdir. Bu çykgynsyz ýagdaýdan çykalga bolup, hyzmat eden zat mekgelileriň yslam dini bolupdyr. Yslam dini diýmek boýun egmek diýen manysy beripdir.
Ony esaslandyryjy Mekge söwdagärli Muhammetdi (570-632). Ol Haşimler taýpasyndan bolup, küreýiş tiresindendi. Käbede araplaryň täsiri guüýçlenipdir. Din täze ornaşan manaly yzarlamalara duçar bolýar. Şol sebäpli 622 ýylda Muhammet Mekgeden Medina göçýär. Şondan hem musulman ýylýazgyny (hijri) gaýdýar. Medina Muhammet bilen söwdagärler Abu Bekir we Omar gelýär.
Mekge bilen Medine geçen musulmanlara Muhajirler diýip at beripdirler. Yslam dinini kabul edenlere ansarlar (kömekçiler) diýipdirler. Yslam dininde ähli halklar, taýpalar dogandyr diýip, araplary birleşmäge çagyrypdyr. Şeýdip 630 ýyldan Arap döwletiniň düýbi tutulýär we ýeketäk din döräpdir.
Yslama ynanýan musulman 5 parzy ýerine ýetirmeli olupdyr.
1.Ähli zady ýaradanyň allanyň ýeketäkdigini Muhammet Pygamberiň ýerdäki wekilidigini ykrar etmeli.
2.Günde 5 wagt namaz okamaly
3.Remezen ayynda oraza tutmaly (agzyňy beklemeli)
4.Mekgä zyýarat etmeli
5.Malyň 40-dan birini garyplara zekat bermeli.
Muhammet 570-njy ýylda dogulyp 632 ýylda aradan çykýär. Kakasyna Abdulla, ejesine Emine diýipdirler. Ol Hatyja atly baý dul geline öýlenýär. Yslam bolup geçýan ähli Radysa allanyň emri bilen bolýandyr diýip öwredýär. Her kimiň öz kysmatyna kaýyl bolup, taňra galyberesede Hökümdara gulluk etmegini ündeýär. Yslam hiç kimi aldamazlygy, kesekimiň hakyny iýmezligi, mysapyra hemaýat etmegi, alynýän girdejiniň halal zähmetiň netijesi bolmalydygyny wagz edýär.
Yslam diniň esasy kada – kanunlary, “Gurhanda” ýerleşidirilipdir. Goşgularyň sany 620-nji ýylda 6236, onda 77934 söz bar. 114 süreden (bölekden) her sure birnäçe aýatlara bölünýär. Aýatlaryň jemi sany 6 müňden gowrakdy. Araplar basyp alan ýerlerini doly araplaşdyrypdyrlar.
Muhammet Pygamber aradan çykan döwrüne çenli Gurhan gutarnykly düzülmändir. Onuň asyl nusgasynyň birnäçesi ýitip gidipdir. Ol ýasy süňklerde, palma agajynyň ýapragyna, gönlere we daşlara göçürilip ýazylypdyr. Pygamberiň özüniň bar wagtynda kätiplik wezipesi bolmandyr. Gurhanyň dagynyk tekstini rejelemekde Abu Bekir, Osman uly işleri edipdir. Ýöne ýagyndynyň redaksiýasy dürli bolupdyr. Damasklylar, kuftalylar, barsalylar. Homsalylar ykrar edipdirler. Yslamda bolup geçýän ähli zady allnyň emri bilen bolýändyr diýip öwredýär. Her kim öz kastyna kaýyl bolmalydyr, galybersede hökümdara dulluk etmegi ündeýär. Häzirki wagtda yslama uýýanlaryň sany bir ýarym milliard arasyndaky agzalalyklary aýyrmak üçin köp hudaýlykdan bir hudaýlyga geçmäge çagyrypdyr. Muhammet Pygamberiň öwüt nesihatlaryndan:
-Bir ýere barsaňyz “Essalamy-aleýkum” diýip giriň! Mensize diýän diýmekdir.
-Ata-enenize hemişe mähriban boluň!
-Dogan garyndaşlaryňyza kömek ediň.
-Gysganç bolmaň, ýöne isripçilige hem ýol bermäň!
Yslam hiç kimi aldamazlygy kesekileriň hakyky iýmezligi, mysapyra hemaýat etmegi, alynýän girdejiniň halal zähmetiň netijesi bolmalylygyny wagz edýär. Yslam diniň esdasy kada kanunlary “Gurhan” kitapda 114 bölekden her sure birnäçe bölünýär. Aýatlaryň jemi sany 6 müňden gowrakdyr. Bu kataby Muhammet ölenden soň Abu Bekir (632-634) Omar (634-644) Osman (644-656) Aly (656-661) atly 4 çaryýarlar dowam edýärler. Olaryň döwletine halyjatlyk ady berilipdir. Abubekir medeni halyf bolupdyr. Onuň oruntutarylary Omaryň döwründe orta Aziýa basybalyjylykly ýöreliş gurapdyrlar. 640 ýylda bütin Palestina we Siriýany eýeläpdirler. Halkyny gula öwrülipdirler. 642-nji ýylda Araplar Müsüri 637 ýylda Eýrany säherini eýeläpdirler. 651 ýylda Eýran doly boýun egen.
Arap halyfaty VII-X asyrda Basybalyjylykly usurlaryň netijesinde giň arap döwleti halyfat döräpdir.
Yslam dini IX asyrda çenli eýelän ýerleriň halklarynyň aňyna yslam dinini girizipdirler.
Arap halyfatynda gul bilen gul eýesiniň arasynda garşylygyň bolandygyny aňladýär.
650 ýylda Gurhany işläp düzmegi Osman öz üstüne alypdyr, ýöne onuň kömekçileri bolupdyr.
Zor bilen yslam dini ýuwaş-ýuwaşdan ornaşdyrylyp, öňki ýerli dinleri (hristiýançylyk, iudeý, buddizm, zarastraçylygyň) gysyp çykaran ýeke-täk agalyk edýän dine öwrilýär. Muhammediň oruntutarlary dört çaryýärlar Abu Bekir (632-634) Omar (634-644) Osman (644-656) Ali (656-661) olaryň döwletine halyflyk ady berlipdir.
Hadysda Muhammediň durmuşy gürrüň berlipdir. Köp hadyslar Muhajirler we ansarlar tarapyndan döredilipdir (dini ýaýradyjylar). Muhammet ölenden soň Abu Bekir Medenede halyf bolýar. Ol arap taýpalarynyň gözgalaňlaryny basyp ýätyrýar. Onuň oruntutanlary Omaryň döwründe orta ýer deňzi Alynky we Orta Aziýa döwletilerine basybalyjylykly ýöreliş guralýär.
640 ýylda Araplar bütin Palestina we Siriýany eýeleýärler.
Basybalyjylykly uruşlaryň netijesinde giň arap döwleti halyfat döreýär. Dolandyryjylar yurt barada alada etmän, köpräk ýerleri basyp almak boýun egdirilen halklardan olja ýygnamagyň aladasyny edýarler. Yslam dini IX asyra çenli eýeläp ýerleriniň halklarynyň aňyňä siňdiriýär. Halyfatda gullaryň sany şeýle bir köp bolupdyr. Mysal üçin Abdar Rahmani Ibn Audeýe 30 müň guly bolupdyr. Gullar basyp alan ýurtlaryndan getirilen hünärmentleriň, demir usullarynyň hasabyna hem artypdyr.
Gullaryň biri Abu enda hünäri boýunça tagtadan zat bejerýän daşyň ussady bolupdyr. Halyf Omaryň ýanyna baryp öz hökümdaryndan negijedigini duýdurranda Omar oňa üns hem bermändir, ertirsi gün gul gylyjy bilen halyf Omary öldüropdir (644). Şeýdip Omar guluň elinden öldüpdir. Bu arap halyfatynda gul bilen gul eýesiniň arasynda garşylyklaryň bolandygyny aňladýar. Bu iri ýer eýeçilikli jemgyýetde-de gurçulygyň dowam edendigini subut edýär. Araplar eýelän ýerinde illü harbylagerli. Müsürde Fustat, Palestinada, Ramla, Irakda Kufa we barsa. Eýranda Siraz, Siriýäda şeýle şaherler bolupdyr.
Şeýdip Zakawkaziýa, Eýran, Merkezi Aziýa, Müsür, d.g. Afrikada ýerleşen araplar ýerli halk bilen assimerleşip, onuň medeniýeti kanul edipdir. Abu Bekir (634-644) Siriýa, Palestina, Wizantiýa ýörişler edipdir. Osman nähili bolsada gurhanyň sürelerini amal etmäge çalşypdyr. 3 gün halyf Osman (644-656) baý omaýatlar tiresinden gelip çykandygy sebäpli, onda ozone göwniýetjilik häsiýetde bolupdyr. Öz kowum garyndaşlaryna ýokary wezipeleri tabşyrylypdyr. Deňsizlik halkyň näzaryçylygyna getiripdir. Bedwinler bilen daýhanlar gozdalaňa aýaga galypdyr. Eýranda häkimiýete geçmegini talap edipdirler.
656 ýylda Osmany öldürip Ali (656-661) Muhammediň giýewsi-gyzy Fatima öýlenipdi. 4-nji halif bolup häkimiýete geçipdir.
Omaýatlar nebeleri munuň bilen razylaşmandyrlar. Nazary bolan Harijiler gozgalan turuzypdyrlar. Olar täze halif saýlamagy talap edipdirler. Soňa saýlamagy talap edipdirler. Soňa baha harizjiler dini topary döredilipdir.
661 ýylda Ali Kuf şaherinde öldürilýär. Myabu Halif diýip yglan edilýär. 661-750 Omaýtlar neslini esaslandyrýär. Ol ýurduň paýtagtyny Damaska göçürýär. Ýöne arap dolandyryjylaryna bil baglaýär. Ali bilen Fatimadan Hasanwe Hüseýin diýen ogullary bolýär. Olary Omaýtlar öldürýär. Olar Ispaniýadan tä merkezi Aziýa çenli eýelän ýerlerini yslamlaşdyrypdyrlar. Olar ýerli ilata öýlenipdirler. Şeýdip aýallar çagalar araplaşyrypdyrlar. Aýratyn hem Siriýä, Irak, Müsür, Liwiýa, Magribiň ilaty araplaşýär. Öňki 4 halyfyň döwründe grek we pars dili esasy bolan bolsa, indi arap dilinde hat ýazuw işlerini alyp barypdyrlar. Merkezi şaher Damaskda altyn dinarlar we kümüş dirhemler zikkelenipdir.
1.Mülk (halyf we dolandyryjylaryňky)
2.waky – dini edaralaryňky
3.ikta – jemgyýetçilik ýerleri bolupdyr.
Ýerleriň hemmesini daýhanlar bejiripdirler. Mülkdarlar ýerleri kärendesine beripdir. Salgytlar emeriň, halyfyň kaznasyna siňiodir. Ikta ýerleri arasyndan ogluna nesle geçipdir. Sebäbi ol ýerler köplenç harby işe çeşmelere berlipdir.
VII-VIII asyrlarda Araplar d.g. Afrikany, Pirineý ýärym adasynyň köp ýerlerini eýläpdir. 715 Zakawkaziýa, soňra merkezi Aziýany basyp alýar. Basyp alan ýurtlarynyň halklary Omaýatlarydan närazyçylygy artýar. Şehitler we harajitlerden başgada 20 ýylarda täze topar abbasitler peýda boldy.
Omaýatlaryň häkimiýeti çykylsada olaryň biri Ispaniýa gaçyp, garaşsyz kardow emiratyny döretdi. Abbasitler basybalyjylylyk syýasatyny dowam etdirdiler.
Halyfatyň g.d. Merw oazisinde gozgalaňe Abu Mulsim ýolbaşçylyk etdi. Ol asly gelip çykyşy boýunça parsdy, Horasan we Mawerannahryň halky gozgalaňa aýaga galdy. (Amyderýa bilen Syrdarýanyň aralygy) bir bada 60 oba aýa galýar.
Hünärmentler, söwdagärler, daýhanlar gatnaşdy. Gözdalan 747 ýylda başlanyp üç ýylda golaý dowam etdi. Halyf Merwan II Müsüre geçip şol ýerde öldüpdir. Halyf diýip Abbasid Abul Abbas yglan edipdirler. Abbasitler (750-1258) Halifatda häkimligi ele alýär.
Ýöne abbasitler Siriýada, Damaskda köp saklanyp bilmediler, sebäbi ol ýerde Omaýatlryň tarapdarlary köpdi. Şol sebäpli olaryň ýurdyň paýtagtyny Bagdada geçirdiler (762 ý.). Abbasidleriň döwründe söwda we ýere iri ýer ýeçiligi saklanypdyr.
Ikta düzgüni ýaýraýar. Musulman dini edaralarynyň wakuf ýerleri bolupdyr. Halyfatda VIII asyryň 2 ýarymyndan IX asyryň I ýarymyna çenli Abbasidleriň häkimiýetine garşy halk hereketleri dowam edipdir.
755 ýylda Horasanda Sumbodyň gögalany Merkezi Aziýada 776-783 ýylda Mukannanyň ýolbaşçylygyndaky halk hereketi (Akbynaslylaryň gözgalany) Gürgende 778-779 ýylarda gözgalan boldy.
816-837 ýylarda Azerbaýjanda we Günbatar Eýranda Babegiň ýolbaşçylygyndaky daýhan hereketleri boldy. 839 ýylda Tabristanda (Mazendaranda) Marýaryň ýolbaşçylygyndaky halk köpçüliginiň hereketi bolup, daýhanlar araplaryň ýerlerini eýeläpdirler.
VIII-IX asyrda hüramentleriň hereketi Azerbaýjana we Merkezi Aziýada täsirli bolupdyr (huromit sözüniň gelip çykyşy barada maglumat ýok). Bu hereket iri ýer eýeleriniň ezişine garşy bolandygy üçin progressiw rol oýnapdyr.
Halyf Muliniň döwründe (813-833) Müsürde halk salgytlara çydaman herekete gelýär. Muliniň özi baryp gozgalaňy ýätyrýär. Aýllary, çagalary gula öwüripdirler. Ýöne nähili bolsa-da, gozgalaň ýatyrylandan soň salgytlar düzgünleşdirilýär.
Araplar syýasy taýdan pese gaçsada arap-musulman medeniýeri, edebiýaty hünärmentçilik, söwda, deňizde ýüzmek ösdi. Suw gurluşygy, desgalaryna uly üns berildi. Yspaniýa bilen Hytaý aralagynda sowatly adamlaryň sany artdy. Goşuna uly üns berildi. Göçüp-gonup ýörän bedwinlere derek hakyna tutma goşup berildi. Agrar gatnaşyklary Abbasidlererde öňli ýaly galdy.
Horosan eýenlylaryň Tahirid (821-873) neberelerine berildi.
Tahirid Abdallah (828-844) ýurduň ykdysady ösüşine uly üns berýär. Emma jemgyýetçilik ýerleriniň daýhan gozgalaňlaryna getirýär. Şeýdip Eýranyň Gündogarynda Saffaridleriň mebereleriniň döwleti döredýär. Ony esaslandyran Yakub Ibn Leýsdir. 864 ýylda Ol Leýstanda Emir boldy. Häzirki Owganystanyň Hyrat, Kabul, Gazna, Kerman, Pars ýerlerini eýeläp 873 ýylda öž häkimiýetini berkitdi. Bagdada ýöriş etdi. Ýöne ol ýeňildi. Soňra bütin merkezi Aziýa diýen ýaly Samanileriň (875-999) gol astyna düşdi. IX-X asyrda halyfat pese gaçyp başlady. Sebäbi milli halyfat pese gaçyp başlady. Sebäbi milli azat edijilik hereketler güýçlendi. Eýranda Tahiriler, Merkezi Aziýada Samaniler, Demirgazyk Afrikada Müsürde Halyfa salgyt tölejek bolup gozgalaňlar turdy.
X asyryň ortalarynda Halyfat syýasy taýdan pese gaçdy:
1.Welaýatlaryň ykdysady ösüş derejek dürlüdi. Olar etniki gelip çykyşy, dine uýsy, medeniýetide dürlidi.
2.bu welaýatlary elde saklamak üçin harby güýç hem güýçli bolmalydy.
3.Iri ýer eýeleri döwlet eýeçiligine geçmelidi.
4.Daýhan we milli azat edijilik hereketler ýatyrylan hem bolsa, halyfat harby güýji gaçyrdy.
Halyf Al-Mamun iri halk hereketlerini, Babegiň gozgalaňy ýaly gozgalaňlary ýatyryp biljek däldi.
Goşunyň üsti G.g. Ýewropalylaryň Gazagystaňly gullaryň (slawýän we afrikan gullaryň) hasabyna doldurylýardy.
Abbasidleri elinde Arap Yragy we g.b. Eýran galypdy.
Afrikadan getirilen gullara zinjler diýip at beripdirler. Olary özleşdirmedik ýerlerde Barsa, Eýran peslik ýerlerinde işledipdirler. Olar oňat ýerleriň bardygyna görýänseler dawasyz işläpdirler. Agyr zähmetden ölýän negrleriň sany-sajagy bolmalydyr.
869 ýylda Harajitlerden bolan arab Ali Ibn Muhammed Al-Barkuiniň ýplbaşçylygynda gozgalaň turdy. Zinjleriň gozgalaňy (869-883) boldy. Oňa daýhanlar hem bedwinler goşulyp, halyfata uly zeper ýetirdi.
Zinjiler Barsa şaherini eýelediler. Aşaky Yrak, Hindistanda bir topar şäherleri eýeläpdiler. Öz ýolbaşçylaryny Halyf diýip atlandyrdylar. Ýöne daýhdanlar we bedwinler olardan daşlaşyp başlady.
Şih Ymanlardan bolam Ysmailyň oglunyň ady bilen baglanyşykly Ismaillylaryň şýlede Hemden kermat diýen asly yzakly, serkerde-basynyň ady bilen baglanyşykly.
Kermatlaryň gozgalaňy 900-902 ýylda Siriýada bolup geçdi. Kermatlar gozdalaň turuzdylar. Emma bu gozgalaň ýatyrylandan soň Ysmail, Tunisa gaçýär, bu ýerde Muhammediň nesli bilen baglanyşykly. Fatimidlerin Ysmailit halyfaty döredilýär (910-1171).
X asyryň ahyrynda Alžir, Tunis, Siriýa, Sisiliýa, Müsür, Palestina, Siwiýanyň uly bölegi degişli bolupdyr. Fatimid Ismaitleriniň hem karamatlaryň hem belli bir meýilnamasy bolmansyr. Olaryň baryly din bilen baglanyşykly bolup, halky özmek, talamak, hormatlak, öldürmek, gula öwürmek bolupdyr.
Awtor: www.NiNa.Az
Neşir edilen senesi:
wikipediýa, wiki, kitap, kitaplar, kitaphana, makala, oka, göçürip al, mugt, mugt göçürip al, mp3, wideo, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, surat, aýdym-saz, aýdym, film, kitap, oýun, oýunlar, jübi telefony, android, ios, alma, jübi telefony, samsung, iphone, xiomi, xiaomi kompýuter, Araplar VI XI asyrlarda hakda maglumat, Araplar VI XI asyrlarda näme? Araplar VI XI asyrlarda näme diýmek?
Mowzuk Araplar VI XI asyrlarda Meyilnama 1 Araplar musulmancylyga cenli dowurde Onun ilaty durmusy ykdysady osusi 2 Ilkinji dort halyfatyn dolandyrmagy 3 Omayatlar nebereleri we olaryn nesilbasylary 4 Halifat yurtlarynyp nebeleri Maksady VI XI asyr arap dowleti barada dusunje bermek Wezipesi Ilat dininin yuze cykysy we musulman yurtlaryna yyraysy hem de onun netijelerini beyan etmek Pegamber derejesinde oturan ruhy bastutany Gorkut ata ilkinjilerin biri bolup yslamy kabul edipdir Mekge Medina gidip haj parzlaryny bitiripdir Mukaddes Ruhnama 105 sah Jarifat al arab araplaryn adasy diymekligi anladyar Parslar we turkmer ona Arabysan diyipdirler Arap yarym adysy ululygy boyunca Yewropanyn 4 1 bolegine barabardyr Onun dar toweregini Gyzyl denzi Hindi ummany orta yer denzi Pars yalagy Jyurdan deryalary tutyar Arabystan yarym adasynda yerlesen Arap taypalary etniki gelip cykysy boyunca Gunorra arap we Yemen hem de Demirgazyk araplara bolunyar VII asyryn baslarynda araplaryn kopusi gocup gonup yoran bedwinleri olar oazis yerlerinde ekerancylyk bilen mesgullanyan ekeni Bedwinleri mayda dowardarcylyk geci saklamak bilen hem mesgullanyan ekeni Finikiya palmasy dary uzum hasylly agaclary osduripdirler Arabystan welayatlarynyn osusi birmenzes derejede bolmandyr Bizin eyyamyzdan on 1 mun yyllykda Yomende ekerancylyk medeniyeti osdurip sebabi bu yerde suw desgalary kop bolupdyr Siriyada we Girkan cesmelerinde Yemenin ilatynyn birnac gatlaklara bolunindigi yatlanyar VI VII asyrlarda bay gatlak sowdagarler azat ekerancylyk azat hunarmentler gullar bolupdyr Azat jemagatlar birlesip kannalary suw desgallaryny gurupdyrlar Gurply adamlaryn kopusi seherlerde yasapdyrlar Yone olaryp obada hem yerleri bolup bag uzum ekipdirler Gullary suw desgalarynyn gurlusygynda de peydalanypdyrlar Yomenin yokary gatlahynyn icinden kabirleri tapawutlanupdyr oalr suw paylajylar kanal cekmek isi bilen mesgulanyarlar bolupdyr Araplarda gadymy sowdanyn osen sherleri Marib Sona Alzram Main bolupdyr Saherlerde yasulylaryn maslahatlary geciripdir Ona miswodlar diyip at beripdirler Yomen sowda catrygynda yerlesindigi ucin Musur Palestina Siriya bilen sowda edip uly girdeji gazanypdyr Sonabaka butin orta yer denzi Efiopiya Hindistan Pars yaylagy Yefrat we Tigr deryalarynyn aralygy bilen sowda edipdir Arabystan Gunbatarynda Hajis welayaty Mekge yerlesipdir Kwartallarda durup ayry kureyis taypalary yasapdyr Sowdagarler bu yere deri guradylan uzum igde altyn cage we kumus daslary yurtlara akidilip Hindistanda hosamay ysly tagamlar Hytaydan yupek Afrikadan altyn pil sunki we gullar getiripdir Siriydan Wizantiyadan cuyle gaplar metal onumleri yarag bugday osumlili yagy mekga getiripdir Mekganin merkezinde kub gornusindaki ybadathana yerlesipdir Kabir meligeliler gara dasa cokunypdyrlar Haj dowrunde taypalara uruslar yatrylypdyr Gys pasly Mekgede sowhunly bazarlar geciripdir Arabystanyn beyliki bir uly saheri Medine bolup yslam yuze cykyanca ol saherin ady Yasrib bolupdyr Ol syyasy merkeze owrulenden son ady uytgapdir Bu yerde sowdagarler hunarmentler yasapdyr Araplaryn durmusy yslam dini giryance onat owrenilmandir Araplarda iri eyecilik gatnasyklary VII asyrda kop yerleri basyp alandan son osup baslapdyr Bedwinler gumlylar kop wagtlap oturymly ekerancylyga gecer yaly amatly yerleri az bolupdyr Araplaryn bir bolegi Palestina Siriya Wizantiya Mesopotamiya Sasanid eyeanynda yasapadyr Sol sebapli VI VII asyrlarda Arabystanyn taypalary arap dilinin durli tirelerinde gurlapdirler Demirgazyk araplar yazuw cesmelerinde semitlerin dili bolan aramey dilinde araplara yakym dil gurlapdirler Arap dilindaki yazgylar 328 yylda peyda bolupdyr Arap dilindaki bay poeziya eserleri Rizin gunlerimize cenli saklanypdyr Olar dilinden dile gecipdir Yslama cenli din durli tebigy hudaylara ynanmak bilen baglanysykly bolupdyr Siriya Efiopiyadan IV asyrda herstian iudey dini yayrapdyr Bu dinler durmus ykdysady durnuksyzlyklaryn doremeginde geciripdir Efioplar 525 yylda Abramyn yolbascylygynda Yomeni eyelap Mekgani eyelemegi planlasdyrypdyrlar Hosrow I 570 yylda Gunorta Yemenin territoriyasyny efioplardan azat edyar we sasanid eyeranyna birlesdirilyar Araplaryn sowdasyna uly zyyan yetipdir Hajis V VI asyrlarda ykdysady we durmus taydan pese gacyar Hatyn esasyny Kureyis taypalary duzupdir Araplar sowdadan giryan girdeyjinin ep esli bolegini yetiripdir Bu cykgynsyz yagdaydan cykalga bolup hyzmat eden zat mekgelilerin yslam dini bolupdyr Yslam dini diymek boyun egmek diyen manysy beripdir Ony esaslandyryjy Mekge sowdagarli Muhammetdi 570 632 Ol Hasimler taypasyndan bolup kureyis tiresindendi Kabede araplaryn tasiri guuyclenipdir Din taze ornasan manaly yzarlamalara ducar bolyar Sol sebapli 622 yylda Muhammet Mekgeden Medina gocyar Sondan hem musulman yylyazgyny hijri gaydyar Medina Muhammet bilen sowdagarler Abu Bekir we Omar gelyar Mekge bilen Medine gecen musulmanlara Muhajirler diyip at beripdirler Yslam dinini kabul edenlere ansarlar komekciler diyipdirler Yslam dininde ahli halklar taypalar dogandyr diyip araplary birlesmage cagyrypdyr Seydip 630 yyldan Arap dowletinin duybi tutulyar we yeketak din dorapdir Yslama ynanyan musulman 5 parzy yerine yetirmeli olupdyr 1 Ahli zady yaradanyn allanyn yeketakdigini Muhammet Pygamberin yerdaki wekilidigini ykrar etmeli 2 Gunde 5 wagt namaz okamaly 3 Remezen ayynda oraza tutmaly agzyny beklemeli 4 Mekga zyyarat etmeli 5 Malyn 40 dan birini garyplara zekat bermeli Muhammet 570 njy yylda dogulyp 632 yylda aradan cykyar Kakasyna Abdulla ejesine Emine diyipdirler Ol Hatyja atly bay dul geline oylenyar Yslam bolup gecyan ahli Radysa allanyn emri bilen bolyandyr diyip owredyar Her kimin oz kysmatyna kayyl bolup tanra galyberesede Hokumdara gulluk etmegini undeyar Yslam hic kimi aldamazlygy kesekimin hakyny iymezligi mysapyra hemayat etmegi alynyan girdejinin halal zahmetin netijesi bolmalydygyny wagz edyar Yslam dinin esasy kada kanunlary Gurhanda yerlesidirilipdir Gosgularyn sany 620 nji yylda 6236 onda 77934 soz bar 114 sureden bolekden her sure birnace ayatlara bolunyar Ayatlaryn jemi sany 6 munden gowrakdy Araplar basyp alan yerlerini doly araplasdyrypdyrlar Muhammet Pygamber aradan cykan dowrune cenli Gurhan gutarnykly duzulmandir Onun asyl nusgasynyn birnacesi yitip gidipdir Ol yasy sunklerde palma agajynyn yapragyna gonlere we daslara gocurilip yazylypdyr Pygamberin ozunin bar wagtynda katiplik wezipesi bolmandyr Gurhanyn dagynyk tekstini rejelemekde Abu Bekir Osman uly isleri edipdir Yone yagyndynyn redaksiyasy durli bolupdyr Damasklylar kuftalylar barsalylar Homsalylar ykrar edipdirler Yslamda bolup gecyan ahli zady allnyn emri bilen bolyandyr diyip owredyar Her kim oz kastyna kayyl bolmalydyr galybersede hokumdara dulluk etmegi undeyar Hazirki wagtda yslama uyyanlaryn sany bir yarym milliard arasyndaky agzalalyklary ayyrmak ucin kop hudaylykdan bir hudaylyga gecmage cagyrypdyr Muhammet Pygamberin owut nesihatlaryndan Bir yere barsanyz Essalamy aleykum diyip girin Mensize diyan diymekdir Ata enenize hemise mahriban bolun Dogan garyndaslarynyza komek edin Gysganc bolman yone isripcilige hem yol berman Yslam hic kimi aldamazlygy kesekilerin hakyky iymezligi mysapyra hemayat etmegi alynyan girdejinin halal zahmetin netijesi bolmalylygyny wagz edyar Yslam dinin esdasy kada kanunlary Gurhan kitapda 114 bolekden her sure birnace bolunyar Ayatlaryn jemi sany 6 munden gowrakdyr Bu kataby Muhammet olenden son Abu Bekir 632 634 Omar 634 644 Osman 644 656 Aly 656 661 atly 4 caryyarlar dowam edyarler Olaryn dowletine halyjatlyk ady berilipdir Abubekir medeni halyf bolupdyr Onun oruntutarylary Omaryn dowrunde orta Aziya basybalyjylykly yorelis gurapdyrlar 640 yylda butin Palestina we Siriyany eyelapdirler Halkyny gula owrulipdirler 642 nji yylda Araplar Musuri 637 yylda Eyrany saherini eyelapdirler 651 yylda Eyran doly boyun egen Arap halyfaty VII X asyrda Basybalyjylykly usurlaryn netijesinde gin arap dowleti halyfat dorapdir Yslam dini IX asyrda cenli eyelan yerlerin halklarynyn anyna yslam dinini girizipdirler Arap halyfatynda gul bilen gul eyesinin arasynda garsylygyn bolandygyny anladyar 650 yylda Gurhany islap duzmegi Osman oz ustune alypdyr yone onun komekcileri bolupdyr Zor bilen yslam dini yuwas yuwasdan ornasdyrylyp onki yerli dinleri hristiyancylyk iudey buddizm zarastracylygyn gysyp cykaran yeke tak agalyk edyan dine owrilyar Muhammedin oruntutarlary dort caryyarlar Abu Bekir 632 634 Omar 634 644 Osman 644 656 Ali 656 661 olaryn dowletine halyflyk ady berlipdir Hadysda Muhammedin durmusy gurrun berlipdir Kop hadyslar Muhajirler we ansarlar tarapyndan doredilipdir dini yayradyjylar Muhammet olenden son Abu Bekir Medenede halyf bolyar Ol arap taypalarynyn gozgalanlaryny basyp yatyryar Onun oruntutanlary Omaryn dowrunde orta yer denzi Alynky we Orta Aziya dowletilerine basybalyjylykly yorelis guralyar 640 yylda Araplar butin Palestina we Siriyany eyeleyarler Basybalyjylykly uruslaryn netijesinde gin arap dowleti halyfat doreyar Dolandyryjylar yurt barada alada etman koprak yerleri basyp almak boyun egdirilen halklardan olja yygnamagyn aladasyny edyarler Yslam dini IX asyra cenli eyelap yerlerinin halklarynyn anyna sindiriyar Halyfatda gullaryn sany seyle bir kop bolupdyr Mysal ucin Abdar Rahmani Ibn Audeye 30 mun guly bolupdyr Gullar basyp alan yurtlaryndan getirilen hunarmentlerin demir usullarynyn hasabyna hem artypdyr Gullaryn biri Abu enda hunari boyunca tagtadan zat bejeryan dasyn ussady bolupdyr Halyf Omaryn yanyna baryp oz hokumdaryndan negijedigini duydurranda Omar ona uns hem bermandir ertirsi gun gul gylyjy bilen halyf Omary olduropdir 644 Seydip Omar gulun elinden oldupdir Bu arap halyfatynda gul bilen gul eyesinin arasynda garsylyklaryn bolandygyny anladyar Bu iri yer eyecilikli jemgyyetde de gurculygyn dowam edendigini subut edyar Araplar eyelan yerinde illu harbylagerli Musurde Fustat Palestinada Ramla Irakda Kufa we barsa Eyranda Siraz Siriyada seyle saherler bolupdyr Seydip Zakawkaziya Eyran Merkezi Aziya Musur d g Afrikada yerlesen araplar yerli halk bilen assimerlesip onun medeniyeti kanul edipdir Abu Bekir 634 644 Siriya Palestina Wizantiya yorisler edipdir Osman nahili bolsada gurhanyn surelerini amal etmage calsypdyr 3 gun halyf Osman 644 656 bay omayatlar tiresinden gelip cykandygy sebapli onda ozone gowniyetjilik hasiyetde bolupdyr Oz kowum garyndaslaryna yokary wezipeleri tabsyrylypdyr Densizlik halkyn nazarycylygyna getiripdir Bedwinler bilen dayhanlar gozdalana ayaga galypdyr Eyranda hakimiyete gecmegini talap edipdirler 656 yylda Osmany oldurip Ali 656 661 Muhammedin giyewsi gyzy Fatima oylenipdi 4 nji halif bolup hakimiyete gecipdir Omayatlar nebeleri munun bilen razylasmandyrlar Nazary bolan Harijiler gozgalan turuzypdyrlar Olar taze halif saylamagy talap edipdirler Sona saylamagy talap edipdirler Sona baha harizjiler dini topary doredilipdir 661 yylda Ali Kuf saherinde oldurilyar Myabu Halif diyip yglan edilyar 661 750 Omaytlar neslini esaslandyryar Ol yurdun paytagtyny Damaska gocuryar Yone arap dolandyryjylaryna bil baglayar Ali bilen Fatimadan Hasanwe Huseyin diyen ogullary bolyar Olary Omaytlar olduryar Olar Ispaniyadan ta merkezi Aziya cenli eyelan yerlerini yslamlasdyrypdyrlar Olar yerli ilata oylenipdirler Seydip ayallar cagalar araplasyrypdyrlar Ayratyn hem Siriya Irak Musur Liwiya Magribin ilaty araplasyar Onki 4 halyfyn dowrunde grek we pars dili esasy bolan bolsa indi arap dilinde hat yazuw islerini alyp barypdyrlar Merkezi saher Damaskda altyn dinarlar we kumus dirhemler zikkelenipdir 1 Mulk halyf we dolandyryjylarynky 2 waky dini edaralarynky 3 ikta jemgyyetcilik yerleri bolupdyr Yerlerin hemmesini dayhanlar bejiripdirler Mulkdarlar yerleri karendesine beripdir Salgytlar emerin halyfyn kaznasyna siniodir Ikta yerleri arasyndan ogluna nesle gecipdir Sebabi ol yerler koplenc harby ise cesmelere berlipdir VII VIII asyrlarda Araplar d g Afrikany Piriney yarym adasynyn kop yerlerini eylapdir 715 Zakawkaziya sonra merkezi Aziyany basyp alyar Basyp alan yurtlarynyn halklary Omayatlarydan narazycylygy artyar Sehitler we harajitlerden basgada 20 yylarda taze topar abbasitler peyda boldy Omayatlaryn hakimiyeti cykylsada olaryn biri Ispaniya gacyp garassyz kardow emiratyny doretdi Abbasitler basybalyjylylyk syyasatyny dowam etdirdiler Halyfatyn g d Merw oazisinde gozgalane Abu Mulsim yolbascylyk etdi Ol asly gelip cykysy boyunca parsdy Horasan we Mawerannahryn halky gozgalana ayaga galdy Amyderya bilen Syrdaryanyn aralygy bir bada 60 oba aya galyar Hunarmentler sowdagarler dayhanlar gatnasdy Gozdalan 747 yylda baslanyp uc yylda golay dowam etdi Halyf Merwan II Musure gecip sol yerde oldupdir Halyf diyip Abbasid Abul Abbas yglan edipdirler Abbasitler 750 1258 Halifatda hakimligi ele alyar Yone abbasitler Siriyada Damaskda kop saklanyp bilmediler sebabi ol yerde Omayatlryn tarapdarlary kopdi Sol sebapli olaryn yurdyn paytagtyny Bagdada gecirdiler 762 y Abbasidlerin dowrunde sowda we yere iri yer yeciligi saklanypdyr Ikta duzguni yayrayar Musulman dini edaralarynyn wakuf yerleri bolupdyr Halyfatda VIII asyryn 2 yarymyndan IX asyryn I yarymyna cenli Abbasidlerin hakimiyetine garsy halk hereketleri dowam edipdir 755 yylda Horasanda Sumbodyn gogalany Merkezi Aziyada 776 783 yylda Mukannanyn yolbascylygyndaky halk hereketi Akbynaslylaryn gozgalany Gurgende 778 779 yylarda gozgalan boldy 816 837 yylarda Azerbayjanda we Gunbatar Eyranda Babegin yolbascylygyndaky dayhan hereketleri boldy 839 yylda Tabristanda Mazendaranda Maryaryn yolbascylygyndaky halk kopculiginin hereketi bolup dayhanlar araplaryn yerlerini eyelapdirler VIII IX asyrda huramentlerin hereketi Azerbayjana we Merkezi Aziyada tasirli bolupdyr huromit sozunin gelip cykysy barada maglumat yok Bu hereket iri yer eyelerinin ezisine garsy bolandygy ucin progressiw rol oynapdyr Halyf Mulinin dowrunde 813 833 Musurde halk salgytlara cydaman herekete gelyar Mulinin ozi baryp gozgalany yatyryar Ayllary cagalary gula owuripdirler Yone nahili bolsa da gozgalan yatyrylandan son salgytlar duzgunlesdirilyar Araplar syyasy taydan pese gacsada arap musulman medeniyeri edebiyaty hunarmentcilik sowda denizde yuzmek osdi Suw gurlusygy desgalaryna uly uns berildi Yspaniya bilen Hytay aralagynda sowatly adamlaryn sany artdy Gosuna uly uns berildi Gocup gonup yoran bedwinlere derek hakyna tutma gosup berildi Agrar gatnasyklary Abbasidlererde onli yaly galdy Horosan eyenlylaryn Tahirid 821 873 neberelerine berildi Tahirid Abdallah 828 844 yurdun ykdysady osusine uly uns beryar Emma jemgyyetcilik yerlerinin dayhan gozgalanlaryna getiryar Seydip Eyranyn Gundogarynda Saffaridlerin meberelerinin dowleti doredyar Ony esaslandyran Yakub Ibn Leysdir 864 yylda Ol Leystanda Emir boldy Hazirki Owganystanyn Hyrat Kabul Gazna Kerman Pars yerlerini eyelap 873 yylda oz hakimiyetini berkitdi Bagdada yoris etdi Yone ol yenildi Sonra butin merkezi Aziya diyen yaly Samanilerin 875 999 gol astyna dusdi IX X asyrda halyfat pese gacyp baslady Sebabi milli halyfat pese gacyp baslady Sebabi milli azat edijilik hereketler guyclendi Eyranda Tahiriler Merkezi Aziyada Samaniler Demirgazyk Afrikada Musurde Halyfa salgyt tolejek bolup gozgalanlar turdy X asyryn ortalarynda Halyfat syyasy taydan pese gacdy 1 Welayatlaryn ykdysady osus derejek durludi Olar etniki gelip cykysy dine uysy medeniyetide durlidi 2 bu welayatlary elde saklamak ucin harby guyc hem guycli bolmalydy 3 Iri yer eyeleri dowlet eyeciligine gecmelidi 4 Dayhan we milli azat edijilik hereketler yatyrylan hem bolsa halyfat harby guyji gacyrdy Halyf Al Mamun iri halk hereketlerini Babegin gozgalany yaly gozgalanlary yatyryp biljek daldi Gosunyn usti G g Yewropalylaryn Gazagystanly gullaryn slawyan we afrikan gullaryn hasabyna doldurylyardy Abbasidleri elinde Arap Yragy we g b Eyran galypdy Afrikadan getirilen gullara zinjler diyip at beripdirler Olary ozlesdirmedik yerlerde Barsa Eyran peslik yerlerinde isledipdirler Olar onat yerlerin bardygyna goryanseler dawasyz islapdirler Agyr zahmetden olyan negrlerin sany sajagy bolmalydyr 869 yylda Harajitlerden bolan arab Ali Ibn Muhammed Al Barkuinin yplbascylygynda gozgalan turdy Zinjlerin gozgalany 869 883 boldy Ona dayhanlar hem bedwinler gosulyp halyfata uly zeper yetirdi Zinjiler Barsa saherini eyelediler Asaky Yrak Hindistanda bir topar saherleri eyelapdiler Oz yolbascylaryny Halyf diyip atlandyrdylar Yone dayhdanlar we bedwinler olardan daslasyp baslady Sih Ymanlardan bolam Ysmailyn oglunyn ady bilen baglanysykly Ismaillylaryn sylede Hemden kermat diyen asly yzakly serkerde basynyn ady bilen baglanysykly Kermatlaryn gozgalany 900 902 yylda Siriyada bolup gecdi Kermatlar gozdalan turuzdylar Emma bu gozgalan yatyrylandan son Ysmail Tunisa gacyar bu yerde Muhammedin nesli bilen baglanysykly Fatimidlerin Ysmailit halyfaty doredilyar 910 1171 X asyryn ahyrynda Alzir Tunis Siriya Sisiliya Musur Palestina Siwiyanyn uly bolegi degisli bolupdyr Fatimid Ismaitlerinin hem karamatlaryn hem belli bir meyilnamasy bolmansyr Olaryn baryly din bilen baglanysykly bolup halky ozmek talamak hormatlak oldurmek gula owurmek bolupdyr