Azərbaycan
Malta
ශ්රී ලංකාව
Türkmenistan
Türkiyə
Atlantik umman Atlantik umman ululygy we çuñlugy boýunça Ýuwaş ummandan soñ ikinji orunda durýar Edil Ýuwaş umman ýaly A
Atlantik okean
Atlantik umman. Atlantik umman ululygy we çuñlugy boýunça Ýuwaş ummandan soñ ikinji orunda durýar. Edil Ýuwaş umman ýaly Atlantik umman hem Demirgazyk ýarym şaryñ polýar giñişliklerden Antarktida çenli uzap gidýär, ýagny onuñ demirgazykdan günorta uzap giden aralygy Ýuwaş ummanyñkydan kem däldir, emma giñligi boýunça ondan ep-esli yza galýar. Atlantik ummanyñ bu umumy aýratynlyklary onuñ fiziki geografiýasyna düşünmekde möhüm ähmiýete eýedir. Atlantik umman gadymy siwilizasiýalaryñ wekilleriñ gabat gilişen ilkinji ummanydyr. Ol Beýik geografiki açyşlar zamanynyñ ilki başlarynda deñizde ýüzüjiler tarapyndan ýüzülip geçilen ilkinji ummandyr. XIX asyryñ ortalarynda ilkinji gezek grçirilip başlanan yzygider çuñ suwly ölçegler hut Atlantik ummanda alnyp baryldy. Soñra XX asyryñ 20-nji ýyllarynda umman ilkinji ekolot ölçegleriniñ özboluşly poligonyna öwrüldi. Şol ölçegleriñ maglumatlaryna esaslanyp suwasty Orta Atlantik gerşiñ mysalynda orta umman gerişleri baradaky taglymat döredi. Atlantik ummanyñ günbatar we gündogar kenarlarynyñ göze örtülip duran gabat gelişmegi XX asyryñ 20-nji ýyllarynda nemes alymy A.Wegenere materikleriñ biri-birinden daşlaşýandygy baradaky mobilistik çaklamany esaslandyrmaga itergi berdi. Ummanlaryñ gidrologiýasyny we gidrobiologiýasyny öwrenmegiñ başlangyçlary hem Atlantik ummanda başlandy diýilse hem ýalñyş bolmaz. Düýbüniñ relýefiniñ we geologiki gurluşynyñ esasy aýratynlyklary. Atlantik ummanyñ düýbüniñ gurluşynda materikleriñ suwasty gyra-çetleri, orta umman gerşi, okeanyñ düýbi (ložasy) we geçiş zonasy gatnaşýar. Geçiş zonasy bu ummanda üç sany oblast görnüşinde ýüze çykýar: Karib oblasty, Skotiýa deñzi we Ortaýer deñiz oblasty. Materikleriñ suwasty gyra-çetleri. Materik ýalpaklygy (şelf) Atlantik ummanyñ düýbüniñ umumy meýdanynyñ 91,66mln.km2 10,3% tutýar. Ummanyñ demirgazyk-günbatarynda Grenlandiýanyñ, Labrador ýarym adasynyñ, Täze Şotlandiýanyñ, Neýn aýlagynyñ şelfi buzluk relýefiniñ galyndy (relikt) görnüşleriniñ giñ ýaýranlygy bilen häsiýetlenýär. Bu sebitlerde şelfiñ ýer üstüniñ gurluşynyñ häsiýetli aýratynlyklarynyñ biri-de çuñ suwly çöketlikleriñ bolmagydyr. Olar platformanyñ aşak çöken we döwülmeler bilen çäklendirilen bölekleridir. Şelfiñ daşky gyra-çetlerinde umman düýbüniñ ýokary göterilen ýerleri hem bardyr. Olara bankalar diýilýär (Jorjes, Nýu-Faundlend, Gamilton bankalary). Olar mezozoý ýaşly monoklimal ýatan jynslardan düzülen äpet kuestlerdir. Nýu-Faundlend bankasyndan gündogarda ondan çuñ (1000m gowrak) pesenlik arkaly bölünip arkaly bölünip aýrylan suwasty Flemiş-Kap belentligi ýerlaşýär. Burawlaýyş işleri geçirilende bu ýerde proterozoý jynslarynyñ üstüniñ açylmagy ol belentligi Demirgazyk Amerika materiginiñ suwasty gyra-çetleriniñ bir bölegi diýip hasaplamaga mümkinçilik berýär. Üstünden ahyrky buzlanmanyñ araçägi geçýän Keýp-Kod ýarym adasyndan günortada şelfiñ ýer üsti suw basan derýa dereleri tarapyndan kesimlenen tolkunsow düzlükdir. Floridanyñ gündogar kenarlarynyñ golaýynda iri däneli çökündilerden düzülen suwasty Bleýk platosy ýerleşýär. 300 m-den 1000 m çenli ýetýän çuñluklarda şeýle iri däneli çökündileriñ ýaýran bolmagy Golfstrim akymynyñ deñiz düýbüne güýçli täsir etmeginiñ netijesidir diýlip hasap edilýär. Bleýk platosynda giçirilen burawlaýyş işleri onuñ geologiki gurluşynyñ kenarýaka düzlügiñ, kenarýaka ýalpaklygyñ we şelfiñ geologiki gurluşy bilen meñzeşligini görkezipdirler. Materik ýapgytlygy 100-200 m çuñlukdan başlanýar. Ol ep-esli derejä ýetýän eññitligi we köp sanly suwasty kanýonlar bilen kesimlenenligi bilen häsiýetlenýär. Suwasty kanýonlaryñ arasynda iñ ulusy Gudzon derýasynyñ suwasty derejesiniñ dowamy hökmünde uzap gidýän kanýondyr. Bleýk platosyna çenli aralykda materik etegi kenarýaka zonadan we şelfiñ üstünden köp mukdarda çökündi materiallary alyp gaýdýan bulançak akymlaryñ getirip çökdüren çökündilerinden duran giñ ýapgyt düzlük görnüşindedir. Struktur taýdan materik etegi çökündiler bilen doldurylan çuñ epilme görnüşinde bolup, onuñ çäklerinde çökündi toplanmak iñ bärkisi ýura döwründen bäri dowam edip gelýär. Bleýk platosynyñ erñeginiñ düýbinde materik eteginiñ çuñ (5500m çenli) çöketlik görnüşinde bolmagy gyzyklydyr. Görnüşi ýaly, ol çökündiler bilen doldurylmadyk epilmedir. Materik eteginiñ gurluşynda okean düýbindäki abyssal akymlar tarapyndan döredilen iri suwasty akkumulýatiw relýef görnüşleri hem gatnaşýarlar. Floridadan günorta-gündogarda materigiñ suwasty gyra-çetlerine biri-birinden we Florida şelfinden çuñ bogazlar arkaly bölünip aýrylan Bagam adalarynyñ hem-de bankalarynyñ toparlary hem degişlidir. Bankalar merjen we oolit hek daşlaryndan düzülendirler. Olaryñ üstünde bolsa merjen gurluşyklary we oolit karbonat çägeleriniñ meýdanlary bardyr. Meksika aýlagynyñ şelfiniñ giñligi we onuñ daşky erñeginiñ çuñlugy birnäçe gezek gaýtalanda üýtgeşmeleri başdan geçiripdir. Şelfden materik eññidine geçilişi aýdyñ däldir. Emma eññidiñ aşaky bölegi hemme ýerde diýen ýaly örän kert gaýa şekillidir. Meksika aýlagynyñ çuñ suwly çöketliginiñ uly bölegi materik eteginiñ ýapgyt akkumulýatiw düzlügine degişli bolup, demirgazykda-Missisipiniñ suwasty kanýonyñ iñ giñ giden getirintgi konusynda ol has giñdir. Ýukatan ýarym adasynyñ kenarlarynda şelf giñelýär. Onuñ üsti bolsa köp sanly merjen gurluşyklary bilen örtülendir. Meksika aýlagynyñ sebitinde materigiñ suwasty gyra-çetleriniñ özboluşly aýratynlygy hek daşlaryndan düzülen şelf platformalarynyñ giñ ýaýranlygydyr. Diñe bir Floridanyñ we Ýukatanyñ häzirki şelfleri däl, eýsem bu iki ýarym adanyñ özleri hem karbonatly çökündi toplanmak bilen bagly emele gelen bu giñ şelfiñ düzüm bölekleridir. Bleýk platosyny hem öz içine alýan bu giñ giden sebitiñ çäklerinde amerikan barlagçylary tarapyndan ägirt uly aralyga uzap gidýän, köp ýerleri giçki çökündiler bilen gömülen gadymy (ýura aşak hek ýaşly) barýer rifiniñ bardygyny aýan etdiler. Günorta Amerikanyñ demirgazyk gyra-çetleri ep-esli giñlikdäki şelf bilen çäklenendir. Trinidad adasyndan gündogarrakda şelfiñ daşky araçägi 100 metrden bärki çuñluklarda ýerleşýär. Bu ýerde relýefiñ agdyklyk ediji görnüşleri merjen gurluşyklarydyr. Gwiananyñ kenarlarynda we ondan gündogarda şelf örän giñdir, terrigen çökündiler bilen örtülendir we tekizleşen üstlidir. Demirgazyk Amerikanyñ şelfiniñ ähli ýerinde, Günorta Anerikanyñ şelfiniñ hem gürrüñi edilen böleginde çetwertik döwründe ummanyñ derejesiniñ birnäçe gezek üýtgemegi bilen emele gelen gadymy kenar çyzygynyñ yzlary bardyr. Ol yzlar 25-50m, kä halatda bolsa 100-130m çuñlykda ýerleşýärler. Braziliýanyñ kenarlarynda şelf örän inlidir, onuñ daşky çetiniñ çuñlugy 70-100m geçmeýär. Üsti tekizleşendir, aýry-aýry uly bolmadyk merjen gurluşyklary bardyr. Urugwaýyñ, aýratyn-da Argentinanyñ kenarlarynda şelf çürt-kesik giñelýär, onuñ daşky çetiniñ çuñlugy 200m ýetýär. Argentinanyñ materik eññidi güýçli sozulan görnüşlidir we basgançakly gurluşy bilen häsiýetlenýär. La-Platadan günortada ol köp sanly suwasty kanýonlar tarapyndan böleklenendir. Günorta Amerikanyñ suwasty gyra-çetleriniñ bütin dowamynda materik eteginiñ giñ ýapgyt düzlügi bardyr. Onuñ üstüniñ kä ýerlerinde aýry-aýry wulkaniki gerişler we daglar bardyr. Olaryñ köpüsi giñişleýin uzaýan, materik eteginiñ çäklerinden daşarda hem dowam edýän döwülmeler bilen baglanşyklydyr. Günorta Amerikanyñ suwsaty gyra-çetleriniñ aýratyn bir elementi pahna görnüşinde gündogara uzap gidýän Folklend suwasty platosydyr. Ol megerem şelfiñ aşak çöken bölegidir. Bu ýerde relýefiñ denudasion görnüşleri agdyklyk edýär. Demirgazyk tarapdan plato etegi 6000m çenli çuñluklarda ýerleşýän kert basgançak bilen çäklendirilendir. Ýewropanyñ suwasty gyra-çetleri Demirgazyk Amerikanyñkydan gurluşy boýunça düýpli tapawutlanýar. Şpisbergen adalarynyñ ugry boýunça we ondan günorta tarap açyk ýüze çykýan materik eññidi uzap gidýär we ony Norweg hem-de Barens deñizleriniñ arasyndaky araçäk diýip hasaplamak bolar. Skandinawiýanyñ suwasty gyra-çetleri onçakly giñ bolmadyk norweg şelfinden we ondan kert basgançak arkaly bölünip aýrylan Woring suwasty platosyndan ybaratdyr. Şelfiñ kenara golaý bölegi tekizleşendir. Bu sebitiñ günortasynda çuñ Norweg çöketligi ýerleşýär.Britan adalarynyñ töwereginde we olar bilen materigiñ aralygynda giñ şelf ýerleşýär.Demirgazyk gerşiñ çäklerinde şelfiñ relýefi ýasy belentlikleriñ we ýaýbañ çöketlikeriñ gezekleşip ýerleşýänligi bilen häsiýetlenýär. Şelfiñ kenara golaý böleginde uzyn we belent (20-30m) çäge ulgamlary ýaýrap, olar daşgyn akymlarynyñ işi bilen baglanşyklydyr. Irland deñziniñ we La-Manş bogazynyñ düýbünüñ gurluşynda hem daşgyn akymlarynyñ güýçli täsiriniñ yzlary bildirýär. La-Manş bogazynyñ orta böleginde Demirgazyk deñizden başlanyp gaýdýan iri suwasty deräniñ uzap gidýändigi gyzyklydyr. Britan adalaryndan,Fransiýadan we Pireneý ýarym adasyndan günbatarda Ýewropanyñ şelfli hemde umman suwasty gyra çetleri gury ýeriñ esasy tektoniki strukturalary bilen struktur-geologiki taýdan baglanşyklydyr. Britan adalaryndan günbatarda şelf materik eññidi bilen aýdyñ çäklendirilendir, emma adalardan Demirgazykda materik etegine we okean düýbüne geçiş örän özboluşlydyr. Ozaly bilen bu ýerde suwasty belentlik-Island-Farrer bosagasy göze ilip, ol Demirgazyk deñziñ şelfini Islandiýanyñ kenarýaka ýalpaklygy bilen baglanyşdyrýar. Ondan günorta-günbatarda suwasty gaýaly Rokkol belentligi ýerleşýär we ol iki gerişden hem-de olaryñ arasyndaky depressiýadan ybaratdyr. Depressiýanyñ çuñlygy 1000m ýetýär, gerişleriñ bolsa aýry-aýry depeleri suwuñ üstüne çykyp durýar. Rokkol belentliginiñ üstünde ummanyñ çuñlugynyñ ep-esli derejä ýetýändigine garamazdan, geofiziki maglumatlar boýunça ol ep-esli aşak çökmäge başdan geçiren materik gabygynyñ iri bölegidir. Irlandiýadan günbatarda onuñ bilen kybapdaş ýene bir uçastoga gabat gelinýär-ol Porkýupaýn bankasydyr. Bu bankanyñ üstündaky ýalpak suwly ýerlerde daşgyn akymlary tarapyndan emele getirlen ulgamlaryñ birnäçesi bardyr. Materigiñ suwasty gyra-çetleriniñ bu çykyndysynyñ ep–esli bölegi 1000m çenli çuñlyklarda ýerleşýär we dine şu çuñlykda materik eññidiniñ erñegi bildirýär. Biskaý aýlagynyñ şelfi onçakly giñ däldir we bu ýerde relýefiñ denudasion görnüşleri agdyklyk edip, materik eññidi bolsa suwasty kanýonlaryñ köp sanlysy bilen böleklenendir. Pireneý ýarym adasynyñ şelfi hem örän insizdir, bu ýerde materik eññidi we materik etegi hem çylşyrymly gurluşlydyr. Afrika materiginiñ şelfi hem onçakly giñ däldigi bilen tapawutlanýar. Onuñ iñ giñ ýerleri Sýerrra-Leone, Liberiýa we Gwineýa döwletleriniñ kenarlarynyñ ugrunda bolup, bu zolakda suw basan derýa dereleri hem-de deltalary bardyr. Ondan başga-da bu ýerde 25,35,45,55,80we 90 metrlik çuñluklarda gadymy kenar çyzyklarynyñ birnäçesini görmek bolýar. Gwineýa aýlagynyñ şelfi hem insizdir, ol diñe Niger derýasynyñ aýagyna golaýynda giñelýär. Onuñ üsti tekizdir. Kongo derýasynyñ aýagynda şelf çuñ suwasty dere bilen kesilendir. Atlantik ummanyñ Afrika sektorynyñ şelfi Iññe burnundan günortada Agulýas bankasynyñ giñ giden ýalpaklygy bilen tamamlanýar. Afrikanyñ materik eññidi hemme ýerde diýen ýaly kert basgançak görnüşlidir.Ekwatordan başlap ol suwasty kanýonlar bilen güýçli böleklenendir. Atlantik ummanyñ geçiş zonasy üç sany sebitde ýüze çykýar-Karb, Skotiýa deñzi we Ortaýer deñzi. Olaryñ hemmesi hem çylşyrymly gurluşy bilen häsiýetlenýär. Karib sebitinde dürli ýaşly adalar dugalarynyñ tutuş toplumy bardyr. Antil adalar toparynda Demirgazyk Kuba, Kaýman-Sýerra-Maestra, Ýamaýka-Günorta Gaiti, Kiçi Antil adalarynyñ dugalary tapawutlandyrylýar. Olardan başga-da Karib deñziniñ düýbünuñ relýefinde Beata we Awes suwasty gerişleri bolup olar hem adalar dugarlaryny kysymyndaky morfostrukturalara degişlidir. Bu adalar dugalary we suwasty gerişler Karib deñzini Ýukatan, Kolumbiýa, Wenesuela we Grenada çöketliklerine bölýärler. Olaryñ çuñluklary 5000m ýetýär, Wenesuella çöketliginiñki bolsa 5420m ýetýär.Çöketlikleriñ düýbünde düzlük relýef agdyklyk edýär. Karib geçiş sebitinde 3 sany çuñ suwly çöketlik bardyr. Olardan iñ çuñy Puerto-Riko bolup, onuñ çuñlugy 8385m barabardyr. Skotiýa deñziniñ geçiş sebitinde hem dürli ýaşly adalar dugalarynyñ ulgamy tapawutlandyrylýar. Olardan iñ ýaşy iñ gündogardakysy-Günorta Sandwiç adalarydyr. Duganyñ daşky tarapyndan Günorta Sandwiç çuñ suwly çöketligi ýerleşip, onuñ iñ çuñ ýeri 8428m ýetýär. Orta ýer deñziniñ geçiş sebiti özüniñ ösüşiniñ iñ giçki basgançagynda durýar.Onuñ tektoniki gurluşynyñ möhüm aýratynlygy deñziñ diñe bir kenarýakalarynyñ we materikleriñ ( Afrika, Günorta Ýewropa, Günbatar Aziýa ) suwasty gyra-çetleriniñ däl, eýsem onuñ kotlowinalarynyñ hem materik tipli ýer gabygynyñ bolmagydyr. “Glomar Çellenjer”ekspedision gämisinden geçirilen çuñ suwly burawlaýyş netijesinde Ortaýer deñziniñ düýbünde duzly gatlaklaryñ bardygy belli edildi. Bu bolsa geologiki geçmişde deñziñ umman bilen arabaglanşygyny ýitirendigine şaýatlyk edýär. Ortaýer deñziniñ zonasy seýsmiki taýdan hereketjeñligi bilen tapawutlanýar. Onda hereketli wulkanlaryñ birnäçesi bardyr. Orta Atlantiki geriş. Onuñ demirgazyk bölekleri XIX asyryñ 50-nji ýyllarynda açyldy, emma ony düýpli barlamak işleri XX asyryñ 50-60-njy ýyllarynda geçirildi. Bu geriş takmynan S harpynyñ şeklinde bolup, Atlantik ummanyñ orata böleklerinde Demirgazyk Buzly ummandan tä Antarktiki giñişliklere çenli uzap gidýär. Orta Atlantik geriş rift zonasy bolup, bu zona ýer gabygyny düzýän plitalaryñ çäk-ara zonasy hasap edilýär. Gerşiñ ugrunda ýer titremeleriniñ we suwasty wulkan atylmalarynyñ örän köp bolýanlygy anyklanyldy. Ummanyñ düýbi (ložasy). Beýleki ummanlarda hem bolşy ýaly, Atlatik ummanyñ düýbüniñ relýefi suwasty gerişleriñ, ýokary göterilmeleriñ we çöketlikleriñ utgaşýanlygy bilen häsiýetlenýär. Umman düýbündäki relýefiñ položitel görnüşlerinden demigazyk-günbatar bölekdäki Nýu-Faundlend gerşini, ondan günortarakda ýerleşen Bermud platosyny, günorta-günbatar bölekdäki Bleýk-Bagama gerşini, ekwatoryñ golaýyndaky Para bosagasyny, günorta giñişligiñ 25-350 zonasynda ýerleşen iri Riu-Grande belentligini, Orta Atlantik gerişden gündogardaky bölekde Portugaliýadan günorta-günbatarda ýerleşn wulkaniki ýokary göterilmeleriñ toparyny, Ýaşyl burun belentligini, ondan günortasynda ýerleşen Sýerra-Leow belentligini we başga-da birnäçe ýokary göterilmeleri bellemek bolar. Bu gerişler, bosagalar we ýokary göterilmeler umman çöketliklerini biri-birlerinden bölüp aýryp durýarlar. Atlantik ummandaky iri çöketliklerden şulary bellemek mümkin:
Orta gerişden günbatarda ýerleşen çöketlikler we olaryñ çuñlugy (m). Orta gerişden gündogarda ýerleşen çöketlikler we olaryñ çuñlugy (m).
Grenlandiýa 3880 Norweg3600
Labrador 4480 G.b. Ýewropa5668
Nýu-Faundlena 5819 Iberiýa5100
D.g. Amerika 6594 Kanor6501
Gwiana 4830 Ýaşyl Burun7297
Braziliýa 6059 Sýerra-Leone 6040
Argentina 6212 Gwineýa5212
Angola 5699
Kap5457
Agulýas5940
Beýleki ummanlardan tapawutlylykda Atlantik ummanyñ çöketliklerinde ep-esli meýdanalary tekiz abyssal düzlükler eýeleýärler. Onuñ beýle bolmagy ummanyñ düýbýniñ çäklerinde çökündi toplanmagyñ güýçli geçýändigi bilen düşündirilýär. Häzirki wagta çenli Atlantik ummanyñ düýbünde birnäçe onlarça ýerde çuñ burawlaýyş geçirildi. Üsti açylan iñ gadymy jynslar ýokarky ýura döwrüne degişlidirler. Umman düýbüniñ çökündileri. Atlantik ummnda ýalpak suwly akwatoriýalaryñ çökündileri esasan dürlüçe mehaniki düzümli terrigen çökündilerden, käbir sebitlerde bolsa merjenli we oolitli çökündilerden ybaratdyr. Antarktidanyñ şelfi, materik eññidini we eteginiñ käbir sebitleri aýsberg çökündileri bilen örtülendir. Islandiýanyñ şelfinde we Azor platosynda wulkanogen çökündiler ýaýrandyr. Umumylykda ýalpak suwlaryñ çökündileri ummanyñ düýbüniñ meýdanynyñ 20% golaýyny eýeleýärler. Çuñ suwlaryñ çökündileriniñ arasynda iñ giñ ýaýrany foraminiferaly gyrmançylardan. Olar umman düýbüniñ we orta gerişleriñ meýdanynyñ 65% golaýyny eýeleýärler. Atlantik umman Dünýä ummanynda foraminiferaly gyrmançalaryñ iñ demirgazyga aralaşan bölegidir. Beýle ýagdaý Demirgazyk Atlantik akymynyñ ýyladyjy täsiri bilen düşündirilýär. Çuñ suwly gyzyl toýunlar Atlantik ummanda abissalyñ meýdanynyñ 20% golaýynda ýaýrandyrlar. Olar umman çöketlikleriniñ iñ çuñ böleklerini örtýärler. Olaryñ ýaýran ýerleri bilen demirli-marganesli konkresiýalaryñ duşýan ýerleri hem baglanyşyklydyr. Klimaty we suwlary. Meridional ugur boýunça örän uzak aralykda uzap gidýänligi sebäpli Atlantik ummanda ähli klimatiki guşaklyklar doly ýüze çykýarlar. Ýuwaş ummanda hem olaryñ ýüze çykyşy bu ummandakyça ýokdyr. Atlantik ummanyñ üstünde atmosfera sirkulýasiýasy esasy bariki merkezleriñ paýlanyşy bilen kesgitlenilýär. Çet demirgazykda we günortada aşak basyşly sebitler- Islandiýa we Antarktiki minimumlar ýerleşýärler. Subtropiki giñişliklerde iki ýarym şarda hem ýokary basyşyñ durnukly sebitleri- Azor we Günorta Atlantik maksimumlar bardyr. Olaryñ arasynda bolsa aşak basyşly ekwatorial zona ýerleşýär. Bariki merkezleriñ şunuñ ýaly paýlanyşy Atlantikada agalyk ediji ýelleriñ ulgamyny kesgitleýär. Aram giñişliklerde günbatar ýelleri agalyk edýär. Demirgazyk ýarym şarda gyşyna polýar frontuñ zonasyndaky sikloniki hereket bilen baglylykda harasatlar ýygy-ýygydan gaýtalanýarlar. Günorta ýarym şarda harasatly yeller günbatar howa massalarynyñ zonasynda ýylyñ hemme pasyllarynda agalyk edýärler. Tropiki giñişliklerde antisikloniki sebitleriñ ekwatora ýakyn gyra-çetlerinde örän durnukly, emma harasat derejesine örän seýrek ýetýän passat ýelleri döreýärler. Demirgazyk ýarym şarda ýelleriñ režiminiñ durnuklylygy tomsuna tropiki frontda döreýän gazaply apy-tupanlar bilen bozulýar. Olar adatça Afrikanyñ kenarlarynda döreýärler we Karib deñziniñ sebitinde maksimal derejä ýetýärler, soñra Demirgazyk Amerikanyñ kenarýakalary boýunça hereket edip, demirgazyga gitdigiçe gowşap ýitip gidýärler. Ekwatotyñ sebitinde passatlaryñ konwergensiýasy (garyşmasy) bolup geçýär we howa akymlarynyñ güýçli ýokary göterilmesi döreýär. Bu şertlerde asmanyñ bulutlylyk derejesi örän ýokarlanýar we ummanyñ çäklerinde ygallaryñ mukdary maksimal derejä ýetýär. Atlantikada musson sirkulýasiýasy gowşak ýüze çykýar we uly ähmiýete eýe däldir. Ummanyñ suw üsti howanyñ temperaturasynyñ paýlanşyna aramlaşdyryjy täsir edýär. Howanyñ temperaturasynyñ ýyllyk amplitudalary ekwatorial giñişliklerde 10, subtropiklerde 50 çenli, 600-lyk giñişliklerde bolsa 100 ýetýär. Howanyñ temperaturasyna materikleriñ täsiri diñe ummanyñ Demirgazyk-Günbatar böleginde we çetki günorta böleginde ýüze çykýar we ol ýerlerde ýyllyk amplitude 250 ýetýär. Iñ sowuk aý Demirgazyk ýarym şarda fewral aýy. Iñ ýyly aý bolsa Demirgazyk ýarym şarda awgust, Günorta ýarym şarda hem fewral aýydyr. Iñ aşak temperaturalar polýar ýaka raýonlarda, iki ýarym şaryñ hem 60-700 giñişliklerinde bolýar. Grenlandiýanyñ kenar ýakalarynda ýanwar aýynda temperatura -500 çenli aşaklaýar. Uedella deñziniñ kenarlarynda bolsa 1958ý. -32,30 ýetýär. Ummanyñ üstki akymlarynyñ paýlanşy ýañky agzalyp geçilen temperatura şertleri bilen belli bir derejede baglydyr. Tropiki giñişliklerde passat ýelleri Demirgazyk we Günorta passat akymlaryny emele getirýän ýyly we duzly suwlaryñ kuwwatly akymyny döredýärler. Olardan Günorta passat akymy Kabu Branku burnunyñ sebitinde iki şaha bölünýär. Şahalaryñ biri demirgazyga tarap süýşüp, Gwian akymy ady bilen Antil adalarynyñ içinden geçip Karib deñzine aralaşýar. Şahalaryñ ikinjisi Braziliýanyñ kenar ýakalary boýunça günorta tarap hereket edýär (Braziliýa akymy). Demirgazyk passat akymy hem Kiçi Antil adalarynyñ golaýynda şahalara bölünýär. Onuñ demirgazyk şahasy Uly Antil adalarynyñ ýakasy boýunça demirgazyk-günbatara Antil akymy ady bilen hereket edýär, günorta şahasy Kiçi Antil adalarynyñ arasyndaky bogazlardan geçip Karib deñzine aralaşýar. Soñra iki şaha birleşip Ýukatan bogazynyñ üsti bilen Meksika aýlagyna girýärler we onuñ suwunyñ derejesini ummanyñ ýanaşyk sebitleriniñki bilen deñeşdirende ep-esli ýokarlandyrylýarlar. Netijede, Florida bogazynda uly tizlikli (2,5 uzel, 1 uzel=sagatda 1 deñiz mili=1,852 km/sag=0,5144 m/sek) Florida akymy emele gelýär. Bu akym Antil akymy bilen goşulyşyp Golfstrim akymyna başlangyç berýär. Demirgazyk Buzly umman tarapdan Atlantik ummana 2 sany kuwwatly sowuk akym gelip aralaşýar. Olaryñ biri Gündogar Grenlandiýa akymy Grenlandiýa adasynyñ gündigar kenarlarynyñ ugry boýunça gelýär, ikinjisi Baffin deñzinden akyp çykýan we Nýu-Faundlend adasynyñ sebitinde Golfstrimi açyk ummana gysyp çykarýan Labrador akymydyr. Öñ hem bellenip geçilişi ýaly Günorta passat akymy Günorta Amerikanyñ kenarlarynyñ golaýynda Braziliýa akymyna geçýär. Bu akym La-Platanyñ sebitinde Günbatar ýelleriniñ akymynyñ bir şahasy bolan sowuk Folklend akymy bilen duşuşýar. Folklend akymy Günbatar ýelleriñ akymynyñ bir şahasydyr. Günbatar ýelleriñ akymynyñ ýere bir şahasy Bengel akymyGünorta-Günbatar Afrikanyñ kenarlary boýunça demirgazyga tarap hereket edýär we Afrikanyñ kenarýaka sebitleriniñ klimatyna mese-mälim täsir edýär. Kem-kemden günbatara tarap gyşaryp Bengel akymy Gwineýa aýlagynyñ günorta böleginde Günorta passat akymyna goşulýar. Şeýlelikde, Atlantik ummanyñ suwlarynyñ üstki sirkulýasiýasynyñ umumy shemasyny sikloniki we antisikloniki aýlawlar görnüşinde göz öñüne getirmek mümkin. Ummanyñ demirgazyk-günbatar çetinde Gündogar we Günbatar Grenlandiýa, Labrador, Demirgazyk Atlantiki hem-de Irminger akymlary tarapyndan emele getirilýän demirgazyk subpolýar sikloniki aýlaw ýerleşýär. Ondan günortarakda Golfstrim, Demirgazyk Atlantiki, Kanar we Demirgazyk passat akymlary tarapyndan emale getirilýän uly subtropiki antisiklonal aýlaw hereket edýär. Demirgazyk passat akymy Demirgazyk Ekwatorial, Gwineýa, Günorta passat we Gwian akymlary tarapyndan emele getirilýän Demirgazyk tropiki antisikloniki aýlaw ýerleşýär. Günorta ýarym şarda degişlilikde Günorta tropiki sikloniki aýlaw (Günorta passat, Bengel, Angola akymlary), günorta subtropiki antisiklonal aýlaw (Bengel, Braziliýa akymlary, Günbatar Ýelleriñ akymy), iñ günortada bolsa Günorta subantarktiki aýlaw ýerleşýär. Bu aýlawlar wagt içinde durnukly iri umman aýlawlarydyr. Soñky döwürlerde geçirilen okeanografik barlaglar netijesinde Atlantik ummanyñ akymlarynyñ ulgamynda birnäçe açyşlar edildi. Meselem, ummanyñ ekwatorial zonasynda suwasty ter akymyñ-Lomonosow akymynyñ hereket edýänligi belli edildi. Ol akym Günorta passat akymynyñ aşagy bilen ummany günbatardan gündogara kesip geçýär hem-de Gwineýa aýlagyna aralaşandan soñ ýitip gidýär. Ummanyñ günorta-gündogar böleginde ýyly Angola akymynyñ barlygy anyklanyldy. Atlantik ummanyñ suwlarynyñ temperaturasynyñ ýylyñ dowamynda üýtgeýşi onçakly uly däldir. Ekwatorial-tropiki giñişliklerde ol üýtgeşmeler 1-30, subtropiki we aram giñişliklerde 5-80, polýarýaka sebitlerde- demirgazykda 40, günortada 10 töweregidir. Iñ ýyly suwlar ekwatorial we tropiki giñişliklerdedir, meselem Gwineýa aýlagynda suwuñ temperaturasy 260 aşak düşmeýär. Umuman alanyñda, Atlantik ummanyñ günorta ýarym şardaky bölegi demirgazyk ýarym şardaka garanyñda sowukrakdyr. Demirgazyk ýarym şarda ummanyñ günbatar bölegi, Günorta ýarym şarda bolsa gündogar bölegi sowukrakdyr. Ummanda suwlaryñ duzlulygy temperaturanyñ üýtgeşmelerini laýyklykda üýtgeýär. Suwlaryñ iñ ýokary duzlulygy subtropiki guşaklykda göze ilýär (37,25‰). Onuñ beýle bolmagy temperatura şertleri bilen, şeýle hem Ortaýer deñzinden akyp çykýan suwlar bilen baglanyşyklydyr. Ekwatorial guşaklykda ygallaryñ köp ýagmagy bilen baglylykda duzlulyk çürt-kesik azalýar. Meselem, La-Plata aýlagynda ol 18-19‰ barabardyr. Buz emele gelmeklik Atlantik ummanyñ Antarktika ýanaşýan böleklerinde we Grenlandiýada, Baffin deñizlerinde bolup geçýär. Günorta Atlantikada aýsbergleriñ esasy emele gelýän sebiti Uedella deñzindäki Filnner şelf buzlygydyr. Günorta giñişliklerde 550-dan günortada ýüzüp ýören buzlar ýylyñ bütin dowamynda bardyr. Demirgazyk ýarym şarda ýüzüp ýören buzlar ummanda, esasan, Demirgazyk Buzly ummandan gelýärler. Olar aýratynda gyşyna köp bolýarlar. Aýsbergler hat-da iýul aýynda hem demirgazyk giñligiñ 400 çenli gelip ýetýärler. Bir ýylda ummana Demirgazyk ummandan 900 km3, Antarktidadan bolsa 1600 km3 buz gelip goşulýar. Organiki dünýäsiniñ aýratynlyklary. Atlantik ummanyñ organiki dünýäsi görnüş taýdan Ýuwaş ummanyñkydan garypdyr, emma onuñ Ýuwaş we Hindi ummanlaryñ organiki dünýäleri bilen köp umumy alamatlary bardyr. Atlantikanyñ suw düýbi florasy (fitobentos) esasan goñur suwotulardan, sublitoralda bolsa laminaruýa, lardan, alýariýalardan, gyzyl suwotulardan ybaratdyr. Tropiki zonada ýaşyl we gyzyl suwotular, şeýle hem goñur suwotular-sargasslaragylyk edýärler. Ummanyñ fitoplanktony 245 görnüşden durýar. Olaryñ arasynda gök-ýaşyl we diatom suwotulary agdyklyk edýär. Haýwanat dünýäsi görnüş taýdan tropiki suwlarda baýdyr, olaryñ biomassasy bolsa aram, polýarýaka we kenarýaka suwlarda artykmaçdyr. Ýuwaş umman bilen deñeşdirende Atlantikanyñ faunasynyñ birneme garyplygy duýulýar: gylyçguýryklaryñ käbir primitiw formalary, käbir gadymy balyklar, deñiz ýylanlary bu ýerde ýokdur. Deñiz liliýalarynyñ ýokary derejede leññeç şekillileriñ, deñiz guşlarynyñ faunasy hem garybrakdyr. Emma balyklaryñ käbir toparlary Atlantikada has baýdyr (meselem, treska,seld, týulenler). Ummanda bentosyñ, planktonyñ we nektonyñ paýlanşy açyk bildirýän zonal häsiýetlidir. Atlantiki suwlarda balyklardan nototeniýalar agdyklyk edýär, bentos we plankton görnüş taýdan hem biomassa babatda garypdyr. Subantarktiki guşaklykda we aram guşaklygyñ oña ýanaşýan zolagyndan biomassa maksimum derejä ýetýär, görnüşleriñ sany bolsa tropiklerdäkä garanyñda has azdyr. Zooplanktonyñ kürekaýnalylar, leññeçjikler, nektonda kitler, lastaýaklylar, balyklardan nototeniýalar agdyklyk edýärler.Tropiki guşaklykda zooplankton foraminiferalyñ we pteropodlaryñ köp sanly görnüşlerinden, radiolýariýalaryñ birnäçe görnüşlerinden, mollýuskalaryñ we balyklaryñ liçinkalaryndan ybaratdyr. Bental görnüşlerden osminoglar köpdür. Bu zonada promysel ähmiýetli balyklardan tunes, makrel, sardine, sowuk akymlaryñ sebitinde ançouslar häsiýetlidir. Tropiki we subtropiki guşaklyklarda merjenler ýaýrandyr. Uçýan balyklar, deñiz pyşdyllary, akulalar diñe şu guşaklyklar üçin häsiýetlidir. Aram guşaklyklar ýaşaýşa has baýdyr. Promysel ähmiýetli balyklardan seld, treska, pikşa, paltus, deñiz okuny uly ähmiýete eýedirler. Zooplankton üçin foraminiferaly örän häsiýetlidir. Nýu-Faundlend bankasynyñ we Norweg deñizleriniñ sebitleri planktonyñ has köplügi bilen tapawutlanýar. Atlantika ummanda 4 sany biogeografiki oblast tapawutlandyrylýar: Arktiki, Demirgazyk Atlantiki, Tropiki Atlantiki, Antarktiki. Şunlukda, Arktiki oblast özbaşdak bolman Demirgazyk Buzlu ummanyñ Arktiki biogeografiki oblastynyñ bir bölegidir. Oña Baffin deñzi , Grenlandiýa we Labradora ýanaşýan kenarýaka sebitleri degişlidir. Atlantik umman örän irki döwürlerden bäri balyk tutulýan we deñiz haýwanlarynyñ awlanylýan we tutulýan ýeridir. Baryp XI-XII asyrlarda basklar Biskaý deñzinde orta asyrlardan bäri seld köpçülikleýin tutulýar. Amerikanyñ açylan döwründen bäri Nýu-Faundlend we Jorjes bankalarynyñ sebitlerinde balyk tutmak güýçli alnyp barylýar. Garpunly topuñ oýlanylyp tapylmagy bilen Demirgazyk Atlantikada kitler XIX asyryñ ahyrlarynda gyrlyp tükedilere getirilipdir. Kitler bilen şonuñ ýaly ýagdaý XX asyryñ 50-60-njy ýyllarynda antarktiki suwlarda ýüze çykdy. Şeýle ýagdaýlaryñ ýüze çykmazlygy üçin ummanda balyk tutulyşyny we deñiz haýwanlarynyñ awlanylşyny halkara derejesinde kadalaşdyrmak zerurdyr. Soñky döwürlerde Atlantik ummandan her ýylda 20-23 mln tonna balyk we 1 mln tonna golaý kit awlanylýar. Balyklar esasan 600 metre çenli çuñluklardan tutulýar. Çuñ suwlardaky balyklaryñ tutulyşy ujypsyzdyr.
Atlantik ummanyñ deñizleri we iri aýlaglary.
N Deñziñ, aýlagyñ ady Suw üstüniñ meýdany (müñ km2) Ortaça çuñlugy (m) Iñ çuñ ýeri (m)
1 Azow deñzi 39 7 13
2 Baltika deñzi 419 50 470
3 Irland deñzi 47 43 159
4 Karib deñzi 2777 2429 7090
5 Labrador deñzi 841 1898 4316
6 Mermer deñzi 12 250 1389
7 Demirgazyk deñzi 565 87 725
8 Skotiýa deñzi 1247 3096 5870
9 Ortaýer deñzi 2505 1438 5121
Şol sanda:
10 Adriatika deñzi 144 250 1230
11 Alboran deñzi 53 585 2407
12 Balear deñzi 86 767 2132
13 Io deñzi 169 2083 5121
14 Liguriý deñzi 15 1200 2546
15 Tirren deñzi 214 1519 3830
16 Egeý deñzi 191 377 2529
17 Uedella deñzi 2910 2878 6820
18 Gara deñiz 422 1315 2210
19 Şotlandiýanyñ günbatar kenarýakasynyñ içerki deñizleri 47 64 137
1 Biskaý aýlagy 200 1510 5100
2 Bristol aýlagy 11 36 68
3 Gwineýa aýlagy 753 2579 5207
4 Meksika aýlagy 1555 1522 3822
5 Keramatly Lawrentiýa aýlagy 249 141 538
Awtor: www.NiNa.Az
Neşir edilen senesi:
wikipediýa, wiki, kitap, kitaplar, kitaphana, makala, oka, göçürip al, mugt, mugt göçürip al, mp3, wideo, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, surat, aýdym-saz, aýdym, film, kitap, oýun, oýunlar, jübi telefony, android, ios, alma, jübi telefony, samsung, iphone, xiomi, xiaomi kompýuter, Atlantik okean hakda maglumat, Atlantik okean näme? Atlantik okean näme diýmek?
Atlantik umman Atlantik umman ululygy we cunlugy boyunca Yuwas ummandan son ikinji orunda duryar Edil Yuwas umman yaly Atlantik umman hem Demirgazyk yarym saryn polyar ginisliklerden Antarktida cenli uzap gidyar yagny onun demirgazykdan gunorta uzap giden aralygy Yuwas ummanynkydan kem daldir emma ginligi boyunca ondan ep esli yza galyar Atlantik ummanyn bu umumy ayratynlyklary onun fiziki geografiyasyna dusunmekde mohum ahmiyete eyedir Atlantik umman gadymy siwilizasiyalaryn wekillerin gabat gilisen ilkinji ummanydyr Ol Beyik geografiki acyslar zamanynyn ilki baslarynda denizde yuzujiler tarapyndan yuzulip gecilen ilkinji ummandyr XIX asyryn ortalarynda ilkinji gezek grcirilip baslanan yzygider cun suwly olcegler hut Atlantik ummanda alnyp baryldy Sonra XX asyryn 20 nji yyllarynda umman ilkinji ekolot olceglerinin ozbolusly poligonyna owruldi Sol olceglerin maglumatlaryna esaslanyp suwasty Orta Atlantik gersin mysalynda orta umman gerisleri baradaky taglymat doredi Atlantik ummanyn gunbatar we gundogar kenarlarynyn goze ortulip duran gabat gelismegi XX asyryn 20 nji yyllarynda nemes alymy A Wegenere materiklerin biri birinden daslasyandygy baradaky mobilistik caklamany esaslandyrmaga itergi berdi Ummanlaryn gidrologiyasyny we gidrobiologiyasyny owrenmegin baslangyclary hem Atlantik ummanda baslandy diyilse hem yalnys bolmaz Duybunin relyefinin we geologiki gurlusynyn esasy ayratynlyklary Atlantik ummanyn duybunin gurlusynda materiklerin suwasty gyra cetleri orta umman gersi okeanyn duybi lozasy we gecis zonasy gatnasyar Gecis zonasy bu ummanda uc sany oblast gornusinde yuze cykyar Karib oblasty Skotiya denzi we Ortayer deniz oblasty Materiklerin suwasty gyra cetleri Materik yalpaklygy self Atlantik ummanyn duybunin umumy meydanynyn 91 66mln km2 10 3 tutyar Ummanyn demirgazyk gunbatarynda Grenlandiyanyn Labrador yarym adasynyn Taze Sotlandiyanyn Neyn aylagynyn selfi buzluk relyefinin galyndy relikt gornuslerinin gin yayranlygy bilen hasiyetlenyar Bu sebitlerde selfin yer ustunin gurlusynyn hasiyetli ayratynlyklarynyn biri de cun suwly coketliklerin bolmagydyr Olar platformanyn asak coken we dowulmeler bilen caklendirilen bolekleridir Selfin dasky gyra cetlerinde umman duybunin yokary goterilen yerleri hem bardyr Olara bankalar diyilyar Jorjes Nyu Faundlend Gamilton bankalary Olar mezozoy yasly monoklimal yatan jynslardan duzulen apet kuestlerdir Nyu Faundlend bankasyndan gundogarda ondan cun 1000m gowrak pesenlik arkaly bolunip arkaly bolunip ayrylan suwasty Flemis Kap belentligi yerlasyar Burawlayys isleri gecirilende bu yerde proterozoy jynslarynyn ustunin acylmagy ol belentligi Demirgazyk Amerika materiginin suwasty gyra cetlerinin bir bolegi diyip hasaplamaga mumkincilik beryar Ustunden ahyrky buzlanmanyn aracagi gecyan Keyp Kod yarym adasyndan gunortada selfin yer usti suw basan derya dereleri tarapyndan kesimlenen tolkunsow duzlukdir Floridanyn gundogar kenarlarynyn golayynda iri daneli cokundilerden duzulen suwasty Bleyk platosy yerlesyar 300 m den 1000 m cenli yetyan cunluklarda seyle iri daneli cokundilerin yayran bolmagy Golfstrim akymynyn deniz duybune guycli tasir etmeginin netijesidir diylip hasap edilyar Bleyk platosynda gicirilen burawlayys isleri onun geologiki gurlusynyn kenaryaka duzlugin kenaryaka yalpaklygyn we selfin geologiki gurlusy bilen menzesligini gorkezipdirler Materik yapgytlygy 100 200 m cunlukdan baslanyar Ol ep esli dereja yetyan ennitligi we kop sanly suwasty kanyonlar bilen kesimlenenligi bilen hasiyetlenyar Suwasty kanyonlaryn arasynda in ulusy Gudzon deryasynyn suwasty derejesinin dowamy hokmunde uzap gidyan kanyondyr Bleyk platosyna cenli aralykda materik etegi kenaryaka zonadan we selfin ustunden kop mukdarda cokundi materiallary alyp gaydyan bulancak akymlaryn getirip cokduren cokundilerinden duran gin yapgyt duzluk gornusindedir Struktur taydan materik etegi cokundiler bilen doldurylan cun epilme gornusinde bolup onun caklerinde cokundi toplanmak in barkisi yura dowrunden bari dowam edip gelyar Bleyk platosynyn erneginin duybinde materik eteginin cun 5500m cenli coketlik gornusinde bolmagy gyzyklydyr Gornusi yaly ol cokundiler bilen doldurylmadyk epilmedir Materik eteginin gurlusynda okean duybindaki abyssal akymlar tarapyndan doredilen iri suwasty akkumulyatiw relyef gornusleri hem gatnasyarlar Floridadan gunorta gundogarda materigin suwasty gyra cetlerine biri birinden we Florida selfinden cun bogazlar arkaly bolunip ayrylan Bagam adalarynyn hem de bankalarynyn toparlary hem degislidir Bankalar merjen we oolit hek daslaryndan duzulendirler Olaryn ustunde bolsa merjen gurlusyklary we oolit karbonat cagelerinin meydanlary bardyr Meksika aylagynyn selfinin ginligi we onun dasky erneginin cunlugy birnace gezek gaytalanda uytgesmeleri basdan geciripdir Selfden materik ennidine gecilisi aydyn daldir Emma ennidin asaky bolegi hemme yerde diyen yaly oran kert gaya sekillidir Meksika aylagynyn cun suwly coketliginin uly bolegi materik eteginin yapgyt akkumulyatiw duzlugine degisli bolup demirgazykda Missisipinin suwasty kanyonyn in gin giden getirintgi konusynda ol has gindir Yukatan yarym adasynyn kenarlarynda self ginelyar Onun usti bolsa kop sanly merjen gurlusyklary bilen ortulendir Meksika aylagynyn sebitinde materigin suwasty gyra cetlerinin ozbolusly ayratynlygy hek daslaryndan duzulen self platformalarynyn gin yayranlygydyr Dine bir Floridanyn we Yukatanyn hazirki selfleri dal eysem bu iki yarym adanyn ozleri hem karbonatly cokundi toplanmak bilen bagly emele gelen bu gin selfin duzum bolekleridir Bleyk platosyny hem oz icine alyan bu gin giden sebitin caklerinde amerikan barlagcylary tarapyndan agirt uly aralyga uzap gidyan kop yerleri gicki cokundiler bilen gomulen gadymy yura asak hek yasly baryer rifinin bardygyny ayan etdiler Gunorta Amerikanyn demirgazyk gyra cetleri ep esli ginlikdaki self bilen caklenendir Trinidad adasyndan gundogarrakda selfin dasky aracagi 100 metrden barki cunluklarda yerlesyar Bu yerde relyefin agdyklyk ediji gornusleri merjen gurlusyklarydyr Gwiananyn kenarlarynda we ondan gundogarda self oran gindir terrigen cokundiler bilen ortulendir we tekizlesen ustlidir Demirgazyk Amerikanyn selfinin ahli yerinde Gunorta Anerikanyn selfinin hem gurruni edilen boleginde cetwertik dowrunde ummanyn derejesinin birnace gezek uytgemegi bilen emele gelen gadymy kenar cyzygynyn yzlary bardyr Ol yzlar 25 50m ka halatda bolsa 100 130m cunlykda yerlesyarler Braziliyanyn kenarlarynda self oran inlidir onun dasky cetinin cunlugy 70 100m gecmeyar Usti tekizlesendir ayry ayry uly bolmadyk merjen gurlusyklary bardyr Urugwayyn ayratyn da Argentinanyn kenarlarynda self curt kesik ginelyar onun dasky cetinin cunlugy 200m yetyar Argentinanyn materik ennidi guycli sozulan gornuslidir we basgancakly gurlusy bilen hasiyetlenyar La Platadan gunortada ol kop sanly suwasty kanyonlar tarapyndan boleklenendir Gunorta Amerikanyn suwasty gyra cetlerinin butin dowamynda materik eteginin gin yapgyt duzlugi bardyr Onun ustunin ka yerlerinde ayry ayry wulkaniki gerisler we daglar bardyr Olaryn kopusi ginisleyin uzayan materik eteginin caklerinden dasarda hem dowam edyan dowulmeler bilen baglansyklydyr Gunorta Amerikanyn suwsaty gyra cetlerinin ayratyn bir elementi pahna gornusinde gundogara uzap gidyan Folklend suwasty platosydyr Ol megerem selfin asak coken bolegidir Bu yerde relyefin denudasion gornusleri agdyklyk edyar Demirgazyk tarapdan plato etegi 6000m cenli cunluklarda yerlesyan kert basgancak bilen caklendirilendir Yewropanyn suwasty gyra cetleri Demirgazyk Amerikanynkydan gurlusy boyunca duypli tapawutlanyar Spisbergen adalarynyn ugry boyunca we ondan gunorta tarap acyk yuze cykyan materik ennidi uzap gidyar we ony Norweg hem de Barens denizlerinin arasyndaky aracak diyip hasaplamak bolar Skandinawiyanyn suwasty gyra cetleri oncakly gin bolmadyk norweg selfinden we ondan kert basgancak arkaly bolunip ayrylan Woring suwasty platosyndan ybaratdyr Selfin kenara golay bolegi tekizlesendir Bu sebitin gunortasynda cun Norweg coketligi yerlesyar Britan adalarynyn towereginde we olar bilen materigin aralygynda gin self yerlesyar Demirgazyk gersin caklerinde selfin relyefi yasy belentliklerin we yayban coketlikerin gezeklesip yerlesyanligi bilen hasiyetlenyar Selfin kenara golay boleginde uzyn we belent 20 30m cage ulgamlary yayrap olar dasgyn akymlarynyn isi bilen baglansyklydyr Irland denzinin we La Mans bogazynyn duybunun gurlusynda hem dasgyn akymlarynyn guycli tasirinin yzlary bildiryar La Mans bogazynyn orta boleginde Demirgazyk denizden baslanyp gaydyan iri suwasty deranin uzap gidyandigi gyzyklydyr Britan adalaryndan Fransiyadan we Pireney yarym adasyndan gunbatarda Yewropanyn selfli hemde umman suwasty gyra cetleri gury yerin esasy tektoniki strukturalary bilen struktur geologiki taydan baglansyklydyr Britan adalaryndan gunbatarda self materik ennidi bilen aydyn caklendirilendir emma adalardan Demirgazykda materik etegine we okean duybune gecis oran ozboluslydyr Ozaly bilen bu yerde suwasty belentlik Island Farrer bosagasy goze ilip ol Demirgazyk denzin selfini Islandiyanyn kenaryaka yalpaklygy bilen baglanysdyryar Ondan gunorta gunbatarda suwasty gayaly Rokkol belentligi yerlesyar we ol iki gerisden hem de olaryn arasyndaky depressiyadan ybaratdyr Depressiyanyn cunlygy 1000m yetyar gerislerin bolsa ayry ayry depeleri suwun ustune cykyp duryar Rokkol belentliginin ustunde ummanyn cunlugynyn ep esli dereja yetyandigine garamazdan geofiziki maglumatlar boyunca ol ep esli asak cokmage basdan geciren materik gabygynyn iri bolegidir Irlandiyadan gunbatarda onun bilen kybapdas yene bir ucastoga gabat gelinyar ol Porkyupayn bankasydyr Bu bankanyn ustundaky yalpak suwly yerlerde dasgyn akymlary tarapyndan emele getirlen ulgamlaryn birnacesi bardyr Materigin suwasty gyra cetlerinin bu cykyndysynyn ep esli bolegi 1000m cenli cunlyklarda yerlesyar we dine su cunlykda materik ennidinin ernegi bildiryar Biskay aylagynyn selfi oncakly gin daldir we bu yerde relyefin denudasion gornusleri agdyklyk edip materik ennidi bolsa suwasty kanyonlaryn kop sanlysy bilen boleklenendir Pireney yarym adasynyn selfi hem oran insizdir bu yerde materik ennidi we materik etegi hem cylsyrymly gurluslydyr Afrika materiginin selfi hem oncakly gin daldigi bilen tapawutlanyar Onun in gin yerleri Syerrra Leone Liberiya we Gwineya dowletlerinin kenarlarynyn ugrunda bolup bu zolakda suw basan derya dereleri hem de deltalary bardyr Ondan basga da bu yerde 25 35 45 55 80we 90 metrlik cunluklarda gadymy kenar cyzyklarynyn birnacesini gormek bolyar Gwineya aylagynyn selfi hem insizdir ol dine Niger deryasynyn ayagyna golayynda ginelyar Onun usti tekizdir Kongo deryasynyn ayagynda self cun suwasty dere bilen kesilendir Atlantik ummanyn Afrika sektorynyn selfi Inne burnundan gunortada Agulyas bankasynyn gin giden yalpaklygy bilen tamamlanyar Afrikanyn materik ennidi hemme yerde diyen yaly kert basgancak gornuslidir Ekwatordan baslap ol suwasty kanyonlar bilen guycli boleklenendir Atlantik ummanyn gecis zonasy uc sany sebitde yuze cykyar Karb Skotiya denzi we Ortayer denzi Olaryn hemmesi hem cylsyrymly gurlusy bilen hasiyetlenyar Karib sebitinde durli yasly adalar dugalarynyn tutus toplumy bardyr Antil adalar toparynda Demirgazyk Kuba Kayman Syerra Maestra Yamayka Gunorta Gaiti Kici Antil adalarynyn dugalary tapawutlandyrylyar Olardan basga da Karib denzinin duybunun relyefinde Beata we Awes suwasty gerisleri bolup olar hem adalar dugarlaryny kysymyndaky morfostrukturalara degislidir Bu adalar dugalary we suwasty gerisler Karib denzini Yukatan Kolumbiya Wenesuela we Grenada coketliklerine bolyarler Olaryn cunluklary 5000m yetyar Wenesuella coketligininki bolsa 5420m yetyar Coketliklerin duybunde duzluk relyef agdyklyk edyar Karib gecis sebitinde 3 sany cun suwly coketlik bardyr Olardan in cuny Puerto Riko bolup onun cunlugy 8385m barabardyr Skotiya denzinin gecis sebitinde hem durli yasly adalar dugalarynyn ulgamy tapawutlandyrylyar Olardan in yasy in gundogardakysy Gunorta Sandwic adalarydyr Duganyn dasky tarapyndan Gunorta Sandwic cun suwly coketligi yerlesip onun in cun yeri 8428m yetyar Orta yer denzinin gecis sebiti ozunin osusinin in gicki basgancagynda duryar Onun tektoniki gurlusynyn mohum ayratynlygy denzin dine bir kenaryakalarynyn we materiklerin Afrika Gunorta Yewropa Gunbatar Aziya suwasty gyra cetlerinin dal eysem onun kotlowinalarynyn hem materik tipli yer gabygynyn bolmagydyr Glomar Cellenjer ekspedision gamisinden gecirilen cun suwly burawlayys netijesinde Ortayer denzinin duybunde duzly gatlaklaryn bardygy belli edildi Bu bolsa geologiki gecmisde denzin umman bilen arabaglansygyny yitirendigine sayatlyk edyar Ortayer denzinin zonasy seysmiki taydan hereketjenligi bilen tapawutlanyar Onda hereketli wulkanlaryn birnacesi bardyr Orta Atlantiki geris Onun demirgazyk bolekleri XIX asyryn 50 nji yyllarynda acyldy emma ony duypli barlamak isleri XX asyryn 50 60 njy yyllarynda gecirildi Bu geris takmynan S harpynyn seklinde bolup Atlantik ummanyn orata boleklerinde Demirgazyk Buzly ummandan ta Antarktiki ginisliklere cenli uzap gidyar Orta Atlantik geris rift zonasy bolup bu zona yer gabygyny duzyan plitalaryn cak ara zonasy hasap edilyar Gersin ugrunda yer titremelerinin we suwasty wulkan atylmalarynyn oran kop bolyanlygy anyklanyldy Ummanyn duybi lozasy Beyleki ummanlarda hem bolsy yaly Atlatik ummanyn duybunin relyefi suwasty gerislerin yokary goterilmelerin we coketliklerin utgasyanlygy bilen hasiyetlenyar Umman duybundaki relyefin polozitel gornuslerinden demigazyk gunbatar bolekdaki Nyu Faundlend gersini ondan gunortarakda yerlesen Bermud platosyny gunorta gunbatar bolekdaki Bleyk Bagama gersini ekwatoryn golayyndaky Para bosagasyny gunorta ginisligin 25 350 zonasynda yerlesen iri Riu Grande belentligini Orta Atlantik gerisden gundogardaky bolekde Portugaliyadan gunorta gunbatarda yerlesn wulkaniki yokary goterilmelerin toparyny Yasyl burun belentligini ondan gunortasynda yerlesen Syerra Leow belentligini we basga da birnace yokary goterilmeleri bellemek bolar Bu gerisler bosagalar we yokary goterilmeler umman coketliklerini biri birlerinden bolup ayryp duryarlar Atlantik ummandaky iri coketliklerden sulary bellemek mumkin Orta gerisden gunbatarda yerlesen coketlikler we olaryn cunlugy m Orta gerisden gundogarda yerlesen coketlikler we olaryn cunlugy m Grenlandiya 3880 Norweg3600 Labrador 4480 G b Yewropa5668 Nyu Faundlena 5819 Iberiya5100 D g Amerika 6594 Kanor6501 Gwiana 4830 Yasyl Burun7297 Braziliya 6059 Syerra Leone 6040 Argentina 6212 Gwineya5212 Angola 5699 Kap5457 Agulyas5940 Beyleki ummanlardan tapawutlylykda Atlantik ummanyn coketliklerinde ep esli meydanalary tekiz abyssal duzlukler eyeleyarler Onun beyle bolmagy ummanyn duybynin caklerinde cokundi toplanmagyn guycli gecyandigi bilen dusundirilyar Hazirki wagta cenli Atlantik ummanyn duybunde birnace onlarca yerde cun burawlayys gecirildi Usti acylan in gadymy jynslar yokarky yura dowrune degislidirler Umman duybunin cokundileri Atlantik ummnda yalpak suwly akwatoriyalaryn cokundileri esasan durluce mehaniki duzumli terrigen cokundilerden kabir sebitlerde bolsa merjenli we oolitli cokundilerden ybaratdyr Antarktidanyn selfi materik ennidini we eteginin kabir sebitleri aysberg cokundileri bilen ortulendir Islandiyanyn selfinde we Azor platosynda wulkanogen cokundiler yayrandyr Umumylykda yalpak suwlaryn cokundileri ummanyn duybunin meydanynyn 20 golayyny eyeleyarler Cun suwlaryn cokundilerinin arasynda in gin yayrany foraminiferaly gyrmancylardan Olar umman duybunin we orta gerislerin meydanynyn 65 golayyny eyeleyarler Atlantik umman Dunya ummanynda foraminiferaly gyrmancalaryn in demirgazyga aralasan bolegidir Beyle yagday Demirgazyk Atlantik akymynyn yyladyjy tasiri bilen dusundirilyar Cun suwly gyzyl toyunlar Atlantik ummanda abissalyn meydanynyn 20 golayynda yayrandyrlar Olar umman coketliklerinin in cun boleklerini ortyarler Olaryn yayran yerleri bilen demirli marganesli konkresiyalaryn dusyan yerleri hem baglanysyklydyr Klimaty we suwlary Meridional ugur boyunca oran uzak aralykda uzap gidyanligi sebapli Atlantik ummanda ahli klimatiki gusaklyklar doly yuze cykyarlar Yuwas ummanda hem olaryn yuze cykysy bu ummandakyca yokdyr Atlantik ummanyn ustunde atmosfera sirkulyasiyasy esasy bariki merkezlerin paylanysy bilen kesgitlenilyar Cet demirgazykda we gunortada asak basysly sebitler Islandiya we Antarktiki minimumlar yerlesyarler Subtropiki ginisliklerde iki yarym sarda hem yokary basysyn durnukly sebitleri Azor we Gunorta Atlantik maksimumlar bardyr Olaryn arasynda bolsa asak basysly ekwatorial zona yerlesyar Bariki merkezlerin sunun yaly paylanysy Atlantikada agalyk ediji yellerin ulgamyny kesgitleyar Aram ginisliklerde gunbatar yelleri agalyk edyar Demirgazyk yarym sarda gysyna polyar frontun zonasyndaky sikloniki hereket bilen baglylykda harasatlar yygy yygydan gaytalanyarlar Gunorta yarym sarda harasatly yeller gunbatar howa massalarynyn zonasynda yylyn hemme pasyllarynda agalyk edyarler Tropiki ginisliklerde antisikloniki sebitlerin ekwatora yakyn gyra cetlerinde oran durnukly emma harasat derejesine oran seyrek yetyan passat yelleri doreyarler Demirgazyk yarym sarda yellerin reziminin durnuklylygy tomsuna tropiki frontda doreyan gazaply apy tupanlar bilen bozulyar Olar adatca Afrikanyn kenarlarynda doreyarler we Karib denzinin sebitinde maksimal dereja yetyarler sonra Demirgazyk Amerikanyn kenaryakalary boyunca hereket edip demirgazyga gitdigice gowsap yitip gidyarler Ekwatotyn sebitinde passatlaryn konwergensiyasy garysmasy bolup gecyar we howa akymlarynyn guycli yokary goterilmesi doreyar Bu sertlerde asmanyn bulutlylyk derejesi oran yokarlanyar we ummanyn caklerinde ygallaryn mukdary maksimal dereja yetyar Atlantikada musson sirkulyasiyasy gowsak yuze cykyar we uly ahmiyete eye daldir Ummanyn suw usti howanyn temperaturasynyn paylansyna aramlasdyryjy tasir edyar Howanyn temperaturasynyn yyllyk amplitudalary ekwatorial ginisliklerde 10 subtropiklerde 50 cenli 600 lyk ginisliklerde bolsa 100 yetyar Howanyn temperaturasyna materiklerin tasiri dine ummanyn Demirgazyk Gunbatar boleginde we cetki gunorta boleginde yuze cykyar we ol yerlerde yyllyk amplitude 250 yetyar In sowuk ay Demirgazyk yarym sarda fewral ayy In yyly ay bolsa Demirgazyk yarym sarda awgust Gunorta yarym sarda hem fewral ayydyr In asak temperaturalar polyar yaka rayonlarda iki yarym saryn hem 60 700 ginisliklerinde bolyar Grenlandiyanyn kenar yakalarynda yanwar ayynda temperatura 500 cenli asaklayar Uedella denzinin kenarlarynda bolsa 1958y 32 30 yetyar Ummanyn ustki akymlarynyn paylansy yanky agzalyp gecilen temperatura sertleri bilen belli bir derejede baglydyr Tropiki ginisliklerde passat yelleri Demirgazyk we Gunorta passat akymlaryny emele getiryan yyly we duzly suwlaryn kuwwatly akymyny doredyarler Olardan Gunorta passat akymy Kabu Branku burnunyn sebitinde iki saha bolunyar Sahalaryn biri demirgazyga tarap suysup Gwian akymy ady bilen Antil adalarynyn icinden gecip Karib denzine aralasyar Sahalaryn ikinjisi Braziliyanyn kenar yakalary boyunca gunorta tarap hereket edyar Braziliya akymy Demirgazyk passat akymy hem Kici Antil adalarynyn golayynda sahalara bolunyar Onun demirgazyk sahasy Uly Antil adalarynyn yakasy boyunca demirgazyk gunbatara Antil akymy ady bilen hereket edyar gunorta sahasy Kici Antil adalarynyn arasyndaky bogazlardan gecip Karib denzine aralasyar Sonra iki saha birlesip Yukatan bogazynyn usti bilen Meksika aylagyna giryarler we onun suwunyn derejesini ummanyn yanasyk sebitlerininki bilen denesdirende ep esli yokarlandyrylyarlar Netijede Florida bogazynda uly tizlikli 2 5 uzel 1 uzel sagatda 1 deniz mili 1 852 km sag 0 5144 m sek Florida akymy emele gelyar Bu akym Antil akymy bilen gosulysyp Golfstrim akymyna baslangyc beryar Demirgazyk Buzly umman tarapdan Atlantik ummana 2 sany kuwwatly sowuk akym gelip aralasyar Olaryn biri Gundogar Grenlandiya akymy Grenlandiya adasynyn gundigar kenarlarynyn ugry boyunca gelyar ikinjisi Baffin denzinden akyp cykyan we Nyu Faundlend adasynyn sebitinde Golfstrimi acyk ummana gysyp cykaryan Labrador akymydyr On hem bellenip gecilisi yaly Gunorta passat akymy Gunorta Amerikanyn kenarlarynyn golayynda Braziliya akymyna gecyar Bu akym La Platanyn sebitinde Gunbatar yellerinin akymynyn bir sahasy bolan sowuk Folklend akymy bilen dususyar Folklend akymy Gunbatar yellerin akymynyn bir sahasydyr Gunbatar yellerin akymynyn yere bir sahasy Bengel akymyGunorta Gunbatar Afrikanyn kenarlary boyunca demirgazyga tarap hereket edyar we Afrikanyn kenaryaka sebitlerinin klimatyna mese malim tasir edyar Kem kemden gunbatara tarap gysaryp Bengel akymy Gwineya aylagynyn gunorta boleginde Gunorta passat akymyna gosulyar Seylelikde Atlantik ummanyn suwlarynyn ustki sirkulyasiyasynyn umumy shemasyny sikloniki we antisikloniki aylawlar gornusinde goz onune getirmek mumkin Ummanyn demirgazyk gunbatar cetinde Gundogar we Gunbatar Grenlandiya Labrador Demirgazyk Atlantiki hem de Irminger akymlary tarapyndan emele getirilyan demirgazyk subpolyar sikloniki aylaw yerlesyar Ondan gunortarakda Golfstrim Demirgazyk Atlantiki Kanar we Demirgazyk passat akymlary tarapyndan emale getirilyan uly subtropiki antisiklonal aylaw hereket edyar Demirgazyk passat akymy Demirgazyk Ekwatorial Gwineya Gunorta passat we Gwian akymlary tarapyndan emele getirilyan Demirgazyk tropiki antisikloniki aylaw yerlesyar Gunorta yarym sarda degislilikde Gunorta tropiki sikloniki aylaw Gunorta passat Bengel Angola akymlary gunorta subtropiki antisiklonal aylaw Bengel Braziliya akymlary Gunbatar Yellerin akymy in gunortada bolsa Gunorta subantarktiki aylaw yerlesyar Bu aylawlar wagt icinde durnukly iri umman aylawlarydyr Sonky dowurlerde gecirilen okeanografik barlaglar netijesinde Atlantik ummanyn akymlarynyn ulgamynda birnace acyslar edildi Meselem ummanyn ekwatorial zonasynda suwasty ter akymyn Lomonosow akymynyn hereket edyanligi belli edildi Ol akym Gunorta passat akymynyn asagy bilen ummany gunbatardan gundogara kesip gecyar hem de Gwineya aylagyna aralasandan son yitip gidyar Ummanyn gunorta gundogar boleginde yyly Angola akymynyn barlygy anyklanyldy Atlantik ummanyn suwlarynyn temperaturasynyn yylyn dowamynda uytgeysi oncakly uly daldir Ekwatorial tropiki ginisliklerde ol uytgesmeler 1 30 subtropiki we aram ginisliklerde 5 80 polyaryaka sebitlerde demirgazykda 40 gunortada 10 toweregidir In yyly suwlar ekwatorial we tropiki ginisliklerdedir meselem Gwineya aylagynda suwun temperaturasy 260 asak dusmeyar Umuman alanynda Atlantik ummanyn gunorta yarym sardaky bolegi demirgazyk yarym sardaka garanynda sowukrakdyr Demirgazyk yarym sarda ummanyn gunbatar bolegi Gunorta yarym sarda bolsa gundogar bolegi sowukrakdyr Ummanda suwlaryn duzlulygy temperaturanyn uytgesmelerini layyklykda uytgeyar Suwlaryn in yokary duzlulygy subtropiki gusaklykda goze ilyar 37 25 Onun beyle bolmagy temperatura sertleri bilen seyle hem Ortayer denzinden akyp cykyan suwlar bilen baglanysyklydyr Ekwatorial gusaklykda ygallaryn kop yagmagy bilen baglylykda duzlulyk curt kesik azalyar Meselem La Plata aylagynda ol 18 19 barabardyr Buz emele gelmeklik Atlantik ummanyn Antarktika yanasyan boleklerinde we Grenlandiyada Baffin denizlerinde bolup gecyar Gunorta Atlantikada aysberglerin esasy emele gelyan sebiti Uedella denzindaki Filnner self buzlygydyr Gunorta ginisliklerde 550 dan gunortada yuzup yoren buzlar yylyn butin dowamynda bardyr Demirgazyk yarym sarda yuzup yoren buzlar ummanda esasan Demirgazyk Buzly ummandan gelyarler Olar ayratynda gysyna kop bolyarlar Aysbergler hat da iyul ayynda hem demirgazyk ginligin 400 cenli gelip yetyarler Bir yylda ummana Demirgazyk ummandan 900 km3 Antarktidadan bolsa 1600 km3 buz gelip gosulyar Organiki dunyasinin ayratynlyklary Atlantik ummanyn organiki dunyasi gornus taydan Yuwas ummanynkydan garypdyr emma onun Yuwas we Hindi ummanlaryn organiki dunyaleri bilen kop umumy alamatlary bardyr Atlantikanyn suw duybi florasy fitobentos esasan gonur suwotulardan sublitoralda bolsa laminaruya lardan alyariyalardan gyzyl suwotulardan ybaratdyr Tropiki zonada yasyl we gyzyl suwotular seyle hem gonur suwotular sargasslaragylyk edyarler Ummanyn fitoplanktony 245 gornusden duryar Olaryn arasynda gok yasyl we diatom suwotulary agdyklyk edyar Haywanat dunyasi gornus taydan tropiki suwlarda baydyr olaryn biomassasy bolsa aram polyaryaka we kenaryaka suwlarda artykmacdyr Yuwas umman bilen denesdirende Atlantikanyn faunasynyn birneme garyplygy duyulyar gylycguyryklaryn kabir primitiw formalary kabir gadymy balyklar deniz yylanlary bu yerde yokdur Deniz liliyalarynyn yokary derejede lennec sekillilerin deniz guslarynyn faunasy hem garybrakdyr Emma balyklaryn kabir toparlary Atlantikada has baydyr meselem treska seld tyulenler Ummanda bentosyn planktonyn we nektonyn paylansy acyk bildiryan zonal hasiyetlidir Atlantiki suwlarda balyklardan nototeniyalar agdyklyk edyar bentos we plankton gornus taydan hem biomassa babatda garypdyr Subantarktiki gusaklykda we aram gusaklygyn ona yanasyan zolagyndan biomassa maksimum dereja yetyar gornuslerin sany bolsa tropiklerdaka garanynda has azdyr Zooplanktonyn kurekaynalylar lennecjikler nektonda kitler lastayaklylar balyklardan nototeniyalar agdyklyk edyarler Tropiki gusaklykda zooplankton foraminiferalyn we pteropodlaryn kop sanly gornuslerinden radiolyariyalaryn birnace gornuslerinden mollyuskalaryn we balyklaryn licinkalaryndan ybaratdyr Bental gornuslerden osminoglar kopdur Bu zonada promysel ahmiyetli balyklardan tunes makrel sardine sowuk akymlaryn sebitinde ancouslar hasiyetlidir Tropiki we subtropiki gusaklyklarda merjenler yayrandyr Ucyan balyklar deniz pysdyllary akulalar dine su gusaklyklar ucin hasiyetlidir Aram gusaklyklar yasaysa has baydyr Promysel ahmiyetli balyklardan seld treska piksa paltus deniz okuny uly ahmiyete eyedirler Zooplankton ucin foraminiferaly oran hasiyetlidir Nyu Faundlend bankasynyn we Norweg denizlerinin sebitleri planktonyn has koplugi bilen tapawutlanyar Atlantika ummanda 4 sany biogeografiki oblast tapawutlandyrylyar Arktiki Demirgazyk Atlantiki Tropiki Atlantiki Antarktiki Sunlukda Arktiki oblast ozbasdak bolman Demirgazyk Buzlu ummanyn Arktiki biogeografiki oblastynyn bir bolegidir Ona Baffin denzi Grenlandiya we Labradora yanasyan kenaryaka sebitleri degislidir Atlantik umman oran irki dowurlerden bari balyk tutulyan we deniz haywanlarynyn awlanylyan we tutulyan yeridir Baryp XI XII asyrlarda basklar Biskay denzinde orta asyrlardan bari seld kopculikleyin tutulyar Amerikanyn acylan dowrunden bari Nyu Faundlend we Jorjes bankalarynyn sebitlerinde balyk tutmak guycli alnyp barylyar Garpunly topun oylanylyp tapylmagy bilen Demirgazyk Atlantikada kitler XIX asyryn ahyrlarynda gyrlyp tukedilere getirilipdir Kitler bilen sonun yaly yagday XX asyryn 50 60 njy yyllarynda antarktiki suwlarda yuze cykdy Seyle yagdaylaryn yuze cykmazlygy ucin ummanda balyk tutulysyny we deniz haywanlarynyn awlanylsyny halkara derejesinde kadalasdyrmak zerurdyr Sonky dowurlerde Atlantik ummandan her yylda 20 23 mln tonna balyk we 1 mln tonna golay kit awlanylyar Balyklar esasan 600 metre cenli cunluklardan tutulyar Cun suwlardaky balyklaryn tutulysy ujypsyzdyr Atlantik ummanyn denizleri we iri aylaglary N Denzin aylagyn ady Suw ustunin meydany mun km2 Ortaca cunlugy m In cun yeri m 1 Azow denzi 39 7 13 2 Baltika denzi 419 50 470 3 Irland denzi 47 43 159 4 Karib denzi 2777 2429 7090 5 Labrador denzi 841 1898 4316 6 Mermer denzi 12 250 1389 7 Demirgazyk denzi 565 87 725 8 Skotiya denzi 1247 3096 5870 9 Ortayer denzi 2505 1438 5121 Sol sanda 10 Adriatika denzi 144 250 1230 11 Alboran denzi 53 585 2407 12 Balear denzi 86 767 2132 13 Io denzi 169 2083 5121 14 Liguriy denzi 15 1200 2546 15 Tirren denzi 214 1519 3830 16 Egey denzi 191 377 2529 17 Uedella denzi 2910 2878 6820 18 Gara deniz 422 1315 2210 19 Sotlandiyanyn gunbatar kenaryakasynyn icerki denizleri 47 64 137 1 Biskay aylagy 200 1510 5100 2 Bristol aylagy 11 36 68 3 Gwineya aylagy 753 2579 5207 4 Meksika aylagy 1555 1522 3822 5 Keramatly Lawrentiya aylagy 249 141 538