Azərbaycan
Deutschland
Lietuva
Malta
ශ්රී ලංකාව
Türkmenistan
Türkiyə
Украина
EZIZ HAN 1919 nji ýylyñ ýazynda akgwardiýaçylar Eziz han Çapyk ogluny atmak üçin Krasnowodskiniñ gyrak çetine çykarýarla
Eziz han
EZIZ HAN
1919-nji ýylyñ ýazynda akgwardiýaçylar Eziz han Çapyk ogluny atmak üçin Krasnowodskiniñ gyrak çetine çykarýarlar. „Ýüregimden atyň!” – ol barmagy bilen kükregini görkezýär hem-de: -- ýöne musulmançylyga laýyk jaýlaň diýip, han olardan towakga edýär. Eziz han özüni şeýle mert alyp barşyna hatda onuň jellatlary-da haýran galýarlar. Eziz han kim bolupdyr? Ol okuw kitaplarynda, edebi eserlerde, kinoda, teatrda häzirki döwre çenli “Galtaman”, „Milletçi”, “Öz halkynyñ duşmany” hökmünde düşündirilip gelindi. Dogry, ol öz ýaşan zamanasy ýaly gapma-garşylykly şahsyýetdi. “Kim biziň bilen bolmasa, onda ol bize garşydyr” diýen ýörelgä eýerleýän ýowuz döwrüň perzendidi. Çapyk(Gurbanmämmet) serdaryň ogly Eziz 1887-nji ýylda Ahalyň obasynda dogulýar. Çapyk serdar utamyş tiresiniň bagşy-miriş taýpasyndan bolup, alamançylaryň ýolbaşçysy hökmünde tanalypdyr. Eziz hanyň atasy Nepes kuwwat hem ýaşlyk döwründe alamançylyk edipdir. Hatda, ol üç ýyllap gyzylbaşlarda ýesirlikde hem bolupdyr. Eziz hanyň kakasy bilen atasy Gökdepe galasynyň goralyşyna aktiw gatnaşypdyrlar. Çapyk serdar kellesindäki we ýüzündäki alty sany ýara yzynyň ikisini Gökdepe urşunda alypdyr. Garyp düşen Çapyk serdar 1917-nji ýylda aýaly Ogulgerek, ogullary Salyh, Kasymguly hem-de Eziz bilen bilelikde Ahalyň TejeniňAgalaň obasyna göçüp barýar we daýhançylyk bilen meşgul bolýar. Birinji jahan urşunda türkmenleri goşuna çagyrmadyk patyşa hökümeti birdenkä erkek adamlary tyl işlerini çekmek barada perman berýär. Tejeniň daýhanlary mirap Eziz çapygyň başda durmagynda päleçilik üçin toplanylan adamlaryň ugradylmagynda päsgelçilik beripdirler, ýaragly toplaň turzurypdyrlar. Hökümet topalaňy basyp ýatyrmak üçin olaryň üstüne jeza beriji otrýady sürýär. Eziz han özüniň has wepaly adamlary bilen birlikde ilki Tejeniň aşak tarapynda gizlenýär, soň bolsa Eýrana, ondan hem Owganystana gidýär. Fewral rewoýusiýasyndan soñ Eziz han Tejene gaýdyp gelýär. Türküstaniň ähli ýerinde bolşy ýaly bu ýerde hem iki häkimistanlyk höküm sürýärdi. Garagçylyk, ogurlyk barha artardy, açlyk abanyp gelýärdi. Tire aksakgallary, Mollalar, Baýlar, daýhanlar Tejen ilatynyň geňeşinde Eziz handan nökerlere ýolbaşçylyk etmegi haýyş edýärler. Jemi 50 sany atly nöker oňa tabşyrylýar. Eziz han tiz wagtda talaňçylygyň tepbidin okap, baýlaryň artykmaç gallasyny elinden alyp, daýhanlara paýlaýar. Garamaýak halk şundan soň Eziz hanyñ töwerigine has pugta jebisleşip başlaýar. Halk Eziz hany Tejen deputatlar soweti bilen goşulyşan wolos ýerine ýetiriji komitetiniñ başlyklygyna hrm saýlaýar. Oktýabrdan soň Eziz han sowetleriň tarapyna geçýär. Sowetler Eziz hanyñ nökerlerini ýaraglandyrandan soň, olaryň bir bölegini Türküstan hökümetini goramak üçin Daşkende, beýleki bölegi bolsa A.I.Dutowyň Ak kazaklaryna garşy söweşmek üçin fronta iberýärler. 1918-nji ýylyň iýulynda Zakaspy es-erleriñ we menşewikleriň pitnesi bolup, ol Sowet häkimiýetiniň ýykylmagyna we Türkmenistanyň Iňlis interwenleri tarapyndan eýelenilmegine getiripdir. Şol iýul günlerinde Eziz hanyň fronta we Daşkende iberilen nökerleri ýaragsyzlandyrypdyr. Komissarlarda ynamsyzlyk hem şübhe döreden pitne, Türkmen jigitleriniň Türküstan hökümetiniň gullugynda bolup-bolmazlygyň ykbalyny çözen bolmaga çemeli. Özüne edilen bu ynamsyzlygyñ Eziz hanyň Sowet häkimiýetine bolan gatnaşygyna täsir etmän durmajakdygy tebigi zatdyr. Şeýlelikde, Eziz han pitneçileriň tarapyna geçýär we milli akgwardiýaçy güýçleriň Oraz serdaryň ýolbaşçylygynda gulluk edýär. Ýöne ol hiç kimiň buýrugyny ýerine ýetirmeýär, hiç kime boýun synmaýar. Oraz serdaryň ilatyň gallasyny hem beýleki azyk önümlerini alýandygyny göz ýetirenden soň, Eziz han onuň bilen tersleşip, ol nökerlerini akgwardiýaçylaryň bolýan ýerinden aýyrýar we Agalaňa çekilýär. Şol ýerde onuň öňden tygşytlap goýan ep-esli bugdaýy bar eken. Bu iki serdaryň arasyndaky jetligiň soňunyň duşmanlyga ýazmagyň düýp sebäbi häkimiýet ugrundaky göreşdi. Tejen hem Mary oazisinde öz hanlygyny döretmäge çalyşýan Eziz han Türkmen topragyna hökümdar bolmagynyň arzuw edip ýören Oraz serdaryň garamagynda gulluk etmek islemändir. Eziz han Tejen oazisinde öz häkimiýetini berkarar edenden soň, häkimiýetleriň buýruglaryna garamazdan, Tejenden galla äkidilmegini gadagan edipdir.Salgyt hem gümrük ýygymny ýygnapdyr, geljekki hasylyň aladasyny edip ekiş, gazy-hasar işleri bilen meşgullanypdyr. Tejenleriň adamçylyk mertebesini özçe goramagy başarypdyr, gerek bolanda juda zabun daramakdan hem gaýtmandyr.Eziz han ýerli baýlardan duşmanlaryñ köpüsini tussag edipdir.Olaryñ birnäçesini öldüripdir,birnäçesini hununy talap edipdir.Tejen hanynyñ „ eden-etdiligi „ hökümetiñ we aklar armiýasynyñ başlyklaryny gaty gaharyny getiripdir.Emma Eziz han her näme-de bolsa öz ýolundan dänmändir.Ol gallany öz halky üçin gorap saklamakda örän tutanýerlilik görkezipdir.Hatda Agalañy basyp almak üçin ilki Gyzyllaryñ soñra aklaryñ çozuşyndaky ýaly gandöküşikler hem ony raýyndan gaýtaryp bilmändir. Daýhanlaryñ serdary hökmünde ykrar edilen Eziz hanyñ kakabaşlygyna,hüý-häsiýetine düşünmek hem-de onuñ edýän hereketlerini düşündirmek üçin Türkmen halkynyñ geçmiş taryhyny oñat bilmek gerek.Onuñ ýaşan döwrü- nde heniz patyşah goşunlarynyñ basabalyjylykly çozuşlary netijesinde Gökdepede dökülen nähak ganlar halkyñ añyndan çykyşmandy. Eziz han Türkmenleriñ 1916nji ýyldaky gozgalañyny patyşah goşunlarynyñ gana gark edenini gözi bilen görüpdi. Koloniýal systeme sezawar edilen Türkmen daýhanlarynyñ añynda Russlaryñ hemmesine bolan ynamsyzlyk pugta ornaşypdy,her bir Russ adamsyna eziji hökmünde garalýardy.Şonuñ bilen birlikde wekilleriniñ agramly bölegi köne endik boýunça Türkmenlere ynam etmeýän ýa-da olara ulumsylyk bilen garaýan Russlardan ybarat bolan Sowet häkimiýetine hem Eziz hanyñ nä derejede ynanyndygyny aýtmak kyn. Eziz han bir zada anyk göz ýetiripdir ; Sowetleriñ barlygynda oña hanlyk ýetdirjek däldi.Dogry,Aşgabat hökümeti Eziz hanyñ halk arasyndaky abraýynyñ uludygyny göz öñune tutup,ilkibadalar oña päsgel bermän,gaýtan ýalyñjañlyk hem edipdi. Elbetde,“ ýeke-täk we bitewi Russiýanyñ „ dikeldilmegi hakyndaky monarhyk ideýany kalbyna besleýän A.I Denikin hem Zakaspynyñ „ özbaşdakdan soñ,Eziz han her nämede bolsa,Sowetleriñ tarapyna geçmegi dogry tapýar we öz maksadyny Sowet häkimiýetine ýetirmek üçin ýörite adam iberýär.Ýöne ol gijä galypdy – Eziz hanyñ takdyry eýýäm çözülipdi. Akgwardiýaçylar Inglisleriñ ýanyndan kömek etmekleri netijesinde Eziz hany tussag edýärler hem-de ony „ Galtaman „ hökmünde garalap atýarlar. Eziz han şahsy durmuşynda nähilli adam bolupdyr ? Ol dine ynanýan adam hökmünde ähli dini däp-dessurlary pugta berjaý edipdir, arakdan,neşeden arassa bolupdyr.Onuñ dört sany aýaly bolup,şolardan başga göz gyzdyr- mandyr.Birinji aýaly Orazdursun Hajymuhammet atly ogluny dogurup,ýaş üstünden ýogalypdyr.Ikinji aýaly ogul- näzik bolsa agasy kasymguly ölenden soñ oña dakylypdyr. Ondan ogulabat gyz,hem Eziz han ýogalandan dört aý geçensoñ,Döwranmuhammet atly ogul bolýar. Daýhanlar serdary nähak atylyp öldürlenden soñ ýarym ýyl geçen soñ bolsa üçünji aýaly Aýnabatdan Amanmuhammet (Hummat ) dünýä inýär.Tussag edilmeziniñ öñ ýanynda öýlenen asly maryly iñ ýaş – dördünji aýaly näzikden bolsa nesil galmandyr. Serdar ölenden soñ Eziz hanyñ agasy Salyh Aknäzigi Mara – atasy öýne äkidipdir.1937nji ýylyñ tutha-tutlygy Eziz hanyñ çagalaryndan,hatda onuñ doganlarynyñ agtyklaryndan hem sowlup geçmändir. Serdaryñ ogullarynyñ üçüside ýedi ýaşyndaka gören kakasynyñ keşbi çala ýadyna düşýän Hajymuhamet-de, hatda kakasyny görmedik,ol ýogalandan soñ dünýä inen Döwranmuhammetdir,Amanmuhammetde(Hummat) gözenegiñ añrysyna düşmeli boldy.Hajymuhammet bilen Amanmuhammet on ýyla ýakyn tussaklykda bolup,sag-aman öýlerine dolanyp gelipdirler. Eziz hanyñ agasy Salyh çapyk hem öz gyzy Amangözel(ýazyjy Baba japarowyñ aýaly)bilen birlikde sürgün edilýär we şol ýerde ýogalýar. Takdyr diñe Eziz hanyñ ýany-ýañylara çenli Aşgabat etrapynyñ „ Akdaşaýak „ (öñki sosýalizim) kolhozynda ýaşan ýalñyz gyzy Ogulabady tutha-tutlykdan aman saklapdyr. Muña-da onuñ durmuşa çykyp familiýasyny ütgetmegi sebäp bolupdyr.Eziz hanyñ iñ kiçi ogly Amanmuhammet ( Hummat) häzir owadandepede sag-aman ýasap ýör. Häzir Eziz hanyñ agtyk-çowlyklary dogduk obasy Herrikgalada ýasmansalyk obasynda,Aşgabatda we Türkmenistaniñ beýleki ýerlerinde ýaşaýarla.
Awtor: www.NiNa.Az
Neşir edilen senesi:
wikipediýa, wiki, kitap, kitaplar, kitaphana, makala, oka, göçürip al, mugt, mugt göçürip al, mp3, wideo, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, surat, aýdym-saz, aýdym, film, kitap, oýun, oýunlar, jübi telefony, android, ios, alma, jübi telefony, samsung, iphone, xiomi, xiaomi kompýuter, Eziz han hakda maglumat, Eziz han näme? Eziz han näme diýmek?
EZIZ HAN 1919 nji yylyn yazynda akgwardiyacylar Eziz han Capyk ogluny atmak ucin Krasnowodskinin gyrak cetine cykaryarlar Yuregimden atyn ol barmagy bilen kukregini gorkezyar hem de yone musulmancylyga layyk jaylan diyip han olardan towakga edyar Eziz han ozuni seyle mert alyp barsyna hatda onun jellatlary da hayran galyarlar Eziz han kim bolupdyr Ol okuw kitaplarynda edebi eserlerde kinoda teatrda hazirki dowre cenli Galtaman Milletci Oz halkynyn dusmany hokmunde dusundirilip gelindi Dogry ol oz yasan zamanasy yaly gapma garsylykly sahsyyetdi Kim bizin bilen bolmasa onda ol bize garsydyr diyen yorelga eyerleyan yowuz dowrun perzendidi Capyk Gurbanmammet serdaryn ogly Eziz 1887 nji yylda Ahalyn obasynda dogulyar Capyk serdar utamys tiresinin bagsy miris taypasyndan bolup alamancylaryn yolbascysy hokmunde tanalypdyr Eziz hanyn atasy Nepes kuwwat hem yaslyk dowrunde alamancylyk edipdir Hatda ol uc yyllap gyzylbaslarda yesirlikde hem bolupdyr Eziz hanyn kakasy bilen atasy Gokdepe galasynyn goralysyna aktiw gatnasypdyrlar Capyk serdar kellesindaki we yuzundaki alty sany yara yzynyn ikisini Gokdepe ursunda alypdyr Garyp dusen Capyk serdar 1917 nji yylda ayaly Ogulgerek ogullary Salyh Kasymguly hem de Eziz bilen bilelikde Ahalyn TejeninAgalan obasyna gocup baryar we dayhancylyk bilen mesgul bolyar Birinji jahan ursunda turkmenleri gosuna cagyrmadyk patysa hokumeti birdenka erkek adamlary tyl islerini cekmek barada perman beryar Tejenin dayhanlary mirap Eziz capygyn basda durmagynda palecilik ucin toplanylan adamlaryn ugradylmagynda pasgelcilik beripdirler yaragly toplan turzurypdyrlar Hokumet topalany basyp yatyrmak ucin olaryn ustune jeza beriji otryady suryar Eziz han ozunin has wepaly adamlary bilen birlikde ilki Tejenin asak tarapynda gizlenyar son bolsa Eyrana ondan hem Owganystana gidyar Fewral rewoyusiyasyndan son Eziz han Tejene gaydyp gelyar Turkustanin ahli yerinde bolsy yaly bu yerde hem iki hakimistanlyk hokum suryardi Garagcylyk ogurlyk barha artardy aclyk abanyp gelyardi Tire aksakgallary Mollalar Baylar dayhanlar Tejen ilatynyn genesinde Eziz handan nokerlere yolbascylyk etmegi hayys edyarler Jemi 50 sany atly noker ona tabsyrylyar Eziz han tiz wagtda talancylygyn tepbidin okap baylaryn artykmac gallasyny elinden alyp dayhanlara paylayar Garamayak halk sundan son Eziz hanyn towerigine has pugta jebislesip baslayar Halk Eziz hany Tejen deputatlar soweti bilen gosulysan wolos yerine yetiriji komitetinin baslyklygyna hrm saylayar Oktyabrdan son Eziz han sowetlerin tarapyna gecyar Sowetler Eziz hanyn nokerlerini yaraglandyrandan son olaryn bir bolegini Turkustan hokumetini goramak ucin Daskende beyleki bolegi bolsa A I Dutowyn Ak kazaklaryna garsy sowesmek ucin fronta iberyarler 1918 nji yylyn iyulynda Zakaspy es erlerin we mensewiklerin pitnesi bolup ol Sowet hakimiyetinin yykylmagyna we Turkmenistanyn Inlis interwenleri tarapyndan eyelenilmegine getiripdir Sol iyul gunlerinde Eziz hanyn fronta we Daskende iberilen nokerleri yaragsyzlandyrypdyr Komissarlarda ynamsyzlyk hem subhe doreden pitne Turkmen jigitlerinin Turkustan hokumetinin gullugynda bolup bolmazlygyn ykbalyny cozen bolmaga cemeli Ozune edilen bu ynamsyzlygyn Eziz hanyn Sowet hakimiyetine bolan gatnasygyna tasir etman durmajakdygy tebigi zatdyr Seylelikde Eziz han pitnecilerin tarapyna gecyar we milli akgwardiyacy guyclerin Oraz serdaryn yolbascylygynda gulluk edyar Yone ol hic kimin buyrugyny yerine yetirmeyar hic kime boyun synmayar Oraz serdaryn ilatyn gallasyny hem beyleki azyk onumlerini alyandygyny goz yetirenden son Eziz han onun bilen terslesip ol nokerlerini akgwardiyacylaryn bolyan yerinden ayyryar we Agalana cekilyar Sol yerde onun onden tygsytlap goyan ep esli bugdayy bar eken Bu iki serdaryn arasyndaky jetligin sonunyn dusmanlyga yazmagyn duyp sebabi hakimiyet ugrundaky goresdi Tejen hem Mary oazisinde oz hanlygyny doretmage calysyan Eziz han Turkmen topragyna hokumdar bolmagynyn arzuw edip yoren Oraz serdaryn garamagynda gulluk etmek islemandir Eziz han Tejen oazisinde oz hakimiyetini berkarar edenden son hakimiyetlerin buyruglaryna garamazdan Tejenden galla akidilmegini gadagan edipdir Salgyt hem gumruk yygymny yygnapdyr geljekki hasylyn aladasyny edip ekis gazy hasar isleri bilen mesgullanypdyr Tejenlerin adamcylyk mertebesini ozce goramagy basarypdyr gerek bolanda juda zabun daramakdan hem gaytmandyr Eziz han yerli baylardan dusmanlaryn kopusini tussag edipdir Olaryn birnacesini olduripdir birnacesini hununy talap edipdir Tejen hanynyn eden etdiligi hokumetin we aklar armiyasynyn baslyklaryny gaty gaharyny getiripdir Emma Eziz han her name de bolsa oz yolundan danmandir Ol gallany oz halky ucin gorap saklamakda oran tutanyerlilik gorkezipdir Hatda Agalany basyp almak ucin ilki Gyzyllaryn sonra aklaryn cozusyndaky yaly gandokusikler hem ony rayyndan gaytaryp bilmandir Dayhanlaryn serdary hokmunde ykrar edilen Eziz hanyn kakabaslygyna huy hasiyetine dusunmek hem de onun edyan hereketlerini dusundirmek ucin Turkmen halkynyn gecmis taryhyny onat bilmek gerek Onun yasan dowru nde heniz patysah gosunlarynyn basabalyjylykly cozuslary netijesinde Gokdepede dokulen nahak ganlar halkyn anyndan cykysmandy Eziz han Turkmenlerin 1916nji yyldaky gozgalanyny patysah gosunlarynyn gana gark edenini gozi bilen gorupdi Koloniyal systeme sezawar edilen Turkmen dayhanlarynyn anynda Russlaryn hemmesine bolan ynamsyzlyk pugta ornasypdy her bir Russ adamsyna eziji hokmunde garalyardy Sonun bilen birlikde wekillerinin agramly bolegi kone endik boyunca Turkmenlere ynam etmeyan ya da olara ulumsylyk bilen garayan Russlardan ybarat bolan Sowet hakimiyetine hem Eziz hanyn na derejede ynanyndygyny aytmak kyn Eziz han bir zada anyk goz yetiripdir Sowetlerin barlygynda ona hanlyk yetdirjek daldi Dogry Asgabat hokumeti Eziz hanyn halk arasyndaky abrayynyn uludygyny goz onune tutup ilkibadalar ona pasgel berman gaytan yalynjanlyk hem edipdi Elbetde yeke tak we bitewi Russiyanyn dikeldilmegi hakyndaky monarhyk ideyany kalbyna besleyan A I Denikin hem Zakaspynyn ozbasdakdan son Eziz han her namede bolsa Sowetlerin tarapyna gecmegi dogry tapyar we oz maksadyny Sowet hakimiyetine yetirmek ucin yorite adam iberyar Yone ol gija galypdy Eziz hanyn takdyry eyyam cozulipdi Akgwardiyacylar Inglislerin yanyndan komek etmekleri netijesinde Eziz hany tussag edyarler hem de ony Galtaman hokmunde garalap atyarlar Eziz han sahsy durmusynda nahilli adam bolupdyr Ol dine ynanyan adam hokmunde ahli dini dap dessurlary pugta berjay edipdir arakdan neseden arassa bolupdyr Onun dort sany ayaly bolup solardan basga goz gyzdyr mandyr Birinji ayaly Orazdursun Hajymuhammet atly ogluny dogurup yas ustunden yogalypdyr Ikinji ayaly ogul nazik bolsa agasy kasymguly olenden son ona dakylypdyr Ondan ogulabat gyz hem Eziz han yogalandan dort ay gecenson Dowranmuhammet atly ogul bolyar Dayhanlar serdary nahak atylyp oldurlenden son yarym yyl gecen son bolsa ucunji ayaly Aynabatdan Amanmuhammet Hummat dunya inyar Tussag edilmezinin on yanynda oylenen asly maryly in yas dordunji ayaly nazikden bolsa nesil galmandyr Serdar olenden son Eziz hanyn agasy Salyh Aknazigi Mara atasy oyne akidipdir 1937nji yylyn tutha tutlygy Eziz hanyn cagalaryndan hatda onun doganlarynyn agtyklaryndan hem sowlup gecmandir Serdaryn ogullarynyn ucuside yedi yasyndaka goren kakasynyn kesbi cala yadyna dusyan Hajymuhamet de hatda kakasyny gormedik ol yogalandan son dunya inen Dowranmuhammetdir Amanmuhammetde Hummat gozenegin anrysyna dusmeli boldy Hajymuhammet bilen Amanmuhammet on yyla yakyn tussaklykda bolup sag aman oylerine dolanyp gelipdirler Eziz hanyn agasy Salyh capyk hem oz gyzy Amangozel yazyjy Baba japarowyn ayaly bilen birlikde surgun edilyar we sol yerde yogalyar Takdyr dine Eziz hanyn yany yanylara cenli Asgabat etrapynyn Akdasayak onki sosyalizim kolhozynda yasan yalnyz gyzy Ogulabady tutha tutlykdan aman saklapdyr Muna da onun durmusa cykyp familiyasyny utgetmegi sebap bolupdyr Eziz hanyn in kici ogly Amanmuhammet Hummat hazir owadandepede sag aman yasap yor Hazir Eziz hanyn agtyk cowlyklary dogduk obasy Herrikgalada yasmansalyk obasynda Asgabatda we Turkmenistanin beyleki yerlerinde yasayarla