Azərbaycan
Deutschland
Lietuva
Malta
ශ්රී ලංකාව
Türkmenistan
Türkiyə
Украина
GALYNDY ÝAZGYLARY BARADA UMUMY MAGLUMAT Dünyäniň dürli sebitlerindãki çökündi gaýalar we bularyň saklan galyndylary gözd
Galyndy yazgy
GALYNDY ÝAZGYLARY BARADA UMUMY MAGLUMAT. Dünyäniň dürli sebitlerindãki çökündi gaýalar we bularyň saklan galyndylary gözden geçirilip Ýerşarynyň geologik geçmişi bäş uly bölüme aýrylandyr. Bu döwürler hem öz aralarynda birnäçe döwürlere bölünerler.
Mälim bolşy yaly gadymy döwürlerde yaşan janlylaryň dürli şekillerde goranylyp günümüze çenli gelip yeten artyklaryna galyndy diyler. Galyndy yazgylary hem birnäçe topara ayyrmak mümkin:
a) Organizmyň bütin bölekleri goranylyp şu günlere çenli gelip ýeten galyndylar. Käbir arçalaryň çykaryan kanifolynyň içine gömülen kiçi siňek yada mör möjekler bozulman galyp bilerler. Wagtyň geçmegi bilen ýantar halyna gelen bu sekresiyalaryň içinde bakteriyalar yaşap bilmez we bu madda janlynyň bozulmagynyň hem öňüni alar. Netijede milyonlarça ýyl öň yaşan janlynyň hiç üytgemedik haly şu günlere çenli gelip yetip biler.
b) Ýazgy galyndylary. Organizmyň bölünmäge dayanykly gabyklary, süňk we dişleri goranylyp saklanan bolup biler.
c) Daşlanan ýazgylar. Organizmleriň käbir bölekleri, meselem ýerasty suwlar yaly daşky gurşawyň täsirleri bilen erär. Bu ereyän yerlere kalsit, dolomit yaly maddalar dolar. Bu hadysa "petrifaction" diyler. Bu hadysa saýasynda organizm daşlanan hala geler.
d) Galyndy yzlary. Galyndynyň diňe yzy görnüp bilner. Meselem palçyklaryň daşlanmagy döwründe kämahal şol yerde gezen janlynyň ayak yzlary galyp biler. Esasan galyndylar sedimentleriň içinde tapylar. Sediment gaýalaryň emele gelmeginde eroziya, daşlanma yaly faktorlar möhüm rol oynar. Bularyň ayrylmagyna bolsa yagyş, doňmak, eremek, yagmyr we siller yaly hadysalar sebäp bolar. Şeylelikde kiçi böleklere ayrylan gayalar suw, yagmyr we buzluklar bilen uygun yerlere baryp biriger. Bu çökündiler sement maddalary yada basyş güyji bilen gatylaşdyrmak arkaly sedimenter gaýalar halyna getiriler. Deňizlerde yaşayan organizmlaryň gaty bölekleri olaryň ölüminden soňra çökündiler içinde galyp goranylan bolup biler.
Yyllar geçdigiçe içinde galyndylar gömili bolan çökündi gatlaklar beyleki ýataklar bilen örtüler. Galyndylar yuwaş yuwaş dürli galyňlykda agyrlyklaryň aşagynda gömili galar. Wagt içinde kãbir geologik faktorlaryň täsiri bilen düypdäki gayalaryň deňiziň üstüne çykmagy yada bar bolan gaýalaryň deňiziň düybüne batmagy gatlaklar taydan birnäçe garyşyklara we nogsanlyklara yol açar. Hemem yer gabygy ýarylmalary sebãpli kämahal yaşly gatlaklar, yaş gatlaklaryň üstüne çykar.
Indeks galyndylar. Sedimenter çökündiler içinde bar bolan galyndy görnüşlerine görä klassifikasiya ediler. Belli bir organizmyň belli bir wagtda galynda öwrülendgi kabul ediler. Munyaly galyndylara indeks galyndylar diyler. Bular ewolyusionistler tarapyndan galyndylaryň yaşyny ölçemekde ullanylar. Meselem haysyda bolsa bir gaýa belli bir Trilobit galyndylary özünde saklayan bolsa Kembriý ýaşly galyndy diylip dykgata alynar.
Kembriy janlylarynyň ewolyusion gipotezany krizisa saljagy mälimdi. Charles Doolittle Walcott atly ewolyusionist poleontologyň hem şu sebäpden Kanadanyň Burgess Shale sebitinde geçiren barlaglary netijesinde tapan Kembriy galyndylaryny gizlemäge karar berendigi bellenilyär. Netijede Kembriy galyndylary 70 yyllap gizlenip saklanyp, diňe 1985-nji yylda muzeýyň arhiwleriniň täzeden barlanylmagy esasynda yüze çykandyr. Ysraýylly alym Gerald Schroeder bu hadysany şeyle suratlandyrýar:
"Eger Walcott islesedi galyndylar üstünde işlemek üçin bir talyplar goşununy iberip bilerdi. Yöne (ol) ewolyusion gämini batyrmazlygy seçdi. Bugün Kembriy döwri galyndylary Hytayda, Afrikada, iňlis adalarynda, Şwesiyada hemem Grenlandiyada tapylan ýagdaydadyr. (Kembriy döwründäki partlama) dünyä üstünde bolup geçen hadysadyr. Yöne bu adatdan daşary partlamanyň tebigatyny ara alyp maslahatlaşmazdan ozal maglumatlar gizlenipdi."
Awtor: www.NiNa.Az
Neşir edilen senesi:
wikipediýa, wiki, kitap, kitaplar, kitaphana, makala, oka, göçürip al, mugt, mugt göçürip al, mp3, wideo, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, surat, aýdym-saz, aýdym, film, kitap, oýun, oýunlar, jübi telefony, android, ios, alma, jübi telefony, samsung, iphone, xiomi, xiaomi kompýuter, Galyndy yazgy hakda maglumat, Galyndy yazgy näme? Galyndy yazgy näme diýmek?
GALYNDY YAZGYLARY BARADA UMUMY MAGLUMAT Dunyanin durli sebitlerindaki cokundi gayalar we bularyn saklan galyndylary gozden gecirilip Yersarynyn geologik gecmisi bas uly bolume ayrylandyr Bu dowurler hem oz aralarynda birnace dowurlere bolunerler Malim bolsy yaly gadymy dowurlerde yasan janlylaryn durli sekillerde goranylyp gunumuze cenli gelip yeten artyklaryna galyndy diyler Galyndy yazgylary hem birnace topara ayyrmak mumkin a Organizmyn butin bolekleri goranylyp su gunlere cenli gelip yeten galyndylar Kabir arcalaryn cykaryan kanifolynyn icine gomulen kici sinek yada mor mojekler bozulman galyp bilerler Wagtyn gecmegi bilen yantar halyna gelen bu sekresiyalaryn icinde bakteriyalar yasap bilmez we bu madda janlynyn bozulmagynyn hem onuni alar Netijede milyonlarca yyl on yasan janlynyn hic uytgemedik haly su gunlere cenli gelip yetip biler b Yazgy galyndylary Organizmyn bolunmage dayanykly gabyklary sunk we disleri goranylyp saklanan bolup biler c Daslanan yazgylar Organizmlerin kabir bolekleri meselem yerasty suwlar yaly dasky gursawyn tasirleri bilen erar Bu ereyan yerlere kalsit dolomit yaly maddalar dolar Bu hadysa petrifaction diyler Bu hadysa sayasynda organizm daslanan hala geler d Galyndy yzlary Galyndynyn dine yzy gornup bilner Meselem palcyklaryn daslanmagy dowrunde kamahal sol yerde gezen janlynyn ayak yzlary galyp biler Esasan galyndylar sedimentlerin icinde tapylar Sediment gayalaryn emele gelmeginde eroziya daslanma yaly faktorlar mohum rol oynar Bularyn ayrylmagyna bolsa yagys donmak eremek yagmyr we siller yaly hadysalar sebap bolar Seylelikde kici boleklere ayrylan gayalar suw yagmyr we buzluklar bilen uygun yerlere baryp biriger Bu cokundiler sement maddalary yada basys guyji bilen gatylasdyrmak arkaly sedimenter gayalar halyna getiriler Denizlerde yasayan organizmlaryn gaty bolekleri olaryn oluminden sonra cokundiler icinde galyp goranylan bolup biler Yyllar gecdigice icinde galyndylar gomili bolan cokundi gatlaklar beyleki yataklar bilen ortuler Galyndylar yuwas yuwas durli galynlykda agyrlyklaryn asagynda gomili galar Wagt icinde kabir geologik faktorlaryn tasiri bilen duypdaki gayalaryn denizin ustune cykmagy yada bar bolan gayalaryn denizin duybune batmagy gatlaklar taydan birnace garysyklara we nogsanlyklara yol acar Hemem yer gabygy yarylmalary sebapli kamahal yasly gatlaklar yas gatlaklaryn ustune cykar Indeks galyndylar Sedimenter cokundiler icinde bar bolan galyndy gornuslerine gora klassifikasiya ediler Belli bir organizmyn belli bir wagtda galynda owrulendgi kabul ediler Munyaly galyndylara indeks galyndylar diyler Bular ewolyusionistler tarapyndan galyndylaryn yasyny olcemekde ullanylar Meselem haysyda bolsa bir gaya belli bir Trilobit galyndylary ozunde saklayan bolsa Kembriy yasly galyndy diylip dykgata alynar Kembriy janlylarynyn ewolyusion gipotezany krizisa saljagy malimdi Charles Doolittle Walcott atly ewolyusionist poleontologyn hem su sebapden Kanadanyn Burgess Shale sebitinde geciren barlaglary netijesinde tapan Kembriy galyndylaryny gizlemage karar berendigi bellenilyar Netijede Kembriy galyndylary 70 yyllap gizlenip saklanyp dine 1985 nji yylda muzeyyn arhiwlerinin tazeden barlanylmagy esasynda yuze cykandyr Ysrayylly alym Gerald Schroeder bu hadysany seyle suratlandyryar Eger Walcott islesedi galyndylar ustunde islemek ucin bir talyplar gosununy iberip bilerdi Yone ol ewolyusion gamini batyrmazlygy secdi Bugun Kembriy dowri galyndylary Hytayda Afrikada inlis adalarynda Swesiyada hemem Grenlandiyada tapylan yagdaydadyr Kembriy dowrundaki partlama dunya ustunde bolup gecen hadysadyr Yone bu adatdan dasary partlamanyn tebigatyny ara alyp maslahatlasmazdan ozal maglumatlar gizlenipdi