Azərbaycan
Deutschland
Lietuva
Malta
ශ්රී ලංකාව
Türkmenistan
Türkiyə
Украина
GAZAWAT GYRGYNÇYLYGY XIX asyryň ortalarynda Hywa hanlygynda 35 40 müň öýli türkmen ýaşapdyr Olar hanlykda ýaşaýan ähli i
Gazawat gyrgynçylygy
GAZAWAT GYRGYNÇYLYGY
XIX asyryň ortalarynda Hywa hanlygynda 35-40 müň öýli türkmen ýaşapdyr. Olar hanlykda ýaşaýan ähli ilatyň 24-26%-ini düzüpdir. Türkmenler sanynyň azlygyna garamazdan, ozalkylary ýaly Hywa hanlygynyň syýasy we harby durmuşynda uly orun eýeläpdirler. Hywa hanlary ol ýerde ýaşaýan türkmenleri hiç wagt özlerine doly boýun egdirip bilmändirler. Patyşa Russiýasynyň goşunlary Hywa çozanlarynda olara garşylyk görkezen esasy güýç türkmenler bolupdyr.
1873-nji ýylyň mart aýynda patyşa goşunlary Hywa hanlygyny basyp almak üçin üç tarapdan hüjüme geçýär. Harby toparlaryň hemmesine Türküstan general-gubernatory fon Kaufman ýolbaşçylyk edýär. Birnäçe gezek çaknyşanlaryndan soň, patyşa goşunlary 1873-nji ýylyň 29-njy maýynda Hywa galasyny eýeleýär. Hywa hany patyşa hökümetine boýun egse-de, türkmenler oňa tabyn bolmak islemändirler. Hywa hanlygynyň basylyp alnyşy hem-de Gazawat söweşi barada gürrüň berýän taryhy çeşmeler köp. Olaryň arasynda wakalary gözi bilen görüp, anyk maglumatlar esasynda ynamdar beýan eden iki awtoryň işleri has möhümdir. Birinjisi, Hywa taryhçysy Muhammet Ýusup Beýanynyň «Şejerei Horezmşahi» diýen golýazmasydyr. Ikinjisi bolsa Hywa söweşlerine synçy hökmünde gatnaşan «Nýu-Ýork gerald» (New York Herald-Tribune) atly amerikan gazetiniň habarçysy Artur Ýanuarius Mak Gahanyň «Военные действие на Оксусе и падание Хивы» («Oksusdaky (Amyderýanyň boýundaky) harby hereketler and Hywanyň syndyrylmagy») diýen kitabydyr. Olar patyşa Russiýasynyň dolandyryjy toparlaryna garaşly bolmadyk bitarap awtorlar hökmünde wakalary hakykata has golaý beýan etmäge çalşypdyrlar.
Patyşa goşunlary Hywany eýeländen soň, hanyň ýanynda maslahatçy edara - diwan döredilýär. Diwanyň düzümine ýerli han-begler bilen birlikde patyşa hökümetiniň hem wekilleri gityär. Patyşa hökümetiniň wekilleri Hywa hanynyň alyp barýan syýasatyny öz maksatlaryna gönükdiripdirler. Hywa hany Seýitmuhammet Rahym II patyşa hökümetiniň öňünde özüni «ak guş» edip görkezmek üçin, türkmenlere sürtüp bilen garasyny sürtüpdir. Türkmenleri rus-hywa harby çaknyşyklarynyň esasy günäkäri hökmünde häsiýetlendiripdir.
Hywa hanlygynda türkmenleriň aýratyn orun eýeleýändigi sebäpli, patyşa goşunynyň baştutanlatynyň arasynda «türkmen meselesi» diýilýän mesele ýüze çykypdyr. Olar geljekde Hywa hanlygyny Russiýanyň tabynlygynda saklamak iiçin, onda esasy güýç bolup durýan türkmenleri boýun egdirmeli diýen netijä gelýärler.
Patyşa goşunlarynyň baştutany K.P. Kaufman türkmenleri boýun egdirmegi, olardan ujypsyz bahadan azyk harytlaryny salgyt hökmünde rus düşelgesine (lagerine) hökman getirmegi talap etmekden başlaýar. Türkmenler bu görkezmäni ýerine ýetirmeýärler. Sebäbi olarda ätiýaçlyk galla ýokdy. Muňa gahary gelen K.P. Kaufman türkmenleri ykdysady taýdan has çykgynsyz ýagdaýa salmak üçin, olara 610 müň rus rubly möçberinde harby salgyt (kontribusiýa) salypdyr. Salgydy tölemegiň möhleti iki hepde diýlip bellenilipdir. Munça mukdardaky harby salgydy gysga möhletde tölemäge türkmenleriň mümkinçiligi bolmandyr.
K.P. Kaufman özüniň harby salgyt baradaky kararyny berjaý etdirmek üçin iýul aýynyň 5-inde gazawatly türkmenlerden 17 kethudany Hywa çagyrýar. Şonda kethudalar salgydy tölemek üçin birneme wagt berilmegini haýyş edipdirler. Emma olaryň haýyşy kanagatlandyrylmandyr. Çagyrylan kethudalaryň 5-si yzyna iberilýär, galan 12 kethudany Kaufman girew hökmünde alyp galýar.
Şeýle agyr ýagdaýdan çykalga tapmak üçin gazawat (häzirki Görogly (Tagta) etrabyndaky) türkmenleri maslahat çagyrýarlar. Çykalga ýokdy. Şoňa görä-de, ýeňişe uly ynam bolmasa-da, patyşa gosunlaryna gaýtawul bermäge synanyşyk etmelidi. Kaufmanyň maksady bolsa türkmenlere rus ýaragynyň güýjüni görkezip, olary aňsat aýňalyp bilmez ýaly, agyr jeza bermekden ybaratdy. Hywa hany Seýitmuhammet Rahymyň hem isleg-arzuwy şoldy. Şeýlelikde, gazawatly türkmenleriň garşysyna guralan jeza beriji ýöriş hut hanyň gep bermegi bilen guralýar.
General Kaufman salgyt tölemegiň möhletiniň gutarmagyna hem garaşman, türkmenleri jezalandyrmak maksady bilen ýörite iki sany jeza beriji topar düzýär. Olaryň birine general Golowaçýow, beýlekisine bolsa Kaufmanyň özi ýolbaşçylyk edýär. Golowaçýowyň baştutanlygyndaky jeza beriji toparyň düzüminde 8 pyýada rota, 800 atly goşun, 10 sany top we başga-da dürli harby enjamlar bardy. Kaufmanyň ýolbaşçylygyndaky toparyň düzüminde 10 rota, 8 top, ep-esli kazak atlylary bolupdyr. Golowaçýowyň baştutanlygyndaky topar Gazawat kanalynyň boýunda (häzirki Görogly (Tagta) etrabynda) ýaşaýan türkmenleriň üstüne iberilýär. Kaufmanyň öz topary bolsa birneme soňrak Ýylanly etrabynyň töwereklerinde ýaşaýan türkmenlere tarap ugraýar. Goşun bölümleriniň ýanynda ýörite salgyt kabul ediş toparlary hem döredilipdir. Bu iki topar 1873-nji ýylyň iýul aýynyň 7-24-i aralygynda örän köp bigünä adamlary gyrypdyr. General Golowaçýowyň baştutanlygyndaky patyşa goşunlarynyň ýetip gelýändigini eşidip, gazawat türkmenleri öz maşgalalaryny halas etmek üçin topar-topar bolup Ysmamyt ata tarap süýşüp ugraýarlar. Söweşmäge ukyply erkek adamlar bolsa, basybalyjylary yzyna serpikdirmek iiçin birnäçe gezek hüjüm edipdirler. Olar batyrlyk bilen söweşipdirler. Her gezegem uly ýitgi çekip, yza çekilmäge mejbur bolupdyrlar. Patyşa goşunlary türkmenleriň obalaryny, ähli emläklerini, galladyr beýleki azyk harytlaryny otlapdyrlar. Gaçyp barýan bosgunlaryň yzyndan ýetip, olary gyrypdyrlar. Üsti ýükli arabalaryň köpüsini otlapdyrlar. Şol ýeriň golaýyndaky Zeýkeş kölüniň ýanynda türkmenler bilen patyşa goşunlarynyň arasynda gazaply söweş bolýar. Bu aldym-berdimli söweşde Hywa taryhçysy Beýanynyň ýazmagyna görä, aýallar hem çep elinde çagasyny göterip, sag elinde bolsa gylyç bilen düşmana garşy söweşe giripdirler. Bu söweşde iki müňe golaý dürli ýaşdaky adam gyrlypdyr. Olaryň bir bölegi köle gark bolupdyr, bir bölegi bolsa, onuň töweregindäki batgalyklara batyp galypdyr. Wakany gözi bilen gören, amerikaly gazet habarçysy Mak Gahan şeýle ýazýar: «Bütin ýurt ot içindedi. Men henize çenli munuň ýaly urşy görmändim, beýle uruş biziň günlerimizde gaty seýrek duş gelýär». Türkmenleriň aňynda bu aýylganç waka «Gazawat gyrgynçylygy» ady bilen galypdyr.
Golowaçýowyň topary öz harby hereketlerini dowam etdirip, Ýylanlynyň golaýyndaky Çendir obasyna baryp ýetyär. Ol ýerde 1873-nji ýylyň 15-nji iýulynda uly söweş bolýar. Bu söweşe türkmenleriň ýomut, gökleň, garadaşly, çowdur, ýemreli, alili taýpalarynyň wekillerinden ybarat 10 müňe golaý adam gatnaşypdyr. Türkmenler düşmana garşy gaýduwsyz söweşipdirler. Emma duşmanyň güýjüniň agdyklygy we ýaragynyň gurat bolanlygy sebäpli, türkmenler ýeňlipdirler. Söweşde türkmenlerden 800 adam wepat bolupdyr. Duşmanyň goşuny hem ep-esli pida çekipdir.
Ýylanla tarap giden general Kaufmanyň topary hem öňünde goýan maksadyna ýetipdir. Baran ýerinde türkmenlere rehimsiz darapdyr. Basym onuň topary Golowaçýowyň topary bilen birigipdir. Bu iki topar bilelikde türkmenlerden harby salgyt ýygnamagyny dowam etdiripdir. Türkmenler bolsa çykgynsyz ýagdaýa düşüp, basybalyjylara alaçsyz boýun synmaly bolupdyrlar.
Türkmenler öz güýçleriniň ýetdiginden harby salgydy öz wagtynda tabşyrmaga çalşypdyrlar. Türkmenleriň nagt puly bolmansoň, öz gelin-gyzlarynyň altyn-kümüş şaý-seplerini, olaryň gözleriniň köküni gyryp dokan ajaýyp halylaryny salgydyň hasabyna geçiripdirler. Mundan başga-da, olar köp mukdarda goýun, düýe, at ýaly mallary ýörite döredilen salgyt ýygnaýjy topara tabşyrypdyrlar. Türkmenler näçe köp zat tabşyrsalar-da, harby salgydy ýene-de bellenilen möhletde üzüp bilmändirler. General Kaufman türkmenleriň başga ýerlere göçüp gitmeginden ätiýaç edip, harby salgydyň möhletini bir ýyl yza çekdiripdir.
Salgylanma
A.Nuryýew, M.Moşew. Türkmenistanyň taryhy. XVII-XX asyrlar. Orta mekdepleriň IX synpy üçin synag okuw kitaby. - A.: Türkmen döwlet neşirýat gullugy, 2009 http://gollanma.com/gazawat-gyrgyncylygy.html
| Bu makala ownuk makaladyr. Ony üýtgetmek hem-de ösdürmek arkaly Wikipediýa kömek edip bilersiňiz. |
Awtor: www.NiNa.Az
Neşir edilen senesi:
wikipediýa, wiki, kitap, kitaplar, kitaphana, makala, oka, göçürip al, mugt, mugt göçürip al, mp3, wideo, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, surat, aýdym-saz, aýdym, film, kitap, oýun, oýunlar, jübi telefony, android, ios, alma, jübi telefony, samsung, iphone, xiomi, xiaomi kompýuter, Gazawat gyrgynçylygy hakda maglumat, Gazawat gyrgynçylygy näme? Gazawat gyrgynçylygy näme diýmek?
GAZAWAT GYRGYNCYLYGY XIX asyryn ortalarynda Hywa hanlygynda 35 40 mun oyli turkmen yasapdyr Olar hanlykda yasayan ahli ilatyn 24 26 ini duzupdir Turkmenler sanynyn azlygyna garamazdan ozalkylary yaly Hywa hanlygynyn syyasy we harby durmusynda uly orun eyelapdirler Hywa hanlary ol yerde yasayan turkmenleri hic wagt ozlerine doly boyun egdirip bilmandirler Patysa Russiyasynyn gosunlary Hywa cozanlarynda olara garsylyk gorkezen esasy guyc turkmenler bolupdyr 1873 nji yylyn mart ayynda patysa gosunlary Hywa hanlygyny basyp almak ucin uc tarapdan hujume gecyar Harby toparlaryn hemmesine Turkustan general gubernatory fon Kaufman yolbascylyk edyar Birnace gezek caknysanlaryndan son patysa gosunlary 1873 nji yylyn 29 njy mayynda Hywa galasyny eyeleyar Hywa hany patysa hokumetine boyun egse de turkmenler ona tabyn bolmak islemandirler Hywa hanlygynyn basylyp alnysy hem de Gazawat sowesi barada gurrun beryan taryhy cesmeler kop Olaryn arasynda wakalary gozi bilen gorup anyk maglumatlar esasynda ynamdar beyan eden iki awtoryn isleri has mohumdir Birinjisi Hywa taryhcysy Muhammet Yusup Beyanynyn Sejerei Horezmsahi diyen golyazmasydyr Ikinjisi bolsa Hywa soweslerine syncy hokmunde gatnasan Nyu York gerald New York Herald Tribune atly amerikan gazetinin habarcysy Artur Yanuarius Mak Gahanyn Voennye dejstvie na Oksuse i padanie Hivy Oksusdaky Amyderyanyn boyundaky harby hereketler and Hywanyn syndyrylmagy diyen kitabydyr Olar patysa Russiyasynyn dolandyryjy toparlaryna garasly bolmadyk bitarap awtorlar hokmunde wakalary hakykata has golay beyan etmage calsypdyrlar Patysa gosunlary Hywany eyelanden son hanyn yanynda maslahatcy edara diwan doredilyar Diwanyn duzumine yerli han begler bilen birlikde patysa hokumetinin hem wekilleri gityar Patysa hokumetinin wekilleri Hywa hanynyn alyp baryan syyasatyny oz maksatlaryna gonukdiripdirler Hywa hany Seyitmuhammet Rahym II patysa hokumetinin onunde ozuni ak gus edip gorkezmek ucin turkmenlere surtup bilen garasyny surtupdir Turkmenleri rus hywa harby caknysyklarynyn esasy gunakari hokmunde hasiyetlendiripdir Hywa hanlygynda turkmenlerin ayratyn orun eyeleyandigi sebapli patysa gosunynyn bastutanlatynyn arasynda turkmen meselesi diyilyan mesele yuze cykypdyr Olar geljekde Hywa hanlygyny Russiyanyn tabynlygynda saklamak iicin onda esasy guyc bolup duryan turkmenleri boyun egdirmeli diyen netija gelyarler Patysa gosunlarynyn bastutany K P Kaufman turkmenleri boyun egdirmegi olardan ujypsyz bahadan azyk harytlaryny salgyt hokmunde rus duselgesine lagerine hokman getirmegi talap etmekden baslayar Turkmenler bu gorkezmani yerine yetirmeyarler Sebabi olarda atiyaclyk galla yokdy Muna gahary gelen K P Kaufman turkmenleri ykdysady taydan has cykgynsyz yagdaya salmak ucin olara 610 mun rus rubly mocberinde harby salgyt kontribusiya salypdyr Salgydy tolemegin mohleti iki hepde diylip bellenilipdir Munca mukdardaky harby salgydy gysga mohletde tolemage turkmenlerin mumkinciligi bolmandyr K P Kaufman ozunin harby salgyt baradaky kararyny berjay etdirmek ucin iyul ayynyn 5 inde gazawatly turkmenlerden 17 kethudany Hywa cagyryar Sonda kethudalar salgydy tolemek ucin birneme wagt berilmegini hayys edipdirler Emma olaryn hayysy kanagatlandyrylmandyr Cagyrylan kethudalaryn 5 si yzyna iberilyar galan 12 kethudany Kaufman girew hokmunde alyp galyar Seyle agyr yagdaydan cykalga tapmak ucin gazawat hazirki Gorogly Tagta etrabyndaky turkmenleri maslahat cagyryarlar Cykalga yokdy Sona gora de yenise uly ynam bolmasa da patysa gosunlaryna gaytawul bermage synanysyk etmelidi Kaufmanyn maksady bolsa turkmenlere rus yaragynyn guyjuni gorkezip olary ansat aynalyp bilmez yaly agyr jeza bermekden ybaratdy Hywa hany Seyitmuhammet Rahymyn hem isleg arzuwy soldy Seylelikde gazawatly turkmenlerin garsysyna guralan jeza beriji yoris hut hanyn gep bermegi bilen guralyar General Kaufman salgyt tolemegin mohletinin gutarmagyna hem garasman turkmenleri jezalandyrmak maksady bilen yorite iki sany jeza beriji topar duzyar Olaryn birine general Golowacyow beylekisine bolsa Kaufmanyn ozi yolbascylyk edyar Golowacyowyn bastutanlygyndaky jeza beriji toparyn duzuminde 8 pyyada rota 800 atly gosun 10 sany top we basga da durli harby enjamlar bardy Kaufmanyn yolbascylygyndaky toparyn duzuminde 10 rota 8 top ep esli kazak atlylary bolupdyr Golowacyowyn bastutanlygyndaky topar Gazawat kanalynyn boyunda hazirki Gorogly Tagta etrabynda yasayan turkmenlerin ustune iberilyar Kaufmanyn oz topary bolsa birneme sonrak Yylanly etrabynyn towereklerinde yasayan turkmenlere tarap ugrayar Gosun bolumlerinin yanynda yorite salgyt kabul edis toparlary hem doredilipdir Bu iki topar 1873 nji yylyn iyul ayynyn 7 24 i aralygynda oran kop biguna adamlary gyrypdyr General Golowacyowyn bastutanlygyndaky patysa gosunlarynyn yetip gelyandigini esidip gazawat turkmenleri oz masgalalaryny halas etmek ucin topar topar bolup Ysmamyt ata tarap suysup ugrayarlar Sowesmage ukyply erkek adamlar bolsa basybalyjylary yzyna serpikdirmek iicin birnace gezek hujum edipdirler Olar batyrlyk bilen sowesipdirler Her gezegem uly yitgi cekip yza cekilmage mejbur bolupdyrlar Patysa gosunlary turkmenlerin obalaryny ahli emlaklerini galladyr beyleki azyk harytlaryny otlapdyrlar Gacyp baryan bosgunlaryn yzyndan yetip olary gyrypdyrlar Usti yukli arabalaryn kopusini otlapdyrlar Sol yerin golayyndaky Zeykes kolunin yanynda turkmenler bilen patysa gosunlarynyn arasynda gazaply sowes bolyar Bu aldym berdimli sowesde Hywa taryhcysy Beyanynyn yazmagyna gora ayallar hem cep elinde cagasyny goterip sag elinde bolsa gylyc bilen dusmana garsy sowese giripdirler Bu sowesde iki mune golay durli yasdaky adam gyrlypdyr Olaryn bir bolegi kole gark bolupdyr bir bolegi bolsa onun toweregindaki batgalyklara batyp galypdyr Wakany gozi bilen goren amerikaly gazet habarcysy Mak Gahan seyle yazyar Butin yurt ot icindedi Men henize cenli munun yaly ursy gormandim beyle urus bizin gunlerimizde gaty seyrek dus gelyar Turkmenlerin anynda bu ayylganc waka Gazawat gyrgyncylygy ady bilen galypdyr Golowacyowyn topary oz harby hereketlerini dowam etdirip Yylanlynyn golayyndaky Cendir obasyna baryp yetyar Ol yerde 1873 nji yylyn 15 nji iyulynda uly sowes bolyar Bu sowese turkmenlerin yomut goklen garadasly cowdur yemreli alili taypalarynyn wekillerinden ybarat 10 mune golay adam gatnasypdyr Turkmenler dusmana garsy gayduwsyz sowesipdirler Emma dusmanyn guyjunin agdyklygy we yaragynyn gurat bolanlygy sebapli turkmenler yenlipdirler Sowesde turkmenlerden 800 adam wepat bolupdyr Dusmanyn gosuny hem ep esli pida cekipdir Yylanla tarap giden general Kaufmanyn topary hem onunde goyan maksadyna yetipdir Baran yerinde turkmenlere rehimsiz darapdyr Basym onun topary Golowacyowyn topary bilen birigipdir Bu iki topar bilelikde turkmenlerden harby salgyt yygnamagyny dowam etdiripdir Turkmenler bolsa cykgynsyz yagdaya dusup basybalyjylara alacsyz boyun synmaly bolupdyrlar Turkmenler oz guyclerinin yetdiginden harby salgydy oz wagtynda tabsyrmaga calsypdyrlar Turkmenlerin nagt puly bolmanson oz gelin gyzlarynyn altyn kumus say seplerini olaryn gozlerinin kokuni gyryp dokan ajayyp halylaryny salgydyn hasabyna geciripdirler Mundan basga da olar kop mukdarda goyun duye at yaly mallary yorite doredilen salgyt yygnayjy topara tabsyrypdyrlar Turkmenler nace kop zat tabsyrsalar da harby salgydy yene de bellenilen mohletde uzup bilmandirler General Kaufman turkmenlerin basga yerlere gocup gitmeginden atiyac edip harby salgydyn mohletini bir yyl yza cekdiripdir SalgylanmaA Nuryyew M Mosew Turkmenistanyn taryhy XVII XX asyrlar Orta mekdeplerin IX synpy ucin synag okuw kitaby A Turkmen dowlet nesiryat gullugy 2009 http gollanma com gazawat gyrgyncylygy html Bu makala ownuk makaladyr Ony uytgetmek hem de osdurmek arkaly Wikipediya komek edip bilersiniz