Azərbaycan
Deutschland
Lietuva
Malta
ශ්රී ලංකාව
Türkmenistan
Türkiyə
Украина
Gowşut Han 1823 nji ýylda belli Türkmen serkerdesi Öwezdurdy batyryñ maşgalasynda dünýä inýär Öwezdurdy batyryñ 5 ogly b
Gowşut Han
Gowşut Han 1823-nji ýylda belli Türkmen serkerdesi Öwezdurdy batyryñ maşgalasynda dünýä inýär.Öwezdurdy batyryñ 5 ogly bolup,olaryñ iñ ulusy Gowşut,iñ kiçisi Hojaguly Handyr.
Gowşut Hanyñ perzentleri:Baba Han,Nobat Han, Baýramaly Han,Hüjrep Han,Halli Han,Sary Han,Düzü(gyz). Hojaguly Hanyñ ogullay:Pena,Orazmuhammed arçyn,Ata.Penanyñ ogullaryn: Aşyr,Durdy,Aga.
Gowşut Hanyñ uly ogly Baba Handan:Täç Han,Sapar,Baýramalydan:Eýüp,ondanam Annamyrat,Durdymyrat, Nurmyrat; Hüjren Handan:Bähram,Enwer,Annadurdy; Nobat Handan; Dostmämmet Ondanam:Handurdy; ondanam:Ata; Hally Handan:Ata Han,ondanam: Nepes,Baýly,Oraz önýär.Gowşudyñ uly ogly Baba Han soñ-soñlar Polkownik çinini alypdyr.
Umuman Gowşut Hanyñ nebereleri häzir Ahalda,Maryda we Türkmenistaniñ beýleki ýerlerinde ýaşap ýörler.
Gowşut Hanlaryñ tiresi:Teke –Togtamyş – Beg – Gökje – Ýary gökje – Çumalak-Çüri. Gowşut Han Tegelekden ak ýüzli,ortadan ýokarrak boýly,Eginlek,dolmuş göwreli,goýun gözli,Giñ mañlaýly, Gaşlakrak,süñkbaşy iri,Örän akylly-paýhasly,demir bedenli,ýolbars ýürekli,Towşan tüýli,Tizpähim, Herben hem çykymly adam bolupdur.
18-nji asryñ başlarynda Ahal arkajynyñ çarwalarnyñ mal-garalarnyñ köpelmegi,örüleriñ ýetmezligiñ, ýyllaryñ gurak gelmegi ýaly sebäplere görä,Teke Türkmenlerniñ bir bölegi kem-kemden kaka sebitine süşýär.
Ol ýerlerde Eýranly talañçylaryñ çozuşlaryñ zerarli rahatlyk bolmansoñ,olar häzirki Gowşut obasynyñ 25 km-e golaý demirgazagyna göçüp barýarlar.Ol ýerde 5 topara bölnüşip 5 sany Gala,Heññam, Akja,Garaja, Garahan, (torly),Gumgala,ýaly galalar salýarlar.Olara bäşgala ýa-da Bäşgala zamany diýip at berýärler. Galalaryñ 5-isine-de bir ýerden suw çekýärler.
Bäşgaladaky Tekeleriñ üstüne Eýranly alamançylar häli-şindi Çozup,olaryñ suwlaryny kesip durupdyrlar. olara ynjylyk bermändirler.Ahally aksakgallaryñ we kethudalaryñ maslahaty bilen Hojamşükür 1823 we 1925-nji ýyllarda olary bäşgaladan Sarahsa göçürýärler Ilki tire-Gala serdarlary bolan Gowşut soñra Hojamşüküre baş serdary bolýar.1853-nji ýylda bolsa Hojamşüküriñ ýerine Gowşut Hanlygy göterilýär.
Gowşut Han Eýranyñ howpunyñ güýçlenmegi sebäbli,Sarahs-da Gala saldyryp başlaýar.Emma Hojamşükür ýaşuly gala salynmagyna garşy bolýar we sözi ýer almansoñ,Gowşutdan we onuñ wekillerinden öýkeläp,Tejen aýagyna üçburç diýen ýere gidýär. Soñra ol Hiwa baryp,Hana ýagdaýy aýdýar. Öñki 4-5 gezegki çozyşyndanam armanly Mädemin Han yrsaryp,goşun çekip,Sarahsa gaýdýar.Gaýtmazynyñ öñüsyrasynda Köneürgençde medresede sapak berip ýören Gurbannazar molla ogly Ak işany çagyryp,oña Sarahs Tekelerini gyrjakdygyny aýdan-da Ak işan:
-- Hiç bir häkim öz raýatynyñ üstüne goşun çekýän däldir.olar syzyñ ata-babalarñyz bilenem süññi bolanyñyz üçin raýatlygy saklap,Garagumyñ goraýjylary,galkany bolupdyrlar.Sizi garşydaky uly duşmanlarymyz bolan Eýran Şahlardan gorap saklapdyrlar,henizem şeýle.Siz bi päliñizden el göteriñ! Eger günäkärleri bar bolsa, olary jezalandyryñ,temmi beriñ! Ýöne öz raýat il-halkyñ üstüne goşun çekip jezalandyrmañ! Bu gabahat bolar.
Bet päliñizden el çekiñ! – diýýär.
Ak işanyñ özüniñ sypaýylary bilen maslahatlaşyp,üç gezek töwella edip,Garagumdan(Tejen aýagyndan) getirdişi,onuñ öz döwriniñ iñ uly ylym ussadydygy hem-de öz islegi boýunça Köneürgençde(gadymy Horezym) medresede sapak berýändigi,aram-aram özüniñem ondan sapak alyp durýandygy ýadyna düşsede gahar-gazabyna bäs gelip bilmedik Han:
-- Ýok,Tagsyr,eger hezreti pälwan babam menden bolsa,bu pälimden el çekmen – diýýär.Emma Ak işan suwuk ganlyk bilen:
-- Han, Pälwan babañam-a bolsa bardyr welin, hasasyny tyrkyldadyp,çepegini şyrkyldadyp,Hasym şahama ondan galmasa gerek.Beýleki ýatan tümmeglerimiz hem hallamaz.Şo-ol ýatan gerçeklerem,öwülýälerem, atañyzam unutmaweriñ! – diýip,gadymy 360 öwülýä we Burkut baba gonamçylyklaryna nazaryny aýlaýar . Gazaby ýerine uran Mädimiñ:
-- Halamasalar,goý,halamasynlar,şolaryñ barysam-gyzylmamam,Keremende Soltan baba adyny alyp,uly zyýarathana öwrilen Hasym Tekede (olar Hasym şeýha şeýle diýer ekenler),düýe boýun (Ulug baba) öwilýäside sizden.—diýende,Ak işan ellerini daldarydyp:
-- Haý, goý,munuñ hudaýdan daş çykmakdyr—diýýär.
Emma gahar-gazabdan akyl gözüni kör eden Hanyñ sesi öñkidende beter batlanyp:
-- Hawa, ahun-işan! Barysy-da sizden.Hudaýam sizden bolsun!
Diýende,Ak işan onuñ soñki aýdan sözlrini eşitmejek bolup,ellerini gulaklaryna ýetirip,kyblasyna bakýar-da : „ Enşalla barysy bizdendir “—Diýip,sena sanap başlaýar.
Öz ussady—mugallamy bilen tersleşen Han tizden goşun jemleýär.Azyk-suwluklaryny kerwnlere ýükläp,Sarahs tarapyna ugramakçy bolanda,ýagny bir aý wagt geçen soñ,ýene-de Köneürgençden Ak işany çagyryp oña:
-- Tagsyr biz gelýänçäk, siz Hiwa Tagtynyñ-köşginiñ ýanynda boluñ!—diýip tabşyrýar.Ol gazaply garaýşy bilen :
-- Han, henizem bolsa ýaman päl-niýetiñizden gaýdyñ,Gara ýeriñ özüñizde salýan dawasyny unutmañ.
Onsyzam biziñ ömrümiz öýle bilen ikindiniñ aralygy ýaly gysga.Bigünä bendeleriñ şirin janyna ajal okunyñ almatyna sebäbkär bolmañ! – Diýýär.
Emma içi ahmyrdan doly gedem Han:
-- Biz gelýänçäk siz şu köşkde boluñ! Diýýär. Ak işan :
-- Enşalla,siz geleñizde bizem bolarys! Diýýär.
65-66 ýaşlaryndaky Ak işanyñ ol ýerden gaýdyp,bütün Garagumdaky halklara,Mary,Tejen Ahal ýaşulularyna:
„ Musulmanlar Hudaý bizdendir.Biliñizi berk guşaweriñ“ ! Hanyñ maksadyny düşündirmegi,agyzbirligi üpdemegi,Hiwa Hanynyñ „çeýnejek çöpüniñ azalandygy hakynda wagyz geçirilmegi;Nurberdi Hana,Gowşut hana we beýleki gala Hanlaryna habar bermegi netijesinde Sarahs-da söweşe berk taýýarlyk görýärler.
Şunlukda ähli çarwalaryñ,Ahal we Sarahs Tekelerniñ güýçlerni jemlemeklerinde,duşmana garşy ykjam taýýarlyk görmekde Gurbannazar molla ogly Ak işaniñ(Akmämmed)hyzmaty ulydyr.
Mädemin Han goşuny bir aý töweregi ýöräp,Mara-Murgabyñ kenaryna baryp düşleýär.Han ýerli ilata: eger şü gije gurbagalariñ ýekejisi gurruldasa-da ,7 ýaşdan70 ýaşa çenli erkek göbekleriñizi gyrjak diýýär.Howsala düşen halk çar tarapa bosup başlaýar.Emma Hanyñ atlylary olary goýbermeýär.Guşluk günorta bolanda garrylar aýal ebtatlar aglaşyp başlaýarlar.
Emma Garry burkaz atly ýaşuly çarwa-çopan: Adamlar, hapa bolmañ !Ajaldan başga zada çäresi adamzada berlendir.bir alajy bolar.Diýýär.
Soñra ol Hanyñ goşuny üçin soýlan ýüzlerçe dowaryñ içegelerini ýygnadýar,arassaladýar.olary çişirip,iki tarapyny düwdürdýär.
Soñ bolsa şol içegeleri derýanyñ kanaryndaky gamyş-gajarlaryñ düplerinden suwa tarap sallaşdyrýarlar. arasynda keseliginde-de hatarlap goýýarlar.Görseler ikindi wagty golaýlaşýar.
Garry aga :
„ Adamlar , haýdaweriñ,indi içegeleri arasslamañ,şol durşuna goýuşdyryñ“ diýen.Şol gije suwuñ akymnyñ täsirine düşen içegeleriñ hereketlerini gören gurbagalar ýylandyr öýdüp,jyñklaryny çykarmandyrlar.
Ertir ir turan soñ Han gaharlanyp:
-- Bular bir şeýtan- Hannas- Eblis-azazyl ahyryn.gurbagalary nädip lal etdiler?- Diýip gygyran.Soñra Han ýörişini dowam etdirip, Mary bilen Tejen arasyna baryp,Sarahsyñ ekin çygryna girýär.
Ondan soñ ol Gowşut Hanyñ galasyny gündogaryndan aýlanyp,guşluk tarapyna geçýär.Tejen derýasynyñ gaýra ýakasynda we ulug babanyñ (Düýe boýun öwülýäsiniñ)gaýra gabadyndaky Ýaglydepäniñ üstünde öz ýüpek çadyrny-tugyny gurup,goşunlaryny daşyna ýygnap,1-2 gün dynç almakçy bolýar.
Hiwa Hanyñ Mara gelende Gowşut Hanyñ töwellaçylary kabul edilmän yzyna gaýtarlanyndan soñ,Gowşut Han taýarlygy hasda güçlendirýär.
Her niçegem bolsa olar Sarahsa gelende-de Nurberdi Hanyñ we beýleki sypaýlaryñ haýysy-maslahaty esasyn- da Gowşut Han Täç serdaryñ baştutanlygynda 9 adamy töwellaçi iberýär.
Olar baryp:
-- Han aga,sen bize garşy uruş etme.biz häli-häzirem siziñ raýatyñyz bolup gelýäris.Siz ýalan-ýaşryk sözlere ynanmañ,raýatyñyzam beýle horlamañ!- Diýip,2-3 sapar Hana arz-töwella edýäler.Emma bularyñ aýdanyny diñlemegem islemidik Han:
-- Eşidiñ,wekiller! Hanyñza,ýaşulularyñyza baryñ-da aýdyñ.Ertir ir bilen gün dogan wagtynda meniñ goşunym siziñ üstüñize çozar.Nätüsli çäräñiz bolsa,haýal etmäñ görüberiñ!—Diýýär.
Mädiminiñ goşuny diýen wagtynda Gowşut hanyñ galasynyñ guşluk we demirgazak tarapyndan iki bölünip çozýarlar.Emma Gowşut Hanyñ nökerleri howlukman,olary gala golaý getirip atyşyp uruşýarlar.Hiwa goşunlary muny görup gaýra çekinýärler.
Tekeleriñ atly hem pyýada goşunlary şolgün öýleden soñ,guşluk tarapdan gelen Hiwa goşunlarnyñ üstüne çozup,gylyçly hem tüpeñli urşa girişýärler.Şondan duşman köp zyýan çekýä,olaryñ bir näçesi ýesir alynýar. Şunlukda Hiwa hanynyñ goşuny derbi-dagyn edilýär.
Şol günüñ ahyrynda garşydaş taraplaryñ ikisi-de tutlarynyn berkitmelerniñ töweregine ýygnanyşýarlar.Emma Tekelerniñ goşunyñ bir bölegi Hiwa goşunyñ daşyndan aýlanyp,şol gije olaryñ 40-50 sany ýukly erkeklerini-kerwenini(Düýekeş bilen) oljalap,öz çadyrlaryna alyp gidýärler.
Şol gün bilen ýelli howanyñ bolmagy-da,ýerli goşun üçin amatly bolýar.Çünki duşmanlar tozanly ýeliñ içi bilen edilen çozuşlaryñ haýsy tarapdandygyny bilmäge-de maý tapmandyr.
Ilkinji güni dañdanlar Gowşut Hanyñ galasynyñ töwereginde Hiwanyñ oyýada goşunlary we onuñ izindan bolsa atly goşunlary arklaşyp durýarlar.
Şol wagt Gowşut Han Haji gaplañ Aýmet oglunýn hem-de Salar keýik hanyñ ýolbaşçylykdaky atly goşunlary bir bölegini duşmanyñ pyýada goşunynyñ arkasyndaky atly goşunyna garşy gylyçly urşa gaýdowsyzlyk bilen girişmegi büýrük berýär.
Tekelriñ goşuny ýyldyrym ýaly süýnüp,duşmanyñ üstüne gapyllykda basýar.Ejizläp ýan berip başlan Hiwa goşuny ganlaryny sarkdyryp,tuglaryna tarap çekinýärler.
Olar çozuşdan goranmak üçin penaralyk ýerlerde durýarlar.
Şol gün günortanlar Hiwa goşunyna ýene-de kömekçi goşunlar ýeriñ pesi bilen gelip,öz goşunlaryny zordan gabawdan çykaryp alyp gidýärler.Şol günki söweşden soñ Mädemin Han öz atly goşunlarnyñ Tekeleriñkiden has pesdigine we ukypsyzdygyna göz ýetirýär.uruş ençeme günläp dowam edýär.Ýazyñ elhenç harasatly- ýelli gününde gaýdosyzlyk bilen alnyp barylan söweş has-da aýylganç bolýar.
Şonda Tekeler çozma uruşa girişýärler.Çar tarapdan „Çoz Teke , ýa Allah! “diyşip,atly hem pyýadalar gylyç oýnadyp,naýza sanjyp,tüpeñ atyşyp,her hilli hünärlerini ýerlikli ulanýarlar.
Bularyñ şeýle gahramançylykly söweşmekleri netijesinde Hiwa hanynyñ goşuny ýeñilip ýeliñ ugruna gaçyp başlalaýar.
olaryñ bir toparlary tozan-topar boluşyp ýaraglaryny taşlap,gollaryny galdyryp durýarlar.
Ençeme bolsa ýaragyny taşlap çöke düşüp oturýarlar.
Tekelerniñ çalasyn nökerlerniñ bir topary Hiwa goşunynyñ 3-4 çakyrymdaky tuguna tarap gaçanlaryñ izindan ýetip,çapyp baryşlaryna Mädemin Hanyñ çadyryna baranlaryna-da düýman galýarlar.Mädemin Han bolsa düýşeninden bihabardy.Ol ýagly kişmişli palawdan doýup,şatranç(küşt) oýnap,humarly başyny galdyrman,ýeñ-şe garaşýardy.
Hanyñ tuguna baran çalasyn ýigitler şol ýerde orta boýly,garaýagyzrak,hyýrsyz adama gözleri düşüp,derrow oña gylyç salyp öldürýärler.Onuñ Mädemindigini soñra bilip galýarlar.Gowşut,Nurberdi Han dagy bir näçe ýaşulular, sypaýylar bilen Mädeminiñ tuguna gelip görseler,ol öldürlipdir.Onuñ öldürilmegine gaty gynanan hem gaharlan- an Gowşut Han:
-- Siz, Hanyñ, Patyşanyñ düzgünini bilmeýän bir topar nadanlar muny kim öldürdi? – diýip, hälki ýigitlere käýäpdir.
Tuguñ ýanyndaky çadyrlara baryp görseler,15-20 sany Özbek,ýagny Tagt ýaşululary,çadyryñ içinde,ýoragan-düşeklerniñ astynda gorkularyna gizlenip ýatyr ekenler.Bir topar emeldarlary bolsa murtlaryny tozga ýaly, gözlerini çanak ýaly edip,Howutlaryñ,çanaklaryñ aşagyna kellelerini sokup,hyklaşyp ýatypdyrlar.
Gowşut Han şol ýerde öz nökerlerniñ hem-de Özbek ýaşuli-beglerniñ häziriñ özünde başlap etmeli işleri hakyn- da dik duran ýerinde ýaşulular bilen gyssagara maslahat çagyrýar.Şonda şeýle karara gelýärler:
1. Şu gün Hiwa hanynyñ goşuny ýeñildi.Mädemin Han öldi.Sarahsa getirilen goşun sülsatlary Gowşut Hanyñ döwletine,Hanlygynyñ hasabyna geçirmeli.
2. Hiwanyñ dagan goşunlaryny ýygnap,ýesir alynan goşunlar bilen bilelikde ýol şaýlaryny tutup,azyk-suwlaryny üpjün edip,Hiwa ugratmaly.
3. Iki tarapdan ölen adamlary her tarapyñ özi tizden-tiz jaýlamalydyr.
4. Agyr hem ýeñil ýaralanlary Gowşut Hanyñ galasyna ýygnap gutulýançalar ser etmeli.Olara seretmek üçin tebipler we ýörite adamlary goýmaly,gutulansoñ,olary öz ýüwürdyna ugratmaly.
5. Iki sany mähremi we on sany nökeri bilen şaýlaryny tutup,hut şu gün Mädeminiñ meýdini ugratmaly.Goý olar öz Hanynyñ jesedini hala Mara,hala-da Hiwa äkidip,hala-da Sarahs babada jaýlasynlar,olaryñ ygtyyarlary özünde.
6. Hanyñ ýanlary bilen gelenleriñ gitjeklerine-de,galjaklaryna-da ygtyýar bermeli.Onsoñam su gandöküşikligiñ hut Mädemiñ özüdigini “ Myhmanlara “ wagyz-syýasat arkaly düşündirmeli.
7. Ýaşulularyñ maslahaty bilen edilen şu tabşyryklary ýerine ýetirmegi hem-de berjaý edişini barlap durmagy Täçgök serdara,Hiwa ýesirlerine degişli işleri bolsa Mätýakup serdara hem-de Mätjan ýaşula tabşyrmaly.
Soñra Hiwaly ýesirler hat-da Mara çenli gaçanlaram gaýtaryp, ýol şaýy tutulyp,ulaglara mündirip ugradylýar.
Mädemin Hanyñ garnynyñ ýyrtylanly sebäbli,iç goşlaryny aýryp, ýüwüp-päkizläp,ak mata dolaýarlar,soñra bolsa täze palasa çolap, güýçli ineriñ üstüne keseligine ykjam baglap,şol gün gij-ara (1855nji ýylyñ 12nji mart-da) ugratýarlar.
Şol uruşda Töre sokynyñ gyzy,Hangeldi sokynyñ uýasy Güljemal (18-19 ýaşlarynda) ýaly Teke gyz-gelinler hem elleri keserli,sydyly,pyçakly urus edýärler.Güljemalyñ garyndaşlary Çebşek batyr, Köpek batyr,Gulçar batyr, Gutly mergen,Çary gapan,Haji gaplañ( şol söweşde ölýär) dagy hem edermenlik görkezipdirler.
Şol söweşde Güljemalyñ adamsy Anna(Annaöwez)hem wepat bolýar.Hiwa hanyñ bigünä halkyñ üstüne goşun çekip gelmegi öñem çar tarapdan gysylan Tekeler üçin ýigitler getirýär,birnäçe gonymçylyklaryñ döremegine sebäp bolýar.
Nurberdi Hanyñ baştutanlygynda Ahaldan gelen myhmanlar heniz Sarahsdan ugrap-ugramanka,yzlaryndan Eýran Şahsynyñ goşunlarnyñ Gökdepä esasanam ilatyñ has köp ýeri bolan Hurmanda düdansiz çozup,çaga-çugalara çenli,hatda göwreli aýallara çenli çapyp,talap gidendikleri hakynda habar gelýär.
Gyssagly maslahatda Gowşut Han we Nurberdi Han dagy belli-külli netijä gelýär. Gowşut Hana bu ýerdäki urşuñ ýetiren nogsanlyklaryny düzetmek tabşyrylýar.Ahalli myhmanlar tiz ýola düşýärler ýolda duşmanlar barada, halka rahatlyk bermek,ogul-gyz ýetişdirip,olara hat-sowat öwretmegiñ zerurlygy,baryp Görogly zamanyndan (8-9nji asyrdan) bäriden ata-babalarynyñ başyndan geçiren agyr günler barada söhbet açýarlar.
Gowşut Han Hiwa ýesirleri ugradansoñ,ýaşululary we nöker başlary çagyryp,maslahat edýär.Onda uruşda iki tarapyñ köp ýitginiñ bolandygy,Hiwa Hanlygy bilen Teke Türkmenlerniñ arasynda köp wagt bäri gamyş köpriniñ bolandygyny,emma Mädemin hat -da öz halkyna we ýaşulularyna hem maslahat salman,düdansyz gabahat işe girişip,uly bedbagtçylyka sebäpkär bolandygy,şunlukda indiden beýläk Sarahsda oturmagyñ gorkulydygyny çünki Sarahsadaky täze galany özlerniñ garşysyna göreşmek maksady bilen salnan hasanlap,Eýran Şahsydyr Hanlarnyñ höwp salýandygy ýaly meseleriñ üstünde durulýar.
-- Mary töwerekleri Mädeminiñ ölümini çenli Hiwa Hanlygyna garaşly Türkmen begligi bolanda-da bolsa,indiden beýläk Maryny Hiwa garaşly raýat etmeli däl.Aslymyzam Ahally bolansoñ,Ahal ýurdynda ýagdaýy agyr bolansoñ,indiden beýläk bize hanlygyñ merkezini we ilini Mara eltmegi ahally ýasulular hem makulladylar.—Diýip, Gowşut Han sözüniñ ahyrynda aydýar.
Şondan soñ Mara iberlen 5 wekil Saryklaryñ Hany Sary Hanyñka barýarlar we ýagdaýy düşündirýärler.
Soñra bolsa özlerine Mary-Murgap derýasynyñ bir gapdalnyñ berilmegini haýyş edyärler.
Saryk Hanyñ garyndaşlary we ýaşululary maslahatlaşyp,Mary etrapyndan ýer bermejeklerini Gowşut Hana ýetirmegi aýdýarlar(1857).
1858nji ýylyñ başlarynda Gowşut Hanyñ iberen wekilleri Ahala-gökdepä gelýärler.Olar Nurberdi Hana habarlaryny berýärler.
Indi Sarahs-da durarlyk ýok.Eýranyñ agzy Sarahsda,Sarahsam Eýranyñ agzynda. Aslymyzam,dübümizem Ahal. Ahala barmakçy bolanymyzda “Ahalyñ ýagdaýy öñem ýabygörli, gurakçylyk, ot-suw,öri çarwalar üçin ýetmezçilik ýagdaýda,garşyda duşmanlar has-da möwjeýän wagty.Iñ gowsy Mara süýşüñ” Diýip,netijä gelipdiñiz.
Biziñ Mara barmagymyza-da Saryk garyndaşlarymyz ýaşulusy Saryk Han garşy.Olar murgabyñ bol ýer-suwuna deñ şäriklige razylyk berenoklar.Hat-da uruşmaga-da taýyndyklaryny aýdýarlar.Uruş bolsa-da nähak gan döküljek, Indi name etmeli?
Diýip, Gowşut Hanyñkyda bolan maslahatyñ netijesini hat hem dil bilen aýdýarlar.
Nurberdi Han aksakgallar bilen maslahatlaşandan soñra:
-- Eger Sarahs Eyran bilen bulaşyk ýagdaýda bolsa,derrew olar apynyñ (zähärli uly ýylan)agzyndan aýyrmaly-da Mara barmaly.
Saryk garyndaşlaram razy bolarlar.bardy-geldi kakabaşraklary uruşmakçy bolaýsalar-da,çarwa urşuny edersyñiz-taýak,gamçy ulanarsyñyz.Enşalla soñy düzeler,Garyndaşaradyr.Birek-biregi Tanarlar.Biz häzir Gökl-eñ ,Ýumut garyndaşlaryñ üstüne Japarguly hanyñ baştutanlygynda Eýranly leşger gelýän diýen habara görä,gyssakly kömege ugramakçy.Emma Saryk garyndaşlaryñ akylly sypaýylary kändir.
Olar Eýran Şahsynyñ öz dikmesi Baýram Hanyñ üsti bilen saryklary gadymy mekanyndan- Pendi,Şeýhy Jüneýdi(Häzirki Guşgy) sähralaryndan zor bilen gysylyp Mara getirlendigini bilýändirler. Gelenimizden soñra bararys,hemmesi oñün çözüler. Diýip,Nurberdi Han ol wekilleri ýola salýar.
Şondan soñra Sarahsly Tekeler kem-kemden süşüp,bir aýdan gijä galman,Mara barýarlar.Garrygaladaky söweşden ýeñişli gaýdan Nurberdi Han öz wekilleri bilen Mary- Sary Hanyñka,soñraGowşut Hanyñka baryp, Kaka başlarnyñ çaknaşyklaryny ýatyryp,Marynyñ külli Türkmene ortak ýüwürtdigini,Hiwa Hanyñ raýatyndaky-
laram indi Gowşut Hana degislidigini,ata-baba gan düşer garyndaşdyklaryny düşündirip,özara parahatçylygyny gazanýarlar.
Soñra Saryk garyndaşlaryñ bir näçesi Ýolötene,bir näçesi bolsa Pendä,Şeýhi-Jüneýde (guşga)gidýär.
Bir näçesi bolsa Maryda galýar.Saryk ýaşulularyñ maslahatyny alman,halkyna-da sala salman,Sary Han zoñtarlyk edip,Eýran Şhsy Naseretdine aryz edip,bolan ýagdaýlary aydýar…Öñem yrsarap,nireden urup-ýarjagyny peýläp ýören Nasseretdin Garrygalada ýeñlip gaýdan goşunynyñ ahmyryny çykarmak üçin Mara çozmaga ykjam taýýarlanyp başlaýar.
Eýran Şahsynyñ agyr ýaraglandyrylan goşunlary hem-de Mürzäniñ serkerdeliginde 1861nji ýylda Murgap derýasynyñ ileri ýakasynda Nyýazmet(Porsy) galada düşüp,Gowşut Han bilen söweş etjekdiklerini habar berýärler.
Ondan habarly Gowşut Han söweşe ykjam taýýarlanypdy.
Ertesi Türkmen ýigitleri gün dogmanka,eserdeñlik bilen Eýran goşunyna tarap ugrap,Murgap derýasynyñ ilersine geçip,üzin ýaka düzelip,Nizam-Tertip bilen taýar bolup durýarlar.
Gowşut Han Eýranlylara bir näçe gezek töwellaçy iberse-de,olar urşa başlajakdyklaryny habar berýärler.
Eýran goşuny Tarapdan bir serdar gygyryp:
- Orta batyr-pälwanlaryñyzdan çykaryñ !Ilki bilen, goý, pälwanlar güýç synanyşsynlar! Diýýär.
Eýran goşuny tarapdan bir pälwan gara atyny münüp,orta çykyp durýar-da:” Mübäryk-bura gel,başyñy kesip aparar men” Diýip gygyrýar.
Gowşut Han: -Hany ýigitler,şol pälwanyñ garşysyna kim çykjak? Diýýär.
-- Biz çykarys! Diýip,Gurbanmeñliniñ ogly Çebşek batyr dor atyny sürüp oñe çykýar.
Gowşut Han onuñ atynyñ çekisini çekýär,atyny ýaragyny synlap:
Bar işiñi hak oñarsyn!- Diýip,pata berip ugradýar.
Atyny ýüzini saldyryp barşyna Çebşek batyr ýüzüniñ ugruna gylyjyny çalasynlyk bilen salyp,onuñ gylyjyny gaçyrýar hem atynyñ badyna ol batyry dartyp,atynyñ öñüne kese basyp,izine dolanýar.At syryp gelşine onuñ boýun damaryndan şol eliniñ güýçli penjesi bilen tutup,sag ýumrygy bilen bolsa guluñ türresine urup,dolanyp gelýär.
Haçan-da nökerler:- Eý,Pälwan gul,saña näme boldy?- Diýip soranlarynda,ol gözüni açalyk-ýumalyk edip:
- Bilmerem,walla,men bura gelip men,megerem meni ýyldyrym urup,bura getirendir! – Diýýär.
Soñra olardan ikinji batyr orta çykyp bilmändir.
Iki tarapdan agyr goşun bir-birine çozup,uly gan-döküşikli uruş başlanýar.söweş bir näçe gün dowam edip,ahyry soñ duşman ejizläp,arka berip gaçyp başlaýarlar.
Nurberdi Hanyñ ýany bilen Ahally serkerdeleriñ goşunlaryñam ýetişmegi netijesinde basybaljylar aljaraññylyga düşüp,aman dilýär. Türkmenler duşmanyñ berkitmede ýatan goşunlaryny-da, çeträkde ýatan goşunlary-da ýesir alýarlar.
Olar Hemze Mürzäniñ goşunynyñ gelip ornaşan ýerniñ daşyna aýlanyp,arkalaryndan hüjüm edip,aljyraññylyga salýarlar.
Gowşut Hanyñ goşun bölegi,Eýran goşunynyñ izindan gelýän ýüklerini,sülsatlaryny Sarahs bilen aralykda oljalaýarlar.
Gije ,dañdanlar suw almaga baran duşman nökerlerini suwuñ boýundaky gamyş tokaýlarynyñ arasynad bukda ýatan Türkmen ýigitler düýdansyz tutup,suwa çümdürip,suwuñ içi bilen äkidýärler.Eýran goşunlarnyñ toplarynyñ atylşy bilen öwrenişenden soñ Türkmen jigitleri ondan gorkmandyrlar.
Şeýlelikde,söweşiñ ahyrky güni adatdakydan hem aýylganç bolýar.Porsyýañ boýundaky gazaply söweş netijesinde,duşmanlar ýeñilip,dagap başlaýarlar.
Ýaraglaryny taşlap çök oturýarlar.Kä birleri azan aýdyp durýarlar Garaz gaçyp dargan goşunyñ içinde ölmän, izyna gaýdyp barany barmak basyp sanaýmaly bolýar.
Haçanda Horasanyñ (Maşat) Hany we Eýran şahsy öz ýeñilmez derejede taýýarlap ugradan goşunynyñ masga- ra bolup ýeñilendigini eşidenlerinde başlary aýlanyp,ynanjagyny-ynanmajagyny bilmän,akyl-huşy çaşyp:“ Ne oldy , zernigar-zaññyr“ Diýip başyny iki baka ýaýkap durýar.
Bu uruşda Gurbanmeñli ogly Çebşek batyr ýaly ýigitleriñ ençemsi wepat bolýar.Şol uruş bolan ýere bolsa soñ-soñlar Porsyýap (Maslyklaryñ porsaşyp ýatmagyna sebäpli) Diýlipdir.
Mary,Ahal hanlyklarnyñ birleşen güýjünden ýeñlen şah goşuny Nyýazmet(Porsy) galadan gaçyp gaýdandansoñ, wepat bolanlaryñ ýasy tutulyp,ençeme gün sadaka berilýär,aýat-towir okalýar. 1861-62nji ýyllaryñ sepgidinde Gowşut Han uly maslahat geçirýär.Ol il bähbidini arap,edilmeli işleri baradaky gürrüñini jemläp durka,Nurberdi Hanam ýaşululardyr,serdarlary bilen myhmançylyga gelýär.
Myhmanlaryñ hormatyna üç günläp toý tutulýar.Myhmanlar bir näçe günläp bu ýerde bolýarlar.Salyk-salyr ýaşululary-da çagyrýarlar.olar bilen ata-baba garyndaşlyklaryny ýatlaşýarlar.
Gowşut Han myhmanlar gaýtmanka,öz wekillerini we nökerlerini çagyryp maslahat geçirýär.Şonda ol üç meseläni orta atýar:
1. Ahal ýürdi we Ahal hanlygyTeke Türkmeniñ esasy Hanlygy bolmaly,şoña görä-de Mary Hanlygy we Mary Hany Ahal hanlygyna we Hanyna garaşly Han bolup durmalydyr.
2. Nurberdi Hany Teke Türkmenlerniñ Hany diýip mübessa edip, ony Hanlar Hany etmeli.
3.Ýokardakylar bilen ugurdaşlykda Nurberdi Hany abraýyny tutup,oña abraýly ýeriñ maşgalasyny alyp bermeli. Maryda-da bir öýini dikeltmeli.Ýer –suw,mülk berip,öz islän ýerinde oturtmaly Nurberdi Han Ahalda ýa-da Mary- da bolanda-da öz öýýinden örse hemme tarapdan gelşikli we laýyk bolar.
Ýaşulular Gowşut Hanyñ tekliplerini makullaýarlar.Ýöne abraýly ýeriñ tapmagy onuñ özüne ynanýarlar.
Şondan soñ Gowşut Han Marydaky gajar urşunda wepat bolan Çebşik batyryñ garyndaşy,Töre sokynyñ gyzy Hangeldi sokynyñ uýasy Güljemaly ñurberdä alyp berýärler.Nikalap üç günläp toý edýärler.Soñra Gowşut Han bir wagtlap özünden öýkeläp,sarahsdan giden Hojamşüküri getirmek üçin bir näçe ýaşululry we düýekeşli kerweni ugradyp,töwella bilen ony Mara göçürip getirýär.Ony ýene-de özüniñ iñ ýakyn maslahatçysy edinip, onuñ islegi boýunça öz obasy wekilbazarda oturdýar.
Gowşut Han aksakgallar bilen maslahatlaşyp,Eýran we Owgan çäklerine çenli dagap ýören Salyr we saryk garyndaşlaryñ gadymy mekanlary bolan Sarahsa we pendi ýürdüna ýygnanmagyny gazanýar.
1865nji ýyl töwerekleri Marynyñ gülläp ösen döwri hasaplanylsa-da,daşky duşmanlaryñ howpynyñ güýçlenýän wagtydy.
1868nji ýylda Buhara emiriniñ üstüne Russ padyşasynyñ goşuny çozuşa taýýarlanýar.
Gowşut Han Buhara emiriniñ özüni kömege çagyrýandygyny baradaky habary Kaspi tarapdan gelýän Russ basybalyjalaryna garşy taýýarlanyp Hanlar Hany Nurberdä ýollaýar-da,özi Buharadan gelen wekiller bilen agyr goşun çekip kömege ugraýar.Emma olar uruş meýdana ýetmänkä.Zerbulak beýikligindäki söweşde Buharanyñ goşuny ýeñilip,Russ genraly Kaufman bilen ýaraşyk baglaşanlygy sebäpli, Gowşut Hanyñ goşuny uruşsyz izyna dolanýar.
Soñra Gowşut Han goranyş galanyñ gurulşygyny has-da güýçlendirýär we 1874nji ýyllarda tamamlaýar.
Sarahsdan Mara göçülip baranda(1858),gedaý sypatyna giren Aly Han atly Russ ofiseri- içalasy peýda bolýar.Ýerly halk oña Aly mülhit diýip at berýär.
Ol haramzada gyş wagtlary çylymsazlyk edip,tomsuna gara meşik-de suw satyp gezen.Bu ýerde 15 ýyl golaý bolup,Nurberdidir Gowşut Han dagyñ gizlin maslahatlaryny,harby syrlaryny, maksat-planlaryny bilýär we aram-aram ýitrim bolýar,öz baýarlaryna habar berip durýar.
Ol kezzap ahyrysoñy ynyma girip gala aralaşýar,hyzmatkärlige ýetýär.Şonlukda,erbet dermen-däri bilen üpjün edilen Mülhit şol yzarlap ýörşine,amatly pursat tapyp,Hanyñ petekli aýakgabynyñ içine we peteginiñ aşagyna iýiji keselini döredýän dermany gaýym dökýär.Onsoñ ýakyn günlerede:“ Gowşut Hanyñ aýagyndan ýara dümüpdir“ diyilen şum habar ýaýrap başlaýar.
Emma Aly mülhit welin,eýäm zym-zyýat,ýitrim bolýar.Ol Porsýanyñ ýaramaz niýetlidigini diñe şondan soñ bilip galýarlar.
Şondan soñ Gowşut Hanyñ aýagyndan dörän iýiji keseli ýaýrap ugraýar.Han aýagynyñ çapylmagyny soraýar ,emma bu teklip wagtynda bitirilmänsoñ,kesel ýokaryk – ýürege çenli ýaýraýar.
Şonlukda 1878nji ýylda Türkmeniñ abraýly serkerde Hany - Gowşut Han( 56 ýaşlarynda) Russ içalylar tarapyndan öldürilýär.
Ol Marynyñ golaýyndaky Hoja Abdyllah gonamçylygynda jaýlanýar.
Gowşut Han ölensoñ,onuñ ornuny tutan mynasyp adam bolmandyr.Daşky duşmanlaryñ hilesi täsirleri netijesin- de bulaşyklyk, oñuşsyzlyk güýçlenýär.
Täçgök serdar öz syçmaz tiresi bilen Mäne-ÇäÇä,Hojamşükürem Mary aýagyna Tejene göçýär.
Gowşut Hanyñ ölümi külli Türkmen üçin agyr we uly ýitgi bolan bolsa,duşmanlar üçin örän amatly utuş bolýar.
Şondan soñ Türkmen halky uzak ýyllaryñ dowamynda köp sany Muşakgatlara,zülüm-sütemlere döz gelmeli boldy.
Ýöne „ Öñüm gelenden-soñum- gelsin“ diýilşi ýaly,Ata-babalarmzyñ-erkin ýaşamagy arzuwlan Türkmenleriñ asyrlar boýy ýüreklerinde besläp gelen özbaşdak garaşsyz,berkara döwleti dördildi goý biziñ Türkmenistan döwletimiz demirgazak ýyldyzy kemin parlap ebedi dowam edip,uzaklara şöhlesi saçsyn.
Gowşut Hana degişli ýokarky maglumatlaryñ aglabasy merhum kyssaçy Suhanberdi Annagurban oglynyñ söhbetinden alyndy.
Awtor: www.NiNa.Az
Neşir edilen senesi:
wikipediýa, wiki, kitap, kitaplar, kitaphana, makala, oka, göçürip al, mugt, mugt göçürip al, mp3, wideo, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, surat, aýdym-saz, aýdym, film, kitap, oýun, oýunlar, jübi telefony, android, ios, alma, jübi telefony, samsung, iphone, xiomi, xiaomi kompýuter, Gowşut Han hakda maglumat, Gowşut Han näme? Gowşut Han näme diýmek?
Gowsut Han 1823 nji yylda belli Turkmen serkerdesi Owezdurdy batyryn masgalasynda dunya inyar Owezdurdy batyryn 5 ogly bolup olaryn in ulusy Gowsut in kicisi Hojaguly Handyr Gowsut Hanyn perzentleri Baba Han Nobat Han Bayramaly Han Hujrep Han Halli Han Sary Han Duzu gyz Hojaguly Hanyn ogullay Pena Orazmuhammed arcyn Ata Penanyn ogullaryn Asyr Durdy Aga Gowsut Hanyn uly ogly Baba Handan Tac Han Sapar Bayramalydan Eyup ondanam Annamyrat Durdymyrat Nurmyrat Hujren Handan Bahram Enwer Annadurdy Nobat Handan Dostmammet Ondanam Handurdy ondanam Ata Hally Handan Ata Han ondanam Nepes Bayly Oraz onyar Gowsudyn uly ogly Baba Han son sonlar Polkownik cinini alypdyr Umuman Gowsut Hanyn nebereleri hazir Ahalda Maryda we Turkmenistanin beyleki yerlerinde yasap yorler Gowsut Hanlaryn tiresi Teke Togtamys Beg Gokje Yary gokje Cumalak Curi Gowsut Han Tegelekden ak yuzli ortadan yokarrak boyly Eginlek dolmus gowreli goyun gozli Gin manlayly Gaslakrak sunkbasy iri Oran akylly payhasly demir bedenli yolbars yurekli Towsan tuyli Tizpahim Herben hem cykymly adam bolupdur 18 nji asryn baslarynda Ahal arkajynyn carwalarnyn mal garalarnyn kopelmegi orulerin yetmezligin yyllaryn gurak gelmegi yaly sebaplere gora Teke Turkmenlernin bir bolegi kem kemden kaka sebitine susyar Ol yerlerde Eyranly talancylaryn cozuslaryn zerarli rahatlyk bolmanson olar hazirki Gowsut obasynyn 25 km e golay demirgazagyna gocup baryarlar Ol yerde 5 topara bolnusip 5 sany Gala Hennam Akja Garaja Garahan torly Gumgala yaly galalar salyarlar Olara basgala ya da Basgala zamany diyip at beryarler Galalaryn 5 isine de bir yerden suw cekyarler Basgaladaky Tekelerin ustune Eyranly alamancylar hali sindi Cozup olaryn suwlaryny kesip durupdyrlar olara ynjylyk bermandirler Ahally aksakgallaryn we kethudalaryn maslahaty bilen Hojamsukur 1823 we 1925 nji yyllarda olary basgaladan Sarahsa gocuryarler Ilki tire Gala serdarlary bolan Gowsut sonra Hojamsukure bas serdary bolyar 1853 nji yylda bolsa Hojamsukurin yerine Gowsut Hanlygy goterilyar Gowsut Han Eyranyn howpunyn guyclenmegi sebabli Sarahs da Gala saldyryp baslayar Emma Hojamsukur yasuly gala salynmagyna garsy bolyar we sozi yer almanson Gowsutdan we onun wekillerinden oykelap Tejen ayagyna ucburc diyen yere gidyar Sonra ol Hiwa baryp Hana yagdayy aydyar Onki 4 5 gezegki cozysyndanam armanly Mademin Han yrsaryp gosun cekip Sarahsa gaydyar Gaytmazynyn onusyrasynda Koneurgencde medresede sapak berip yoren Gurbannazar molla ogly Ak isany cagyryp ona Sarahs Tekelerini gyrjakdygyny aydan da Ak isan Hic bir hakim oz rayatynyn ustune gosun cekyan daldir olar syzyn ata babalarnyz bilenem sunni bolanynyz ucin rayatlygy saklap Garagumyn gorayjylary galkany bolupdyrlar Sizi garsydaky uly dusmanlarymyz bolan Eyran Sahlardan gorap saklapdyrlar henizem seyle Siz bi palinizden el goterin Eger gunakarleri bar bolsa olary jezalandyryn temmi berin Yone oz rayat il halkyn ustune gosun cekip jezalandyrman Bu gabahat bolar Bet palinizden el cekin diyyar Ak isanyn ozunin sypayylary bilen maslahatlasyp uc gezek towella edip Garagumdan Tejen ayagyndan getirdisi onun oz dowrinin in uly ylym ussadydygy hem de oz islegi boyunca Koneurgencde gadymy Horezym medresede sapak beryandigi aram aram ozuninem ondan sapak alyp duryandygy yadyna dussede gahar gazabyna bas gelip bilmedik Han Yok Tagsyr eger hezreti palwan babam menden bolsa bu palimden el cekmen diyyar Emma Ak isan suwuk ganlyk bilen Han Palwan babanam a bolsa bardyr welin hasasyny tyrkyldadyp cepegini syrkyldadyp Hasym sahama ondan galmasa gerek Beyleki yatan tummeglerimiz hem hallamaz So ol yatan gerceklerem owulyalerem atanyzam unutmawerin diyip gadymy 360 owulya we Burkut baba gonamcylyklaryna nazaryny aylayar Gazaby yerine uran Madimin Halamasalar goy halamasynlar solaryn barysam gyzylmamam Keremende Soltan baba adyny alyp uly zyyarathana owrilen Hasym Tekede olar Hasym seyha seyle diyer ekenler duye boyun Ulug baba owilyaside sizden diyende Ak isan ellerini daldarydyp Hay goy munun hudaydan das cykmakdyr diyyar Emma gahar gazabdan akyl gozuni kor eden Hanyn sesi onkidende beter batlanyp Hawa ahun isan Barysy da sizden Hudayam sizden bolsun Diyende Ak isan onun sonki aydan sozlrini esitmejek bolup ellerini gulaklaryna yetirip kyblasyna bakyar da Ensalla barysy bizdendir Diyip sena sanap baslayar Oz ussady mugallamy bilen terslesen Han tizden gosun jemleyar Azyk suwluklaryny kerwnlere yuklap Sarahs tarapyna ugramakcy bolanda yagny bir ay wagt gecen son yene de Koneurgencden Ak isany cagyryp ona Tagsyr biz gelyancak siz Hiwa Tagtynyn kosginin yanynda bolun diyip tabsyryar Ol gazaply garaysy bilen Han henizem bolsa yaman pal niyetinizden gaydyn Gara yerin ozunizde salyan dawasyny unutman Onsyzam bizin omrumiz oyle bilen ikindinin aralygy yaly gysga Biguna bendelerin sirin janyna ajal okunyn almatyna sebabkar bolman Diyyar Emma ici ahmyrdan doly gedem Han Biz gelyancak siz su koskde bolun Diyyar Ak isan Ensalla siz gelenizde bizem bolarys Diyyar 65 66 yaslaryndaky Ak isanyn ol yerden gaydyp butun Garagumdaky halklara Mary Tejen Ahal yasulularyna Musulmanlar Huday bizdendir Bilinizi berk gusawerin Hanyn maksadyny dusundirmegi agyzbirligi updemegi Hiwa Hanynyn ceynejek copunin azalandygy hakynda wagyz gecirilmegi Nurberdi Hana Gowsut hana we beyleki gala Hanlaryna habar bermegi netijesinde Sarahs da sowese berk tayyarlyk goryarler Sunlukda ahli carwalaryn Ahal we Sarahs Tekelernin guyclerni jemlemeklerinde dusmana garsy ykjam tayyarlyk gormekde Gurbannazar molla ogly Ak isanin Akmammed hyzmaty ulydyr Mademin Han gosuny bir ay toweregi yorap Mara Murgabyn kenaryna baryp dusleyar Han yerli ilata eger su gije gurbagalarin yekejisi gurruldasa da 7 yasdan70 yasa cenli erkek gobeklerinizi gyrjak diyyar Howsala dusen halk car tarapa bosup baslayar Emma Hanyn atlylary olary goybermeyar Gusluk gunorta bolanda garrylar ayal ebtatlar aglasyp baslayarlar Emma Garry burkaz atly yasuly carwa copan Adamlar hapa bolman Ajaldan basga zada caresi adamzada berlendir bir alajy bolar Diyyar Sonra ol Hanyn gosuny ucin soylan yuzlerce dowaryn icegelerini yygnadyar arassaladyar olary cisirip iki tarapyny duwdurdyar Son bolsa sol icegeleri deryanyn kanaryndaky gamys gajarlaryn duplerinden suwa tarap sallasdyryarlar arasynda keseliginde de hatarlap goyyarlar Gorseler ikindi wagty golaylasyar Garry aga Adamlar haydawerin indi icegeleri arasslaman sol dursuna goyusdyryn diyen Sol gije suwun akymnyn tasirine dusen icegelerin hereketlerini goren gurbagalar yylandyr oydup jynklaryny cykarmandyrlar Ertir ir turan son Han gaharlanyp Bular bir seytan Hannas Eblis azazyl ahyryn gurbagalary nadip lal etdiler Diyip gygyran Sonra Han yorisini dowam etdirip Mary bilen Tejen arasyna baryp Sarahsyn ekin cygryna giryar Ondan son ol Gowsut Hanyn galasyny gundogaryndan aylanyp gusluk tarapyna gecyar Tejen deryasynyn gayra yakasynda we ulug babanyn Duye boyun owulyasinin gayra gabadyndaky Yaglydepanin ustunde oz yupek cadyrny tugyny gurup gosunlaryny dasyna yygnap 1 2 gun dync almakcy bolyar Hiwa Hanyn Mara gelende Gowsut Hanyn towellacylary kabul edilman yzyna gaytarlanyndan son Gowsut Han tayarlygy hasda guclendiryar Her nicegem bolsa olar Sarahsa gelende de Nurberdi Hanyn we beyleki sypaylaryn hayysy maslahaty esasyn da Gowsut Han Tac serdaryn bastutanlygynda 9 adamy towellaci iberyar Olar baryp Han aga sen bize garsy urus etme biz hali hazirem sizin rayatynyz bolup gelyaris Siz yalan yasryk sozlere ynanman rayatynyzam beyle horlaman Diyip 2 3 sapar Hana arz towella edyaler Emma bularyn aydanyny dinlemegem islemidik Han Esidin wekiller Hanynza yasulularynyza baryn da aydyn Ertir ir bilen gun dogan wagtynda menin gosunym sizin ustunize cozar Natusli caraniz bolsa hayal etman goruberin Diyyar Madiminin gosuny diyen wagtynda Gowsut hanyn galasynyn gusluk we demirgazak tarapyndan iki bolunip cozyarlar Emma Gowsut Hanyn nokerleri howlukman olary gala golay getirip atysyp urusyarlar Hiwa gosunlary muny gorup gayra cekinyarler Tekelerin atly hem pyyada gosunlary solgun oyleden son gusluk tarapdan gelen Hiwa gosunlarnyn ustune cozup gylycly hem tupenli ursa girisyarler Sondan dusman kop zyyan cekya olaryn bir nacesi yesir alynyar Sunlukda Hiwa hanynyn gosuny derbi dagyn edilyar Sol gunun ahyrynda garsydas taraplaryn ikisi de tutlarynyn berkitmelernin toweregine yygnanysyarlar Emma Tekelernin gosunyn bir bolegi Hiwa gosunyn dasyndan aylanyp sol gije olaryn 40 50 sany yukly erkeklerini kerwenini Duyekes bilen oljalap oz cadyrlaryna alyp gidyarler Sol gun bilen yelli howanyn bolmagy da yerli gosun ucin amatly bolyar Cunki dusmanlar tozanly yelin ici bilen edilen cozuslaryn haysy tarapdandygyny bilmage de may tapmandyr Ilkinji guni dandanlar Gowsut Hanyn galasynyn towereginde Hiwanyn oyyada gosunlary we onun izindan bolsa atly gosunlary arklasyp duryarlar Sol wagt Gowsut Han Haji gaplan Aymet oglunyn hem de Salar keyik hanyn yolbascylykdaky atly gosunlary bir bolegini dusmanyn pyyada gosunynyn arkasyndaky atly gosunyna garsy gylycly ursa gaydowsyzlyk bilen girismegi buyruk beryar Tekelrin gosuny yyldyrym yaly suynup dusmanyn ustune gapyllykda basyar Ejizlap yan berip baslan Hiwa gosuny ganlaryny sarkdyryp tuglaryna tarap cekinyarler Olar cozusdan goranmak ucin penaralyk yerlerde duryarlar Sol gun gunortanlar Hiwa gosunyna yene de komekci gosunlar yerin pesi bilen gelip oz gosunlaryny zordan gabawdan cykaryp alyp gidyarler Sol gunki sowesden son Mademin Han oz atly gosunlarnyn Tekelerinkiden has pesdigine we ukypsyzdygyna goz yetiryar urus enceme gunlap dowam edyar Yazyn elhenc harasatly yelli gununde gaydosyzlyk bilen alnyp barylan sowes has da ayylganc bolyar Sonda Tekeler cozma urusa girisyarler Car tarapdan Coz Teke ya Allah diysip atly hem pyyadalar gylyc oynadyp nayza sanjyp tupen atysyp her hilli hunarlerini yerlikli ulanyarlar Bularyn seyle gahramancylykly sowesmekleri netijesinde Hiwa hanynyn gosuny yenilip yelin ugruna gacyp baslalayar olaryn bir toparlary tozan topar bolusyp yaraglaryny taslap gollaryny galdyryp duryarlar Enceme bolsa yaragyny taslap coke dusup oturyarlar Tekelernin calasyn nokerlernin bir topary Hiwa gosunynyn 3 4 cakyrymdaky tuguna tarap gacanlaryn izindan yetip capyp baryslaryna Mademin Hanyn cadyryna baranlaryna da duyman galyarlar Mademin Han bolsa duyseninden bihabardy Ol yagly kismisli palawdan doyup satranc kust oynap humarly basyny galdyrman yen se garasyardy Hanyn tuguna baran calasyn yigitler sol yerde orta boyly garayagyzrak hyyrsyz adama gozleri dusup derrow ona gylyc salyp olduryarler Onun Mademindigini sonra bilip galyarlar Gowsut Nurberdi Han dagy bir nace yasulular sypayylar bilen Mademinin tuguna gelip gorseler ol oldurlipdir Onun oldurilmegine gaty gynanan hem gaharlan an Gowsut Han Siz Hanyn Patysanyn duzgunini bilmeyan bir topar nadanlar muny kim oldurdi diyip halki yigitlere kayapdir Tugun yanyndaky cadyrlara baryp gorseler 15 20 sany Ozbek yagny Tagt yasululary cadyryn icinde yoragan duseklernin astynda gorkularyna gizlenip yatyr ekenler Bir topar emeldarlary bolsa murtlaryny tozga yaly gozlerini canak yaly edip Howutlaryn canaklaryn asagyna kellelerini sokup hyklasyp yatypdyrlar Gowsut Han sol yerde oz nokerlernin hem de Ozbek yasuli beglernin hazirin ozunde baslap etmeli isleri hakyn da dik duran yerinde yasulular bilen gyssagara maslahat cagyryar Sonda seyle karara gelyarler 1 Su gun Hiwa hanynyn gosuny yenildi Mademin Han oldi Sarahsa getirilen gosun sulsatlary Gowsut Hanyn dowletine Hanlygynyn hasabyna gecirmeli 2 Hiwanyn dagan gosunlaryny yygnap yesir alynan gosunlar bilen bilelikde yol saylaryny tutup azyk suwlaryny upjun edip Hiwa ugratmaly 3 Iki tarapdan olen adamlary her tarapyn ozi tizden tiz jaylamalydyr 4 Agyr hem yenil yaralanlary Gowsut Hanyn galasyna yygnap gutulyancalar ser etmeli Olara seretmek ucin tebipler we yorite adamlary goymaly gutulanson olary oz yuwurdyna ugratmaly 5 Iki sany mahremi we on sany nokeri bilen saylaryny tutup hut su gun Mademinin meydini ugratmaly Goy olar oz Hanynyn jesedini hala Mara hala da Hiwa akidip hala da Sarahs babada jaylasynlar olaryn ygtyyarlary ozunde 6 Hanyn yanlary bilen gelenlerin gitjeklerine de galjaklaryna da ygtyyar bermeli Onsonam su gandokusikligin hut Mademin ozudigini Myhmanlara wagyz syyasat arkaly dusundirmeli 7 Yasulularyn maslahaty bilen edilen su tabsyryklary yerine yetirmegi hem de berjay edisini barlap durmagy Tacgok serdara Hiwa yesirlerine degisli isleri bolsa Matyakup serdara hem de Matjan yasula tabsyrmaly Sonra Hiwaly yesirler hat da Mara cenli gacanlaram gaytaryp yol sayy tutulyp ulaglara mundirip ugradylyar Mademin Hanyn garnynyn yyrtylanly sebabli ic goslaryny ayryp yuwup pakizlap ak mata dolayarlar sonra bolsa taze palasa colap guycli inerin ustune keseligine ykjam baglap sol gun gij ara 1855nji yylyn 12nji mart da ugratyarlar Sol urusda Tore sokynyn gyzy Hangeldi sokynyn uyasy Guljemal 18 19 yaslarynda yaly Teke gyz gelinler hem elleri keserli sydyly pycakly urus edyarler Guljemalyn garyndaslary Cebsek batyr Kopek batyr Gulcar batyr Gutly mergen Cary gapan Haji gaplan sol sowesde olyar dagy hem edermenlik gorkezipdirler Sol sowesde Guljemalyn adamsy Anna Annaowez hem wepat bolyar Hiwa hanyn biguna halkyn ustune gosun cekip gelmegi onem car tarapdan gysylan Tekeler ucin yigitler getiryar birnace gonymcylyklaryn doremegine sebap bolyar Nurberdi Hanyn bastutanlygynda Ahaldan gelen myhmanlar heniz Sarahsdan ugrap ugramanka yzlaryndan Eyran Sahsynyn gosunlarnyn Gokdepa esasanam ilatyn has kop yeri bolan Hurmanda dudansiz cozup caga cugalara cenli hatda gowreli ayallara cenli capyp talap gidendikleri hakynda habar gelyar Gyssagly maslahatda Gowsut Han we Nurberdi Han dagy belli kulli netija gelyar Gowsut Hana bu yerdaki ursun yetiren nogsanlyklaryny duzetmek tabsyrylyar Ahalli myhmanlar tiz yola dusyarler yolda dusmanlar barada halka rahatlyk bermek ogul gyz yetisdirip olara hat sowat owretmegin zerurlygy baryp Gorogly zamanyndan 8 9nji asyrdan bariden ata babalarynyn basyndan geciren agyr gunler barada sohbet acyarlar Gowsut Han Hiwa yesirleri ugradanson yasululary we noker baslary cagyryp maslahat edyar Onda urusda iki tarapyn kop yitginin bolandygy Hiwa Hanlygy bilen Teke Turkmenlernin arasynda kop wagt bari gamys koprinin bolandygyny emma Mademin hat da oz halkyna we yasulularyna hem maslahat salman dudansyz gabahat ise girisip uly bedbagtcylyka sebapkar bolandygy sunlukda indiden beylak Sarahsda oturmagyn gorkulydygyny cunki Sarahsadaky taze galany ozlernin garsysyna goresmek maksady bilen salnan hasanlap Eyran Sahsydyr Hanlarnyn howp salyandygy yaly meselerin ustunde durulyar Mary towerekleri Mademinin olumini cenli Hiwa Hanlygyna garasly Turkmen begligi bolanda da bolsa indiden beylak Maryny Hiwa garasly rayat etmeli dal Aslymyzam Ahally bolanson Ahal yurdynda yagdayy agyr bolanson indiden beylak bize hanlygyn merkezini we ilini Mara eltmegi ahally yasulular hem makulladylar Diyip Gowsut Han sozunin ahyrynda aydyar Sondan son Mara iberlen 5 wekil Saryklaryn Hany Sary Hanynka baryarlar we yagdayy dusundiryarler Sonra bolsa ozlerine Mary Murgap deryasynyn bir gapdalnyn berilmegini hayys edyarler Saryk Hanyn garyndaslary we yasululary maslahatlasyp Mary etrapyndan yer bermejeklerini Gowsut Hana yetirmegi aydyarlar 1857 1858nji yylyn baslarynda Gowsut Hanyn iberen wekilleri Ahala gokdepa gelyarler Olar Nurberdi Hana habarlaryny beryarler Indi Sarahs da durarlyk yok Eyranyn agzy Sarahsda Sarahsam Eyranyn agzynda Aslymyzam dubumizem Ahal Ahala barmakcy bolanymyzda Ahalyn yagdayy onem yabygorli gurakcylyk ot suw ori carwalar ucin yetmezcilik yagdayda garsyda dusmanlar has da mowjeyan wagty In gowsy Mara suysun Diyip netija gelipdiniz Bizin Mara barmagymyza da Saryk garyndaslarymyz yasulusy Saryk Han garsy Olar murgabyn bol yer suwuna den sariklige razylyk berenoklar Hat da urusmaga da tayyndyklaryny aydyarlar Urus bolsa da nahak gan dokuljek Indi name etmeli Diyip Gowsut Hanynkyda bolan maslahatyn netijesini hat hem dil bilen aydyarlar Nurberdi Han aksakgallar bilen maslahatlasandan sonra Eger Sarahs Eyran bilen bulasyk yagdayda bolsa derrew olar apynyn zaharli uly yylan agzyndan ayyrmaly da Mara barmaly Saryk garyndaslaram razy bolarlar bardy geldi kakabasraklary urusmakcy bolaysalar da carwa ursuny edersyniz tayak gamcy ulanarsynyz Ensalla sony duzeler Garyndasaradyr Birek biregi Tanarlar Biz hazir Gokl en Yumut garyndaslaryn ustune Japarguly hanyn bastutanlygynda Eyranly lesger gelyan diyen habara gora gyssakly komege ugramakcy Emma Saryk garyndaslaryn akylly sypayylary kandir Olar Eyran Sahsynyn oz dikmesi Bayram Hanyn usti bilen saryklary gadymy mekanyndan Pendi Seyhy Juneydi Hazirki Gusgy sahralaryndan zor bilen gysylyp Mara getirlendigini bilyandirler Gelenimizden sonra bararys hemmesi onun cozuler Diyip Nurberdi Han ol wekilleri yola salyar Sondan sonra Sarahsly Tekeler kem kemden susup bir aydan gija galman Mara baryarlar Garrygaladaky sowesden yenisli gaydan Nurberdi Han oz wekilleri bilen Mary Sary Hanynka sonraGowsut Hanynka baryp Kaka baslarnyn caknasyklaryny yatyryp Marynyn kulli Turkmene ortak yuwurtdigini Hiwa Hanyn rayatyndaky laram indi Gowsut Hana degislidigini ata baba gan duser garyndasdyklaryny dusundirip ozara parahatcylygyny gazanyarlar Sonra Saryk garyndaslaryn bir nacesi Yolotene bir nacesi bolsa Penda Seyhi Juneyde gusga gidyar Bir nacesi bolsa Maryda galyar Saryk yasulularyn maslahatyny alman halkyna da sala salman Sary Han zontarlyk edip Eyran Shsy Naseretdine aryz edip bolan yagdaylary aydyar Onem yrsarap nireden urup yarjagyny peylap yoren Nasseretdin Garrygalada yenlip gaydan gosunynyn ahmyryny cykarmak ucin Mara cozmaga ykjam tayyarlanyp baslayar Eyran Sahsynyn agyr yaraglandyrylan gosunlary hem de Murzanin serkerdeliginde 1861nji yylda Murgap deryasynyn ileri yakasynda Nyyazmet Porsy galada dusup Gowsut Han bilen sowes etjekdiklerini habar beryarler Ondan habarly Gowsut Han sowese ykjam tayyarlanypdy Ertesi Turkmen yigitleri gun dogmanka eserdenlik bilen Eyran gosunyna tarap ugrap Murgap deryasynyn ilersine gecip uzin yaka duzelip Nizam Tertip bilen tayar bolup duryarlar Gowsut Han Eyranlylara bir nace gezek towellacy iberse de olar ursa baslajakdyklaryny habar beryarler Eyran gosuny Tarapdan bir serdar gygyryp Orta batyr palwanlarynyzdan cykaryn Ilki bilen goy palwanlar guyc synanyssynlar Diyyar Eyran gosuny tarapdan bir palwan gara atyny munup orta cykyp duryar da Mubaryk bura gel basyny kesip aparar men Diyip gygyryar Gowsut Han Hany yigitler sol palwanyn garsysyna kim cykjak Diyyar Biz cykarys Diyip Gurbanmenlinin ogly Cebsek batyr dor atyny surup one cykyar Gowsut Han onun atynyn cekisini cekyar atyny yaragyny synlap Bar isini hak onarsyn Diyip pata berip ugradyar Atyny yuzini saldyryp barsyna Cebsek batyr yuzunin ugruna gylyjyny calasynlyk bilen salyp onun gylyjyny gacyryar hem atynyn badyna ol batyry dartyp atynyn onune kese basyp izine dolanyar At syryp gelsine onun boyun damaryndan sol elinin guycli penjesi bilen tutup sag yumrygy bilen bolsa gulun turresine urup dolanyp gelyar Hacan da nokerler Ey Palwan gul sana name boldy Diyip soranlarynda ol gozuni acalyk yumalyk edip Bilmerem walla men bura gelip men megerem meni yyldyrym urup bura getirendir Diyyar Sonra olardan ikinji batyr orta cykyp bilmandir Iki tarapdan agyr gosun bir birine cozup uly gan dokusikli urus baslanyar sowes bir nace gun dowam edip ahyry son dusman ejizlap arka berip gacyp baslayarlar Nurberdi Hanyn yany bilen Ahally serkerdelerin gosunlarynam yetismegi netijesinde basybaljylar aljarannylyga dusup aman dilyar Turkmenler dusmanyn berkitmede yatan gosunlaryny da cetrakde yatan gosunlary da yesir alyarlar Olar Hemze Murzanin gosunynyn gelip ornasan yernin dasyna aylanyp arkalaryndan hujum edip aljyrannylyga salyarlar Gowsut Hanyn gosun bolegi Eyran gosunynyn izindan gelyan yuklerini sulsatlaryny Sarahs bilen aralykda oljalayarlar Gije dandanlar suw almaga baran dusman nokerlerini suwun boyundaky gamys tokaylarynyn arasynad bukda yatan Turkmen yigitler duydansyz tutup suwa cumdurip suwun ici bilen akidyarler Eyran gosunlarnyn toplarynyn atylsy bilen owrenisenden son Turkmen jigitleri ondan gorkmandyrlar Seylelikde sowesin ahyrky guni adatdakydan hem ayylganc bolyar Porsyyan boyundaky gazaply sowes netijesinde dusmanlar yenilip dagap baslayarlar Yaraglaryny taslap cok oturyarlar Ka birleri azan aydyp duryarlar Garaz gacyp dargan gosunyn icinde olman izyna gaydyp barany barmak basyp sanaymaly bolyar Hacanda Horasanyn Masat Hany we Eyran sahsy oz yenilmez derejede tayyarlap ugradan gosunynyn masga ra bolup yenilendigini esidenlerinde baslary aylanyp ynanjagyny ynanmajagyny bilman akyl husy casyp Ne oldy zernigar zannyr Diyip basyny iki baka yaykap duryar Bu urusda Gurbanmenli ogly Cebsek batyr yaly yigitlerin encemsi wepat bolyar Sol urus bolan yere bolsa son sonlar Porsyyap Maslyklaryn porsasyp yatmagyna sebapli Diylipdir Mary Ahal hanlyklarnyn birlesen guyjunden yenlen sah gosuny Nyyazmet Porsy galadan gacyp gaydandanson wepat bolanlaryn yasy tutulyp enceme gun sadaka berilyar ayat towir okalyar 1861 62nji yyllaryn sepgidinde Gowsut Han uly maslahat geciryar Ol il bahbidini arap edilmeli isleri baradaky gurrunini jemlap durka Nurberdi Hanam yasululardyr serdarlary bilen myhmancylyga gelyar Myhmanlaryn hormatyna uc gunlap toy tutulyar Myhmanlar bir nace gunlap bu yerde bolyarlar Salyk salyr yasululary da cagyryarlar olar bilen ata baba garyndaslyklaryny yatlasyarlar Gowsut Han myhmanlar gaytmanka oz wekillerini we nokerlerini cagyryp maslahat geciryar Sonda ol uc meselani orta atyar 1 Ahal yurdi we Ahal hanlygyTeke Turkmenin esasy Hanlygy bolmaly sona gora de Mary Hanlygy we Mary Hany Ahal hanlygyna we Hanyna garasly Han bolup durmalydyr 2 Nurberdi Hany Teke Turkmenlernin Hany diyip mubessa edip ony Hanlar Hany etmeli 3 Yokardakylar bilen ugurdaslykda Nurberdi Hany abrayyny tutup ona abrayly yerin masgalasyny alyp bermeli Maryda da bir oyini dikeltmeli Yer suw mulk berip oz islan yerinde oturtmaly Nurberdi Han Ahalda ya da Mary da bolanda da oz oyyinden orse hemme tarapdan gelsikli we layyk bolar Yasulular Gowsut Hanyn tekliplerini makullayarlar Yone abrayly yerin tapmagy onun ozune ynanyarlar Sondan son Gowsut Han Marydaky gajar ursunda wepat bolan Cebsik batyryn garyndasy Tore sokynyn gyzy Hangeldi sokynyn uyasy Guljemaly nurberda alyp beryarler Nikalap uc gunlap toy edyarler Sonra Gowsut Han bir wagtlap ozunden oykelap sarahsdan giden Hojamsukuri getirmek ucin bir nace yasululry we duyekesli kerweni ugradyp towella bilen ony Mara gocurip getiryar Ony yene de ozunin in yakyn maslahatcysy edinip onun islegi boyunca oz obasy wekilbazarda oturdyar Gowsut Han aksakgallar bilen maslahatlasyp Eyran we Owgan caklerine cenli dagap yoren Salyr we saryk garyndaslaryn gadymy mekanlary bolan Sarahsa we pendi yurduna yygnanmagyny gazanyar 1865nji yyl towerekleri Marynyn gullap osen dowri hasaplanylsa da dasky dusmanlaryn howpynyn guyclenyan wagtydy 1868nji yylda Buhara emirinin ustune Russ padysasynyn gosuny cozusa tayyarlanyar Gowsut Han Buhara emirinin ozuni komege cagyryandygyny baradaky habary Kaspi tarapdan gelyan Russ basybalyjalaryna garsy tayyarlanyp Hanlar Hany Nurberda yollayar da ozi Buharadan gelen wekiller bilen agyr gosun cekip komege ugrayar Emma olar urus meydana yetmanka Zerbulak beyikligindaki sowesde Buharanyn gosuny yenilip Russ genraly Kaufman bilen yarasyk baglasanlygy sebapli Gowsut Hanyn gosuny urussyz izyna dolanyar Sonra Gowsut Han goranys galanyn gurulsygyny has da guyclendiryar we 1874nji yyllarda tamamlayar Sarahsdan Mara goculip baranda 1858 geday sypatyna giren Aly Han atly Russ ofiseri icalasy peyda bolyar Yerly halk ona Aly mulhit diyip at beryar Ol haramzada gys wagtlary cylymsazlyk edip tomsuna gara mesik de suw satyp gezen Bu yerde 15 yyl golay bolup Nurberdidir Gowsut Han dagyn gizlin maslahatlaryny harby syrlaryny maksat planlaryny bilyar we aram aram yitrim bolyar oz bayarlaryna habar berip duryar Ol kezzap ahyrysony ynyma girip gala aralasyar hyzmatkarlige yetyar Sonlukda erbet dermen dari bilen upjun edilen Mulhit sol yzarlap yorsine amatly pursat tapyp Hanyn petekli ayakgabynyn icine we peteginin asagyna iyiji keselini doredyan dermany gayym dokyar Onson yakyn gunlerede Gowsut Hanyn ayagyndan yara dumupdir diyilen sum habar yayrap baslayar Emma Aly mulhit welin eyam zym zyyat yitrim bolyar Ol Porsyanyn yaramaz niyetlidigini dine sondan son bilip galyarlar Sondan son Gowsut Hanyn ayagyndan doran iyiji keseli yayrap ugrayar Han ayagynyn capylmagyny sorayar emma bu teklip wagtynda bitirilmanson kesel yokaryk yurege cenli yayrayar Sonlukda 1878nji yylda Turkmenin abrayly serkerde Hany Gowsut Han 56 yaslarynda Russ icalylar tarapyndan oldurilyar Ol Marynyn golayyndaky Hoja Abdyllah gonamcylygynda jaylanyar Gowsut Han olenson onun ornuny tutan mynasyp adam bolmandyr Dasky dusmanlaryn hilesi tasirleri netijesin de bulasyklyk onussyzlyk guyclenyar Tacgok serdar oz sycmaz tiresi bilen Mane CaCa Hojamsukurem Mary ayagyna Tejene gocyar Gowsut Hanyn olumi kulli Turkmen ucin agyr we uly yitgi bolan bolsa dusmanlar ucin oran amatly utus bolyar Sondan son Turkmen halky uzak yyllaryn dowamynda kop sany Musakgatlara zulum sutemlere doz gelmeli boldy Yone Onum gelenden sonum gelsin diyilsi yaly Ata babalarmzyn erkin yasamagy arzuwlan Turkmenlerin asyrlar boyy yureklerinde beslap gelen ozbasdak garassyz berkara dowleti dordildi goy bizin Turkmenistan dowletimiz demirgazak yyldyzy kemin parlap ebedi dowam edip uzaklara sohlesi sacsyn Gowsut Hana degisli yokarky maglumatlaryn aglabasy merhum kyssacy Suhanberdi Annagurban oglynyn sohbetinden alyndy