Azərbaycan
Deutschland
Lietuva
Malta
ශ්රී ලංකාව
Türkmenistan
Türkiyə
Украина
Gyzyl kitap seýrek duş gelýän we ýitip gitmek howpy astyndaky organizmleriň sanawy görnüşleriň we aşaky görnüşleriň ozal
Gyzyl kitap
Gyzyl kitap – seýrek duş gelýän we ýitip gitmek howpy astyndaky organizmleriň sanawy; görnüşleriň we aşaky görnüşleriň ozalky we häzirki ýaýran ýerleri, sany we onuň kemelmeginiň sebäpleri, gaýtadan dikeltmegiň aýratynlyklary, görnüşleri dikeltmek üçin häzirki wagtda görlen we görülmeli zerur çäreleriň ýazgysy. Gyzyl kitabyň halkara, milli (döwlet derejesinde) we ýerli nusgalary bar.
Gyzyl kitap barada düşünje
Ýitmek howpy abanýan görnüşleriň goragyny üpjün etmek üçin olaryň ýörite sanawy girizilen wagtlaýyn resminama – Gyzyl kitap döredilýär. Ilkinji Gyzyl kitap Tebigaty we tebigy baýlyklary goramagyň halkara bileleşigi (häzirki atlandyrylyşy – Tebigaty goramagyň bütindünýä bileleşigi) tarapyndan 1966-njy ýylda döredildi. Bu halkara bileleşik täjirjilik däl guramasy bolup, ol 1948-nji ýylda döredilýär. Onuň ştab-kwartirasy Morž şäherinde (Şweýsariýa) ýerleşen. Bileleşigiň düzümine dünýäniň 84 döwleti, biodürliligi goramak meseleleri bilen meşgullanýan ýüzlerçe täjirçilik bileleşikleri we müňlerçe alymlar girýär. Garaşsyz, hemişelik Bitarap Türkmenistan ýurdumyz hem bu bileleşigiň işjeň agzasydyr.
Gyzyl kitaba girizilen görnüşleriň ygtybarly goralyp saklanylmagy we köpeldilmegi diňe bir ýurdumyz üçin däl, eýsem bütin dünýä möçberinde biologik dürlüligi gorap saklamaga mynasyp goşantdyr. Adamzat jemgyýetiniň umumy öýi bolan çylşyrymly gurluşly Ýer ýüzüniň her bir künjegi hemişe ýadawsyz üns berilmegini we aladany talap edýär. Ýurdumyzyň goraghanalarynda ýabany haýwanlary we ösümlikleri gorap saklamak, ylmy taýdan düýpli öwrenmek, olaryň sanyny artdyrmak, gözel tebigatly ýerlerimizi aýawly saklamak boýunça zerur işler geçirilmelidir. Adamyň amala aşyrýan işleriniň tebigata edýän täsiri hem ylmy tarapdan öwrenilmegini talap edýär. Bu işler ýurdumyzyň bütin ekologiýa ulgamyna, şol sanda topragyň, suwuň, howanyň arassalygyna, biodürlüligiň ýagdaýyna zyýan ýetirmeli däldir.
Tebigata aýawly we hakyky eýeçilik gözi bilen garamak biziň mukaddes borjumyzdyr. Ýurdumyzyň ajaýyp tebigatyny goramak we has-da baýlaşdyrmak boýunça döwlet derejesinde uly işleri geçirýäris. Tebigat baradaky alada ähli halkyň aladasydyr we Türkmenistanyň her bir ýaşaýjysy tebigy baýlyklarymyzy gözüniň göreji deýin gorap saklamalydyr. Türkmenistanyň Gyzyl kitaby — milli baýlyklarymyz barada gymmatly ylmy işdir. Ýurdumyzyň Gyzyl kitaby „Tebigaty goramak hakynda“, „Aýratyn goralýan döwlet tebigy ýerler hakynda“, „Ösümlik dünýäsi hakynda“, „Haýwanat dünýä hakynda“ Türkmenistanyň Kanunlaryna, halkara tebigaty goramak konwensiýalary boýunça ýurduň borçnamalaryna, döwlet ekologik maksatnamalaryna we meýilnamalaryna laýyklykda wagtlaýyn hereket edýän resminamadyr.
Türkmenistanyň Gyzyl kitaby – döwletimiziň çäklerinde duşýan haýwan-larynyň, ösümlikleriniň we kömelekleriniň seýrek we ýitmek howpy astyndaky görnüşleri (aşaky görnüşleri), olaryň biologiýasy, ýaýraýşy, sanynyň azalmagynyň we ýitip gitmeginiň sebäpleri baradaky gymmatly ylmy maglumaty özünde jemleýän, yzygiderli täzelenýän we kämilleşdirilýän döwlet sanawydyr. Ol indi 40 ýyla golaý wagt bäri ýöredilip gelinýär.
Türkmenistanyň ilkinji Gyzyl kitaby 1985-nji ýylda çap edilýär. 1999-njy ýylda çap edilen ikinji neşiri iki tomdan ybaratdy. Birinji tomy 152 sany haýwan görnüşlerini we ikinji tomy 149 sany ösümlik görnüşlerini öz içine alýarlar. Türkmenistanyň Gyzyl kitabynyň 2011-nji ýylda çap edilen üçünji neşiri hem iki tomdan ybarat bolup, üç dilde (türkmen, iňlis, rus) ýazylan. Birinji tomy “Ösümlikler we kömelekler” diýlip atlandyrylyp, öz içine 115 ösümlik görnüşini alýar. Ikinji tomy “ Öňurgasyz we oňurgaly haýwanlar” diýlip atlandyrylýar we 149 haýwan görnüşleririni öz içine alýar.
Mälim bolşy ýaly, Türkmenistan biologik dürlüligiň görnüşleriniň dörän möhüm merkezleriniň biri hasaplanýar. Ýiti kontinental, örän gurak klimatly (uzak dowam edýän yssy tomus möwsümi, howanyň temperaturasynyň gije-gündiziň dowamynda we pasyllaýyn giň aralykda üýtgäp durmagy, ygalyň az düşmegi) howa şertleri, geografik taýdan Ýewraziýa yklymynyň merkezi böleginde ýerleşmegi — bularyň hemmesi Türkmenistanyň ösümlik we haýwanat dünýäsiniň tebigy köpdürlüliginiň emele gelmegine öz täsirini ýetiripdir. Häzirki wagtda Türkmenistanyň biodürlüligi 20 müňe golaý görnüşden ybarat bolup, olaryň 7 müňden gowragy ösümlikler, 13 müňe golaýy hem haýwanlardyr. Ösümlik dünýäsiniň 2 müňden hem gowrak görnüşleri Türkmenistanyň hormatly Prezidenti Gurbanguly Berdimuhamedowyň «Türkmenistanyň dermanlyk ösümlikleri» atly köp tomluk ensiklopedik işinde dermanlyk ösümlikler hökmünde beýan edilýär. Bu düýpli neşir ýurdumyzyň gymmatly ösümlik dünýäsini öwrenmekde botanika, farmakologiýa ylymlarynyň ösmegine bahasyna ýetip bolmajak goşant goşdy. Türkmenistanyň Gyzyl kitabynyň üçünji neşirine girizilen ösümlikleriň 47 görnüşi dermanlyk ähmiýetli ösümliklerdir. Dünýä derejesindäki biodürlüligiň gelip çykan Eýran-Anatol merkeziniň demirgazyk-gündogar çetinde ýerleşýän Köpetdagyň ekoulgamynyň ähmiýeti uludyr. Köpetdagyň türkmen böleginde duşýan ösümlikleriň 1800 görnüşinden 332isi endemiklerdir (12,9%). Ol Merkezi Aziýanyň daglyk ýerlerinde endemikleriň iň ýokary derejesidir. Bu ýerde, şeýle-de oňurgasyz haýwanlaryň 1500 görnüşi, süýrenijileriň 50 görnüşi, guşlaryň 290, süýdemdirijileriň 75 görnüşi ýaşaýar. Türkmenistanyň oňurgaly haýwanlaryndan 92 görnüşi endemiklere we subendemiklere degişlidir.
Görnüşleriň ýagdaýynyň milli ölçeglerini işläp taýýarlamak, soňky on ýylda toplanan maglumatlary nazara alyp ösümlikleriň we haýwanlaryň sanawyny anyklamak we düzetmek neşiri taýýarlamakda örän wajyp işleriň biri boldy. TGHB-niň Gyzyl sanawyna laýyklykda Türkmenistanyň Gyzyl kitabynyň üçünji neşirinde aşakdaky derejeler kabul edildi:
Derejesi I (CR) — düýbünden ýitip barýan görnüş (aşaky görnüş). Populýasiyasynyň sany guýçli depginde azalýan (80%-den gowrak) we ýaýrawy örän çäkli görnüş. Yorite careleriň gecirilmegi zerur.
Derejesi II (EN)— ýitip barýan görnüş (aşaky görnüş). Populyasiyasynyň sany 50%-den gowrak azalýan, ýaşaýan ýaýrawy güýçli depginde daralýan.
Derejesi III (VU) — ýitmek howpunyň abanmagyna ýakyn görnüş (aşaky görnüş). Populýasiýasynyň sany az (30%-dan gowrak) we ýaşaýan ýaýrawy çäkli.
Derejesi IV — seýrek görnüş (aşaky görnüş). Milli/sebit ähmiýetli we diňe birnäçe sanysynyň (ýada tapylan yerleriniň) usti bilen belli bolan endemik ýa-da ýitip gitmegi biodürlüligiň genefondyň garyplaşmagyna getirjek gadymy (relikt) görnüş.
Derejesi V (DD) — ýeterlik öwrenilmedik görnüş (aşaky görnüş). Sany we ýaýrawy durnukly bolmadyk hem-de onuň ýagdaýy barada goşmaça maglumat zerur bolan görnüş. Geljekdaki barlaglar we täze maglumatlaryň ýygnalmagy onuň ýagdaýyny anyklamaga ýardam eder.
Gyzyl kitaba atlary ýazylan ösümlikleriň we haýwanlaryň her bir görnüşi baradaky maglumatlar pugta tertipde we şunuň ýaly görnüşdäki kesgitlenen yzygiderlilikde beýan edilýär: ýagdaýy (derejesi); genofondy gorap saklamakda ähmiýeti; gysgaça beýany; ýaýraýşy; ýaşaýan ýerleri; sany we onuň üýtgemek ýagdaýy; esasy çäklendiriji sebäpler; biologiýasynyň aýratynlyklary; köpeldilişi (haýwanlar), ösdürilip ýetişdirilişi (ösümlikler); gorag üçin görlen çäreler; bar-laglar býunça teklipler.
Gyzyl kitap – wagtlaýyn hereket edýän resminamadyr. Ösümlikleriň we haýwanlaryň ol ýa-da beýleki görnüşiniň ýaşamagy üçin howply ýagdaýyň üýtgemegi, olary goramak boýunça çäreler bilen baglanyşyklylykda, ondaky maglumatlaryň üsti ýetirilýär, kämilleşdirilýär.
dort derwus.Gyzyl kitap
Awtor: www.NiNa.Az
Neşir edilen senesi:
wikipediýa, wiki, kitap, kitaplar, kitaphana, makala, oka, göçürip al, mugt, mugt göçürip al, mp3, wideo, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, surat, aýdym-saz, aýdym, film, kitap, oýun, oýunlar, jübi telefony, android, ios, alma, jübi telefony, samsung, iphone, xiomi, xiaomi kompýuter, Gyzyl kitap hakda maglumat, Gyzyl kitap näme? Gyzyl kitap näme diýmek?
Gyzyl kitap seyrek dus gelyan we yitip gitmek howpy astyndaky organizmlerin sanawy gornuslerin we asaky gornuslerin ozalky we hazirki yayran yerleri sany we onun kemelmeginin sebapleri gaytadan dikeltmegin ayratynlyklary gornusleri dikeltmek ucin hazirki wagtda gorlen we gorulmeli zerur carelerin yazgysy Gyzyl kitabyn halkara milli dowlet derejesinde we yerli nusgalary bar Gyzyl kitap barada dusunjeYitmek howpy abanyan gornuslerin goragyny upjun etmek ucin olaryn yorite sanawy girizilen wagtlayyn resminama Gyzyl kitap doredilyar Ilkinji Gyzyl kitap Tebigaty we tebigy baylyklary goramagyn halkara bilelesigi hazirki atlandyrylysy Tebigaty goramagyn butindunya bilelesigi tarapyndan 1966 njy yylda doredildi Bu halkara bilelesik tajirjilik dal guramasy bolup ol 1948 nji yylda doredilyar Onun stab kwartirasy Morz saherinde Sweysariya yerlesen Bilelesigin duzumine dunyanin 84 dowleti biodurliligi goramak meseleleri bilen mesgullanyan yuzlerce tajircilik bilelesikleri we munlerce alymlar giryar Garassyz hemiselik Bitarap Turkmenistan yurdumyz hem bu bilelesigin isjen agzasydyr Gyzyl kitaba girizilen gornuslerin ygtybarly goralyp saklanylmagy we kopeldilmegi dine bir yurdumyz ucin dal eysem butin dunya mocberinde biologik durluligi gorap saklamaga mynasyp gosantdyr Adamzat jemgyyetinin umumy oyi bolan cylsyrymly gurlusly Yer yuzunin her bir kunjegi hemise yadawsyz uns berilmegini we aladany talap edyar Yurdumyzyn goraghanalarynda yabany haywanlary we osumlikleri gorap saklamak ylmy taydan duypli owrenmek olaryn sanyny artdyrmak gozel tebigatly yerlerimizi ayawly saklamak boyunca zerur isler gecirilmelidir Adamyn amala asyryan islerinin tebigata edyan tasiri hem ylmy tarapdan owrenilmegini talap edyar Bu isler yurdumyzyn butin ekologiya ulgamyna sol sanda topragyn suwun howanyn arassalygyna biodurluligin yagdayyna zyyan yetirmeli daldir Tebigata ayawly we hakyky eyecilik gozi bilen garamak bizin mukaddes borjumyzdyr Yurdumyzyn ajayyp tebigatyny goramak we has da baylasdyrmak boyunca dowlet derejesinde uly isleri geciryaris Tebigat baradaky alada ahli halkyn aladasydyr we Turkmenistanyn her bir yasayjysy tebigy baylyklarymyzy gozunin goreji deyin gorap saklamalydyr Turkmenistanyn Gyzyl kitaby milli baylyklarymyz barada gymmatly ylmy isdir Yurdumyzyn Gyzyl kitaby Tebigaty goramak hakynda Ayratyn goralyan dowlet tebigy yerler hakynda Osumlik dunyasi hakynda Haywanat dunya hakynda Turkmenistanyn Kanunlaryna halkara tebigaty goramak konwensiyalary boyunca yurdun borcnamalaryna dowlet ekologik maksatnamalaryna we meyilnamalaryna layyklykda wagtlayyn hereket edyan resminamadyr Turkmenistanyn Gyzyl kitaby dowletimizin caklerinde dusyan haywan larynyn osumliklerinin we komeleklerinin seyrek we yitmek howpy astyndaky gornusleri asaky gornusleri olaryn biologiyasy yayraysy sanynyn azalmagynyn we yitip gitmeginin sebapleri baradaky gymmatly ylmy maglumaty ozunde jemleyan yzygiderli tazelenyan we kamillesdirilyan dowlet sanawydyr Ol indi 40 yyla golay wagt bari yoredilip gelinyar Turkmenistanyn ilkinji Gyzyl kitaby 1985 nji yylda cap edilyar 1999 njy yylda cap edilen ikinji nesiri iki tomdan ybaratdy Birinji tomy 152 sany haywan gornuslerini we ikinji tomy 149 sany osumlik gornuslerini oz icine alyarlar Turkmenistanyn Gyzyl kitabynyn 2011 nji yylda cap edilen ucunji nesiri hem iki tomdan ybarat bolup uc dilde turkmen inlis rus yazylan Birinji tomy Osumlikler we komelekler diylip atlandyrylyp oz icine 115 osumlik gornusini alyar Ikinji tomy Onurgasyz we onurgaly haywanlar diylip atlandyrylyar we 149 haywan gornusleririni oz icine alyar Malim bolsy yaly Turkmenistan biologik durluligin gornuslerinin doran mohum merkezlerinin biri hasaplanyar Yiti kontinental oran gurak klimatly uzak dowam edyan yssy tomus mowsumi howanyn temperaturasynyn gije gundizin dowamynda we pasyllayyn gin aralykda uytgap durmagy ygalyn az dusmegi howa sertleri geografik taydan Yewraziya yklymynyn merkezi boleginde yerlesmegi bularyn hemmesi Turkmenistanyn osumlik we haywanat dunyasinin tebigy kopdurluliginin emele gelmegine oz tasirini yetiripdir Hazirki wagtda Turkmenistanyn biodurluligi 20 mune golay gornusden ybarat bolup olaryn 7 munden gowragy osumlikler 13 mune golayy hem haywanlardyr Osumlik dunyasinin 2 munden hem gowrak gornusleri Turkmenistanyn hormatly Prezidenti Gurbanguly Berdimuhamedowyn Turkmenistanyn dermanlyk osumlikleri atly kop tomluk ensiklopedik isinde dermanlyk osumlikler hokmunde beyan edilyar Bu duypli nesir yurdumyzyn gymmatly osumlik dunyasini owrenmekde botanika farmakologiya ylymlarynyn osmegine bahasyna yetip bolmajak gosant gosdy Turkmenistanyn Gyzyl kitabynyn ucunji nesirine girizilen osumliklerin 47 gornusi dermanlyk ahmiyetli osumliklerdir Dunya derejesindaki biodurluligin gelip cykan Eyran Anatol merkezinin demirgazyk gundogar cetinde yerlesyan Kopetdagyn ekoulgamynyn ahmiyeti uludyr Kopetdagyn turkmen boleginde dusyan osumliklerin 1800 gornusinden 332isi endemiklerdir 12 9 Ol Merkezi Aziyanyn daglyk yerlerinde endemiklerin in yokary derejesidir Bu yerde seyle de onurgasyz haywanlaryn 1500 gornusi suyrenijilerin 50 gornusi guslaryn 290 suydemdirijilerin 75 gornusi yasayar Turkmenistanyn onurgaly haywanlaryndan 92 gornusi endemiklere we subendemiklere degislidir Gornuslerin yagdayynyn milli olceglerini islap tayyarlamak sonky on yylda toplanan maglumatlary nazara alyp osumliklerin we haywanlaryn sanawyny anyklamak we duzetmek nesiri tayyarlamakda oran wajyp islerin biri boldy TGHB nin Gyzyl sanawyna layyklykda Turkmenistanyn Gyzyl kitabynyn ucunji nesirinde asakdaky derejeler kabul edildi Derejesi I CR duybunden yitip baryan gornus asaky gornus Populyasiyasynyn sany guycli depginde azalyan 80 den gowrak we yayrawy oran cakli gornus Yorite carelerin gecirilmegi zerur Derejesi II EN yitip baryan gornus asaky gornus Populyasiyasynyn sany 50 den gowrak azalyan yasayan yayrawy guycli depginde daralyan Derejesi III VU yitmek howpunyn abanmagyna yakyn gornus asaky gornus Populyasiyasynyn sany az 30 dan gowrak we yasayan yayrawy cakli Derejesi IV seyrek gornus asaky gornus Milli sebit ahmiyetli we dine birnace sanysynyn yada tapylan yerlerinin usti bilen belli bolan endemik ya da yitip gitmegi biodurluligin genefondyn garyplasmagyna getirjek gadymy relikt gornus Derejesi V DD yeterlik owrenilmedik gornus asaky gornus Sany we yayrawy durnukly bolmadyk hem de onun yagdayy barada gosmaca maglumat zerur bolan gornus Geljekdaki barlaglar we taze maglumatlaryn yygnalmagy onun yagdayyny anyklamaga yardam eder Gyzyl kitaba atlary yazylan osumliklerin we haywanlaryn her bir gornusi baradaky maglumatlar pugta tertipde we sunun yaly gornusdaki kesgitlenen yzygiderlilikde beyan edilyar yagdayy derejesi genofondy gorap saklamakda ahmiyeti gysgaca beyany yayraysy yasayan yerleri sany we onun uytgemek yagdayy esasy caklendiriji sebapler biologiyasynyn ayratynlyklary kopeldilisi haywanlar osdurilip yetisdirilisi osumlikler gorag ucin gorlen careler bar laglar byunca teklipler Gyzyl kitap wagtlayyn hereket edyan resminamadyr Osumliklerin we haywanlaryn ol ya da beyleki gornusinin yasamagy ucin howply yagdayyn uytgemegi olary goramak boyunca careler bilen baglanysyklylykda ondaky maglumatlaryn usti yetirilyar kamillesdirilyar dort derwus Gyzyl kitap