Azərbaycan
Lietuva
Malta
ශ්රී ලංකාව
Türkmenistan
Türkiyə
Украина
Kuşan döwleti Kuşan döwleti Owganystanyň territoriýasynda döräpdir Döwlet b e I IV asyrlarynda ýaşapdyr Onuň merkezi ilk
Kuşan döwleti
Kuşan döwleti — Kuşan döwleti Owganystanyň territoriýasynda döräpdir. Döwlet b.e. I-IV asyrlarynda ýaşapdyr. Onuň merkezi ilki Kabul sebitlerinde, soňra bolsa demirgazyk Hindistanda (häzir Pakystanda) Peşewara geçirilipdir. Kuşan döwletiniň dili baktriýa dili, dini bolsa budda bolupdyr. Döwletiň Kuşan ady “Gowşuan” diýen sözden bolupdyr. Gowşuan taýpalary ilki Hytaý sebitlerinde ýaşap, soňra Gazagystanyň we Orta Aziýanyň territoriýasy bilen Arabystana aralaşypdyr. Biziň eramyzyň başlarynda şol taýpanyň ady bilen baglanyşykda Amyderýany hem Gowşuý (Guwşuý) diýip atlandyrypdyrlar.
Kuşan döwletini esaslandyran grek-baktriýa döwletine gutarnykly zarba uran çarwa taýpalarynyň nesilleri bolupdyrlar. Hytaý ýazuw çeşmeleriniň berýän maglumatyna görä Baktriýany boýun egdiren çarwa taýpalarynyň biri Kuşanlar-gowşuanlar bolupdyr we olar hökümet başyna geçipdirler. Kuşan döwletiniň ilkinji patyşasy Kudzul Kadfiz (Kudfiz-I) bolupdyr. Emma onuň edara eden ýyllarynyň senesi anyk däl. Ýazuw çeşmeleri Kadfiziň 85 ýaşynda aradan çykandygyny habar berýärler. Onuň edara eden döwründe degişli ýazgylaryň biri 122-136-njy ýyllar bilen bellense-de, biziň eramyzdan öňmi ýa-da soňmy anyk däl.
Kadfiz I hakynda anyk çeşmeler ýok hem bolsa, käbir gytaklaýyn maglumatlar bu patyşa barada azda-kände söhbet açmaga mümkinçilik berýär. Ýagny b.e. 122-nji ýylyna degişli ýazgyda onuň “ýaş patyşa” diýen lakamy bar diýilýär. Eger-de şondan ugur alsaň, özem 85 ýaşda aradan çykan bolsa Kudfiz I 55-65 ýyl patyşalyk sürüpdir diýmäge esas bar. Kuşan patyşalygy Baktriýany, Hindistanyň demirgazyk etraplaryny, Orta Aziýanyzň köp bölegini, şol sanda Horezmi we Türkmenistanyň häzirki Lebap welaýatyny öz içine alypdyr.
Kadfiz I döwründe Kuşan döwletiniň territoriýasy giňelenem bolsa, heniz ol imperýalyga ýetişmändir we döwlet doly kemala gelmändir. Onuň şeýledigine, heniz Kuşan döwletiniň özbaşdak pul nusgasynyň bolmandygy, rim, parfiýa we grek-baktriýa pul nusgalaryny peýdalanandygyny şaýatlyk edýär. Beýleki döwletleriň pullarynyň ýüzüne öz möhürlerini basaýypdyrlar. Kadfiz I aradan çykandan soňra onuň ogly Wima Kadfiz (Kadfiz II) patyşa bolýar. Ol tagtda 30 ýyl töwerekleri oturupdyr. Kadfiz II döwründe Kuşan döwletiniň territoriýasy has giňelipdir. Hindistanyň jümmüşine aralaşypdyr. Ol möhüm pul reformasyny geçiripdir. Onuň edara eden döwründe Kuşan döwletiniň öz puly zikge edilip başlapdyr.
Altyn we mis pullar zikge edilip başlapdyr. Altyn pul uly söwda-hojalyk hasaplaşygy, aýratyn hem daşary söwda üçin niýetlenipdir. Altyn pul dinaryň hümmetinde (8 gram) bolup, olar 2 dinar, ¼ hem-de ½ dinar birliginde goýberilipdir. Eger-de grek-baktriýa patyşalarynyň örän seýrek çykaran altyn puly diýäýmeseň, öň şeýle köp altyn pul-zikge kuşan patyşalygynda bolmandyr.
Kuşan döwletindäki ýaly, altyn puluň iki dinar we ¼ birligi pul sistemasynyň ösen ýeri hasaplanan rim imperiýasynda hem bolmandyr.
Wima Kadfiz (Kadfiz II) ýurduň giň territoriýasyny dolandyrmak üçin, içki döwlet gurluşy boýunça käbir çäreleri durmuşa geçiripdir. Aýry-aýry wrelaýatlarda satrap dolandyrýan sistemasy girizilipdir. Satrap başlyklaryna öz pullaryny zikge etmeklige çenli giň hukuk beripdir. Beýle etmeginiň sebäbi, uly imperiýany diňe bir merkezden dolandyrmak kyn bolupdyr. Pullaryň ýüzünde hindi-grek, hidi-sak we hindi-parfiýa hatlary ýazlypdyr. Puluň düzüw ýüzünde grek, arka tarapynda bolsa Hindi rowaýaty ýazylypdyr. Kadfiz II-niň pulunda hindi hudaýlarynyň biriniň şekili beýan edilipdir. Şoňa görä-de, Wima Kadfiz döwründe döwletiň dolandyryş sistemasynda hindileşdirmek bolupdyr diýlip çaklanylýar. Kuşan döwletiniň gülläp ösen döwri patyşa Kanişkanyň edara eden (78-123ý) ýyllary bolupdyr. Kanişka döwründe Kuşan imperiýasynyň territoriýasy Hindistandan Aral deňzine çenli giňelipdir. Ol “şalaryň şasy” diýen belent titula eýe bolupdyr. Şol zamanda Kuşan döwletiniň paýtagty Peşewara geçirilipdir.
Häzir dünýäniň muzeýlerinde Kanişkanyň adyndan zikge edilen altyn pullaryň 200 töwerekleri bar.
Türkmenistanyň demirgazyk etraplary Kuşan döwletiniň düzümine giripdir. Onuň şeýledigine Horezmden tapylan Kuşan pullary şaýatlyk edýär. Patyşa Kanişka döwründe Türkmenistanyň günorta-gündogar raýonlary, Amyderýanyň ýokary we orta akymlary Kuşan döwletiniň düzüminde bolupdyr. Atamyrat- Serdarabat aralygyndaky arheologiki ýadygärliklerde gazuw-agtaryş işleri netijesinde Kuşan döwrüniň medeni gatlaklary, maddy we ruhy medeniýete degişli zatlar (keramika önümleri we heýkeller) we pullar tapyldy.
Şol zamanda Amyderýanyň orta akymlarynda Beşir, Kerki, Mürzebek we Köýten gadymy ekarançylyk oazisleri özleşdirilipdir. Beşir we Esenmeňli galalary Kuşan döwrüniň şäher tipli obalary bolupdyrlar. Amyderýanyň kenar ýakasyndaky gadymy şäherlerden we obalardan Kuşan patşalarynyň mis pullarynyň birnäçesi tapyldy.
B.e. II-III asyrlarynda Orta Aziýaly dindarlar Gündogar Türkmenistana köpçülikleýin eňipdirler. Olar şol ýerde ýaşan ilatyň arasynda buddany wagyz-nesihat edipdirler. Budda Hytaýa hut şolaryň täsiri netijesinde ýaýrapdyr. Şol dindarlardan ikisi An Şi-gao we An-Sýuan gelip çykyşlary boýunça parfiýaly bolupdyr. An-Şi-gao Parfiýada gowy tanalýan adam eken. Ol Parfiýa patyşalaryndan biriniň mirasdüşeri eken. Emma tüýs ýürekden dine berlendigi üçin patyşalykdan ýüz öwrüp, dini-taglymat bilen meşgul bolupdyr. An Şi-gao gelip çykyşy boýunça margianaly bolmaly diýlip çaklanylýar.
Ýazuw çeşmeleriň berýän maglumatyna görä, An Şi-gao Gündogar (Hytaý) Türküstanynda 148-170-nji ýyllar aralygynda buddizmi diňe bir wagyz-nesihat etmek däl, eýsem köp eserleri Hytaý diline terjime edipdir. Ol astronomiýadan uly alym bolupdyr. Beýleki parfiýaly An Sýuan belli täjir hem-de terjimeçi bolupdyr. Ol An Şi Gaonyň okuwçylarynyň biri bilen dini eserleriniň birini hytaý diline terjime edipdir. Şeýlelikde Orta Aziýalylar Hytaýda buddizmiň ýaýramagy üçin uly işler edipdirler.
Kuşan döwründen başlap buddizm Türkmenistanyň günorta-gündogar etraplarynda ýeterlik derejede yz galdyrypdyr. Gadymy Merwiň Gäwürgalasyndan budda ybadathanasy tapyldy. Ybadathana b.e. I-II asyrlaryna degişli bolupdyr. Ol ýerden Budda hudaýynyň ägirt uly (beýikligi 0,75 m.ýetýän) kelle skulpturasy tapyldy. Ybadathana köp ýyllaryň dowamynda weýran bolupdyr. Ondan diňe iki sany sütün we buddanyň duran ýerindäki belentlige çykmak üçin basgançaklar saklanyp galypdyr.
Kuşan patyşalygynyň gülläp ösen döwri b.e. II asyry bolupdyr. Bu döwürde suwaryş desgalary artypdyr, ekerançylyk giňelipdir, söwda, medeni gatnaşyklar ösüpdir. Imperiýanyň ykdysady ýagdaýyny ýokary götermek üçin Kuşan döwleti suwaryş setlerini giňeltmäge aýratyn uly üns beripdirler. Amyderýanyň sag kenarlaynda uly suwaryş kanallary gurlupdyr.
Ägirt giň territoriýany öz içine alan Kuşan döwleti dürli dinlere, däp-dessurlara sabyrly garapdyrlar, olara zor saljak bolmandyrlar. Jemgyýet obşinaçylardan, gul eýelerinden we gullardan ybarat bolupdyr.
III asyrda jemgyýetdäki barly we garyp gatlaklar, gul eýeleri we gullar arasyndaky ykdysady gatnaşyklar ýitileşipdir. Şeýle halatda gulçulyk jemgyýetiniň düýbi gowşap başlapdyr. Ýurtda ondan başga-da, Eýranda dörän ýaş Sasanylar döwleti hem Kuşan döwletiniň goňşusy bolan Parfiýa döwletine berk zarba urup dargatdy. Kuşan ýerlerine ençeme harby ýörişler gurady. III asyrda Sasanylar döwleti Baktriýany eýelemek bilen bütewi Kuşan döwletini dargadýar. III-IV asyrlar oňa Kuşan – Sasany döwleti diýlip atlandyrylýar. Sebäbi ýurt özbaşdak ownuk patyşalyga dargap, olara Sasanylara tabyn bolanlar hökümdarlyk edipdirler.
IV-V asyrlarda çarwa eftalit taýpalar Baktriýada peýda bolýarlar. Olar türk taýpa soýuzyny döredýärler. Şeýlelikde, Kuşan döwleti gutarnykly dargaýar. Kuşan patyşalygynyň öz hat ýazuwy we edebiýaty bolupdyr. Ilki- ilkiler bu patyşalykda pullardaky we möhürdäki ýazgylarda grek dili ulanylypdyr. Kuşan döwletiniň Hindistandaky eýeçiliklerinde Hindi dili we haty peýdalanypdyr.
Emma birneme gijräk, iň bärkisi patyşa Kanişkanyň döwründe II asyrda Kuşan pullarynyň we möhürleriniň ýüzünde haýsy hem bolsa başga ýerli dilde özboluşly elipbiý peýda bolupdyr. Bu elipbiý “Kuşan haty” diýen at bilen belli. Ol hat grek harpyna esaslanypdyr. Owganystanyň territoriýasynda Surh Kotal gadymy şäher harabaçylygyndan ýol gurluşy pursatyndan ýüzi hatly ýasy daş tapylypdyr. Bu tapyndy bilen, şol wagtlar Surh Kotalda gazuw agtaryş işlerini alyp baran fransuz arheologlary gyzyklanypdyr. Hat grek elipbisi esasynda ýazylypdyr. Hat okamak işine fransuzlar bilen birlikde nemes alymlary-da gatnaşypdyr. Hatyň esasy mazmuny Kuşan şasy Kanişka tarapyndan bina edilen şol ýerdäki ybadathanada geçirilen remont-timarlanyş işleri barada gürrüň gidýär eken.
Kuşan hatlarynyň bölek-büçekleri Özbegistanyň Termez şäheriniň ýakynyndaky Garadepedäki budda monastirliginden hem tapylypdyr. Alymlaryň pikirine görä, Garadepeden tapylan hat şol ýerdäki monastire gatnan adamlaryň spisogy bolupdyr. Kuşan döwletiniň taryhy ähmiýeti barada aşakdakylary aýtmak bolar. Ol döwlet Orta Aziýanyň köp ýerlerini özüne birleşdirmek bilen şol ýerleri keseki basybalyjylardan gorapdyr. Orta Aziýa halklary bilen Hindistanyň gatnaşygyny ýakynlaşdyrmak bilen medeniýeti özara baýlaşdyrdy.
Kuşanlar döwründe ylym, aýratyn hem astrologiýa, mifologiýa şekillendiriş sungaty ösüpdir. Bu babatda Hindistanda gazanylan üstünlikler Orta Aziýa ýurtlaryna uly täsir edipdir.
Kuşan döwletiniň öz hat-ýazuwy, puly bolupdyr. Bu zatlar bolsa özbaşdak döwlet bolmagyň esasy şertleridir.
Kuşk
Awtor: www.NiNa.Az
Neşir edilen senesi:
wikipediýa, wiki, kitap, kitaplar, kitaphana, makala, oka, göçürip al, mugt, mugt göçürip al, mp3, wideo, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, surat, aýdym-saz, aýdym, film, kitap, oýun, oýunlar, jübi telefony, android, ios, alma, jübi telefony, samsung, iphone, xiomi, xiaomi kompýuter, Kuşan döwleti hakda maglumat, Kuşan döwleti näme? Kuşan döwleti näme diýmek?
Kusan dowleti Kusan dowleti Owganystanyn territoriyasynda dorapdir Dowlet b e I IV asyrlarynda yasapdyr Onun merkezi ilki Kabul sebitlerinde sonra bolsa demirgazyk Hindistanda hazir Pakystanda Pesewara gecirilipdir Kusan dowletinin dili baktriya dili dini bolsa budda bolupdyr Dowletin Kusan ady Gowsuan diyen sozden bolupdyr Gowsuan taypalary ilki Hytay sebitlerinde yasap sonra Gazagystanyn we Orta Aziyanyn territoriyasy bilen Arabystana aralasypdyr Bizin eramyzyn baslarynda sol taypanyn ady bilen baglanysykda Amyderyany hem Gowsuy Guwsuy diyip atlandyrypdyrlar Kusan dowletini esaslandyran grek baktriya dowletine gutarnykly zarba uran carwa taypalarynyn nesilleri bolupdyrlar Hytay yazuw cesmelerinin beryan maglumatyna gora Baktriyany boyun egdiren carwa taypalarynyn biri Kusanlar gowsuanlar bolupdyr we olar hokumet basyna gecipdirler Kusan dowletinin ilkinji patysasy Kudzul Kadfiz Kudfiz I bolupdyr Emma onun edara eden yyllarynyn senesi anyk dal Yazuw cesmeleri Kadfizin 85 yasynda aradan cykandygyny habar beryarler Onun edara eden dowrunde degisli yazgylaryn biri 122 136 njy yyllar bilen bellense de bizin eramyzdan onmi ya da sonmy anyk dal Kadfiz I hakynda anyk cesmeler yok hem bolsa kabir gytaklayyn maglumatlar bu patysa barada azda kande sohbet acmaga mumkincilik beryar Yagny b e 122 nji yylyna degisli yazgyda onun yas patysa diyen lakamy bar diyilyar Eger de sondan ugur alsan ozem 85 yasda aradan cykan bolsa Kudfiz I 55 65 yyl patysalyk surupdir diymage esas bar Kusan patysalygy Baktriyany Hindistanyn demirgazyk etraplaryny Orta Aziyanyzn kop bolegini sol sanda Horezmi we Turkmenistanyn hazirki Lebap welayatyny oz icine alypdyr Kadfiz I dowrunde Kusan dowletinin territoriyasy ginelenem bolsa heniz ol imperyalyga yetismandir we dowlet doly kemala gelmandir Onun seyledigine heniz Kusan dowletinin ozbasdak pul nusgasynyn bolmandygy rim parfiya we grek baktriya pul nusgalaryny peydalanandygyny sayatlyk edyar Beyleki dowletlerin pullarynyn yuzune oz mohurlerini basayypdyrlar Kadfiz I aradan cykandan sonra onun ogly Wima Kadfiz Kadfiz II patysa bolyar Ol tagtda 30 yyl towerekleri oturupdyr Kadfiz II dowrunde Kusan dowletinin territoriyasy has ginelipdir Hindistanyn jummusine aralasypdyr Ol mohum pul reformasyny geciripdir Onun edara eden dowrunde Kusan dowletinin oz puly zikge edilip baslapdyr Altyn we mis pullar zikge edilip baslapdyr Altyn pul uly sowda hojalyk hasaplasygy ayratyn hem dasary sowda ucin niyetlenipdir Altyn pul dinaryn hummetinde 8 gram bolup olar 2 dinar hem de dinar birliginde goyberilipdir Eger de grek baktriya patysalarynyn oran seyrek cykaran altyn puly diyaymesen on seyle kop altyn pul zikge kusan patysalygynda bolmandyr Kusan dowletindaki yaly altyn pulun iki dinar we birligi pul sistemasynyn osen yeri hasaplanan rim imperiyasynda hem bolmandyr Wima Kadfiz Kadfiz II yurdun gin territoriyasyny dolandyrmak ucin icki dowlet gurlusy boyunca kabir careleri durmusa geciripdir Ayry ayry wrelayatlarda satrap dolandyryan sistemasy girizilipdir Satrap baslyklaryna oz pullaryny zikge etmeklige cenli gin hukuk beripdir Beyle etmeginin sebabi uly imperiyany dine bir merkezden dolandyrmak kyn bolupdyr Pullaryn yuzunde hindi grek hidi sak we hindi parfiya hatlary yazlypdyr Pulun duzuw yuzunde grek arka tarapynda bolsa Hindi rowayaty yazylypdyr Kadfiz II nin pulunda hindi hudaylarynyn birinin sekili beyan edilipdir Sona gora de Wima Kadfiz dowrunde dowletin dolandyrys sistemasynda hindilesdirmek bolupdyr diylip caklanylyar Kusan dowletinin gullap osen dowri patysa Kaniskanyn edara eden 78 123y yyllary bolupdyr Kaniska dowrunde Kusan imperiyasynyn territoriyasy Hindistandan Aral denzine cenli ginelipdir Ol salaryn sasy diyen belent titula eye bolupdyr Sol zamanda Kusan dowletinin paytagty Pesewara gecirilipdir Hazir dunyanin muzeylerinde Kaniskanyn adyndan zikge edilen altyn pullaryn 200 towerekleri bar Turkmenistanyn demirgazyk etraplary Kusan dowletinin duzumine giripdir Onun seyledigine Horezmden tapylan Kusan pullary sayatlyk edyar Patysa Kaniska dowrunde Turkmenistanyn gunorta gundogar rayonlary Amyderyanyn yokary we orta akymlary Kusan dowletinin duzuminde bolupdyr Atamyrat Serdarabat aralygyndaky arheologiki yadygarliklerde gazuw agtarys isleri netijesinde Kusan dowrunin medeni gatlaklary maddy we ruhy medeniyete degisli zatlar keramika onumleri we heykeller we pullar tapyldy Sol zamanda Amyderyanyn orta akymlarynda Besir Kerki Murzebek we Koyten gadymy ekarancylyk oazisleri ozlesdirilipdir Besir we Esenmenli galalary Kusan dowrunin saher tipli obalary bolupdyrlar Amyderyanyn kenar yakasyndaky gadymy saherlerden we obalardan Kusan patsalarynyn mis pullarynyn birnacesi tapyldy B e II III asyrlarynda Orta Aziyaly dindarlar Gundogar Turkmenistana kopculikleyin enipdirler Olar sol yerde yasan ilatyn arasynda buddany wagyz nesihat edipdirler Budda Hytaya hut solaryn tasiri netijesinde yayrapdyr Sol dindarlardan ikisi An Si gao we An Syuan gelip cykyslary boyunca parfiyaly bolupdyr An Si gao Parfiyada gowy tanalyan adam eken Ol Parfiya patysalaryndan birinin mirasduseri eken Emma tuys yurekden dine berlendigi ucin patysalykdan yuz owrup dini taglymat bilen mesgul bolupdyr An Si gao gelip cykysy boyunca margianaly bolmaly diylip caklanylyar Yazuw cesmelerin beryan maglumatyna gora An Si gao Gundogar Hytay Turkustanynda 148 170 nji yyllar aralygynda buddizmi dine bir wagyz nesihat etmek dal eysem kop eserleri Hytay diline terjime edipdir Ol astronomiyadan uly alym bolupdyr Beyleki parfiyaly An Syuan belli tajir hem de terjimeci bolupdyr Ol An Si Gaonyn okuwcylarynyn biri bilen dini eserlerinin birini hytay diline terjime edipdir Seylelikde Orta Aziyalylar Hytayda buddizmin yayramagy ucin uly isler edipdirler Kusan dowrunden baslap buddizm Turkmenistanyn gunorta gundogar etraplarynda yeterlik derejede yz galdyrypdyr Gadymy Merwin Gawurgalasyndan budda ybadathanasy tapyldy Ybadathana b e I II asyrlaryna degisli bolupdyr Ol yerden Budda hudayynyn agirt uly beyikligi 0 75 m yetyan kelle skulpturasy tapyldy Ybadathana kop yyllaryn dowamynda weyran bolupdyr Ondan dine iki sany sutun we buddanyn duran yerindaki belentlige cykmak ucin basgancaklar saklanyp galypdyr Kusan patysalygynyn gullap osen dowri b e II asyry bolupdyr Bu dowurde suwarys desgalary artypdyr ekerancylyk ginelipdir sowda medeni gatnasyklar osupdir Imperiyanyn ykdysady yagdayyny yokary gotermek ucin Kusan dowleti suwarys setlerini gineltmage ayratyn uly uns beripdirler Amyderyanyn sag kenarlaynda uly suwarys kanallary gurlupdyr Agirt gin territoriyany oz icine alan Kusan dowleti durli dinlere dap dessurlara sabyrly garapdyrlar olara zor saljak bolmandyrlar Jemgyyet obsinacylardan gul eyelerinden we gullardan ybarat bolupdyr III asyrda jemgyyetdaki barly we garyp gatlaklar gul eyeleri we gullar arasyndaky ykdysady gatnasyklar yitilesipdir Seyle halatda gulculyk jemgyyetinin duybi gowsap baslapdyr Yurtda ondan basga da Eyranda doran yas Sasanylar dowleti hem Kusan dowletinin gonsusy bolan Parfiya dowletine berk zarba urup dargatdy Kusan yerlerine enceme harby yorisler gurady III asyrda Sasanylar dowleti Baktriyany eyelemek bilen butewi Kusan dowletini dargadyar III IV asyrlar ona Kusan Sasany dowleti diylip atlandyrylyar Sebabi yurt ozbasdak ownuk patysalyga dargap olara Sasanylara tabyn bolanlar hokumdarlyk edipdirler IV V asyrlarda carwa eftalit taypalar Baktriyada peyda bolyarlar Olar turk taypa soyuzyny doredyarler Seylelikde Kusan dowleti gutarnykly dargayar Kusan patysalygynyn oz hat yazuwy we edebiyaty bolupdyr Ilki ilkiler bu patysalykda pullardaky we mohurdaki yazgylarda grek dili ulanylypdyr Kusan dowletinin Hindistandaky eyeciliklerinde Hindi dili we haty peydalanypdyr Emma birneme gijrak in barkisi patysa Kaniskanyn dowrunde II asyrda Kusan pullarynyn we mohurlerinin yuzunde haysy hem bolsa basga yerli dilde ozbolusly elipbiy peyda bolupdyr Bu elipbiy Kusan haty diyen at bilen belli Ol hat grek harpyna esaslanypdyr Owganystanyn territoriyasynda Surh Kotal gadymy saher harabacylygyndan yol gurlusy pursatyndan yuzi hatly yasy das tapylypdyr Bu tapyndy bilen sol wagtlar Surh Kotalda gazuw agtarys islerini alyp baran fransuz arheologlary gyzyklanypdyr Hat grek elipbisi esasynda yazylypdyr Hat okamak isine fransuzlar bilen birlikde nemes alymlary da gatnasypdyr Hatyn esasy mazmuny Kusan sasy Kaniska tarapyndan bina edilen sol yerdaki ybadathanada gecirilen remont timarlanys isleri barada gurrun gidyar eken Kusan hatlarynyn bolek bucekleri Ozbegistanyn Termez saherinin yakynyndaky Garadepedaki budda monastirliginden hem tapylypdyr Alymlaryn pikirine gora Garadepeden tapylan hat sol yerdaki monastire gatnan adamlaryn spisogy bolupdyr Kusan dowletinin taryhy ahmiyeti barada asakdakylary aytmak bolar Ol dowlet Orta Aziyanyn kop yerlerini ozune birlesdirmek bilen sol yerleri keseki basybalyjylardan gorapdyr Orta Aziya halklary bilen Hindistanyn gatnasygyny yakynlasdyrmak bilen medeniyeti ozara baylasdyrdy Kusanlar dowrunde ylym ayratyn hem astrologiya mifologiya sekillendiris sungaty osupdir Bu babatda Hindistanda gazanylan ustunlikler Orta Aziya yurtlaryna uly tasir edipdir Kusan dowletinin oz hat yazuwy puly bolupdyr Bu zatlar bolsa ozbasdak dowlet bolmagyn esasy sertleridir Kusk