Azərbaycan
Deutschland
Lietuva
Malta
ශ්රී ලංකාව
Türkmenistan
Türkiyə
Украина
Mineral baýlyklary Adam has irki döwürlerden bäri mineral çig mallaryň dürli görnüşlerini giňden peýdalanypdyr Döwletler
Mineral baylyklar
Mineral baýlyklary. Adam has irki döwürlerden bäri mineral çig mallaryň dürli görnüşlerini giňden peýdalanypdyr.
Döwletleriň köpüsi tarapyndan tebigy baýlyk tygşytlaýjy syýasatyň geçirilýändigine garamazdan, mineral çig mallaryna bolan isleg ýylsaýyn artýar ( ýylda 5%). Bu meýil birinjiden, ösýän ýurtlarda ýagny Aziýada, Afrikada, Latyn Amerikasynda çig mallara bolan islegiň artmagy, ikinjiden, senagata garanyňda materiallary tygşytlamak ýagdaýy çylşyrymly bolan gurluşyk işleriniň çalt ösmegi bilen düşündirilýär. Geçen XX asyryň ikinji ýarymynda mineral baýlyklary peýdalanmagyň möçberleri örän artdy. Diňe 1950-nji ýyldan bäri gazma baýlyklary çykarmagyň möçberi üç esse ýokarlandy. XX asyrda gazylyp
ýyldan soň çykaryldy. Şu gün mineral çig maly sarp etmegiň ösüşi onuň ýüze çykarylan gorlarynyň ösüşinden has ýokarydyr. Her ýylda Ỳeriň jümmüşinden 100 mlrd tonna golaý dürli mineral çig mallary we ýangyç gazylyp alynýar. Olar gara we reňkli metal magdanlary, nebit,gaz, gurluşyk materiallaryhemmesi 200-den gowrak dürli görnüşlerdir. Siziň fiziki geografiýa derslerinden bilşiňiz ýaly, gazma baýlyklarynyň häzirki ýerleşişi - Ỳeriň uzak taryhy döwürde geologiki ösüşiniň netijesidir. Litosferanyň dürli ýerlerinde ýataklaryň belli bir toparynyň jemlenen uly territoriýalary ýüze çykypdyr. Şunlukda, organiki gelip çykyşly ýangyç baýlyklary gadymy platformalaryň çet gyralaryna we bükülme sebitlerine ýygnanypdyr, magdan baýlyklary bolsa, köplenç platformalaryň döwülmeleriniň çäginde we Ỳer gabygynyň hereketli-epinli sebitlerinde gabat gelýär. Tektoniki hadysalar netijesinde dörän magdan ýataklarynyň köp toplanmagyny magdan guşaklygy diýip atlandyrylýar. Olara Alp-Gimalaý, Ỳuwaş okean we beýleki magdan guşaklyklary degişlidir. Mineral baýlyklaryň esasy toparlaryna ýangyç baýlyklary degişlidir. Nebit, tebigy gaz we kömür gazylyp alynýan ýangyjyň esasy görnüşleridir. Olaryň gorlary Ýer şary boýunça birmeňzeş ýaýran däldir. Nebitiň baý gorlary Ýakyn Gündogar ýurtlarynda (Pars aýlagynyň sebiti ), Russiýanyň çägindäki Günbatar Sibir pesliginiň demirgazygynda, Hazar deňiz sebitinde, Demirgazyk Afrikada, Günbatar Afrikadaky Gwineýa aýlagynda, Meksika aýlagynda we Karib deňiz basseýninde, Alýaska ýarym adasynda, Hytaýyň we Hindistanyň kenar sebitlerinde jemlenendir. Russiýanyň demirgazygynda, Günbatar Ýewropa ýanaşýan Demirgazyk deňzinde, Pars aýlagynyň ýurtlarynda, Demirgazyk Afrikadaky Alžirde we Tunisde, Liwiýada, Merkezi Aziýadaky Türkmenistanda we Özbegistanda, ABŞ-nyň we
Kanadanyň çäklerinde tebigy gazyň uly känleri ýerleşýär. Daş kömriň uly ätiýaçlyklary Russiýada, Hytaýda, Hindistanda, Awstraliýada, ABŞ-da we Günbatar Ýewropada bar . Magdan baýlyklary häzirki zaman dünýäsinde örän uly ähmiýete eýedir, sebäbi metallar (ozaly bilen demir) öwezini tutup bolmaýan konstruksion material bolmagynda galýar. Maddy önümçiligiň dürli pudaklaryndan başga-da, olar durmuşda, saglygy goraýyş ulgamynda we ş.m giňden peýdalanylýar. Magdan gorlarynyň bolmagy islendik döwlet üçin ykdysady ösüşiň esasy aýratynlygydyr. Adamzadyň geçmişdäki, häzirki we geljekki durmuşy demir bilen has jebis baglanyşyklydyr. Demir magdanynyň öňden peýdalanylýan uly gorlary ABŞ-da, HHR-da, Hindistanda, Awstraliýada, Russiýada jemlenendir. Soňky onýyllyklarda geçirilen geologiýa-gözleg işleri Aziýa, Afrika, Latyn Amerikasy ýurtlarynda köp sanly känleriň açylmagyna getirdi. Olara Braziliýada Amazonka basseýniniň demir magdanlary, Liberiýadaky, Gwineýadaky, Alžirdäki we baş. magdan känleri degişlidir.
Dünýäniň mineral çig-mal ätiýaçlyklary Mineral çig-mal Barlanan ätiýaçlyklary, mln t Mineral çig-mal Barlanan ätiýaçlyklary, mln t Demir magdany 230 000 Gurşun 130 Boksitler 28 000 Nikel 110 Hromitler 6 700 Tantal 35 Marganes 4 900 Wanadiý 27 Niobiý 4 200 Kobalt 8,8 Titan 595 Kümüş 0,42 Mis 590 Altyn 0,06
Sink 330 Platina toparynyň metallary 0,066 Reňkli metallardan alýuminiý has giňden ýaýrandyr. Ỳer gabygynda onuň mukdary 10%-e ýakyndyr. Alýuminiý çig malynyň (boksitler we baş.) uly gorlary Russiýada, Fransiýada, Italiýada, Hindistanda, Surinamda, ABŞ-da, Günbatar Afrikada, Karib deňiz basseýniniň ýurtlarynda ýerleşýär. Mis magdanynyň esasy baýlyklary Zambiýada, Zairde, Çilide, ABŞ-da, Kanadada, gurşun-sink magdanlary – ABŞ-da, Kanadada, Awstraliýada jemlenendir. Dünýaniň senagat taýdan ösen döwletleriň aglabasy özüne gerek bolan mukdardaky metal magdanlary bilen ýeterlik derejede üpjün däldir we olary daşyndan getirmäge mätäçdir. Meselem, Ỳaponiýada magdan baýlyklarynyň senagat gorlary ujypsyzdyr. Germaniýa demir magdanynyň, Italiýa-mis magdanynyň, Fransiýa-polimetal magdanlarynyň we ş.m. ýetmezçilik etmeginden kösenýär. Şol bir wagtyň özünde gara we reňkli metallurgiýanyň kartasyny ünsli öwrenmek, magdanlaryň esasy görnüşleriniň gorlary we gazylyp alnyşy boýunça öňdebaryjy orny ösýän döwletleriň: Braziliýa we Hindistan- demir magdany; Çili, Zambiýa, Zair, Peru, Meksika- mis; Gwineýa, Ỳamaýka, Surinam – boksitler; Gabon-marganes; Malaýziýa, Indoneziýa, Boliwiýa, Braziliýa, Tailand – galaýy we ş.m. eýeleýändigini görkezýär. Häzirki zaman dünýäsinde gazylyp alynýan baýlyklaryň arasynda mineral himiýa çig mallary - kükürt, fosfatlar, kaliý duzlary, gurluşyk materiallary, oda çydamly çig mal, grafit we beýlekiler hem möhüm orun eýeleýärler. Bu baýlyklaryň Ỳer gabygynda ýaýraýyş derejesi hem örän dürlidir. Meselem, gurluşyk materiallary hemme ýerde diýen ýaly gabat gelýär, kükürdiň, fosforitleriň, grafidiň känleri bolsa seýregräk duşýar.
Bu ýagdaý, bir tarapdan gurluşyk ulgamyny her bir döwletde döretmäge mümkinçilik berýär, beýleki tarapdan – döwletleriň hojalyk ýöriteleşişinde öz yzyny goýýar. Çig malyň gazylyp alynşynyň we peýdalanylyşynyň geografiýasy, şeýle hem dünýä bazarynda olaryň nyrhlarynyň üýtgäp durmagy, ýurtlaryň durmuş-ykdysady ýagdaýyna düýpli täsir edýär. Gazylyp alynýan baýlyklaryň täze känlerini tapmak boýunça geçirilýän gözleg-barlag işlerinden başga-da, dünýäde baýlyk üpjünligini gowulandyrmagyň geljegi uly ugurlarynyň biri, olary gaýtadan ulanmak (metallar), şeýle-de başga materiallar bilen öwezini tutmak (plastmassa, keramika) we ş.m. bolup durýar. Köplenç mineral baýlyklaryň gazylyp alynmagynyň çenden aşa artdyrylmagy ekologiki meseleleriň ýitileşmegine getirýär. Şonuň üçin mineral-çig mal baýlyklary kompleksleýin (köptaraplaýyn) we rejeli ulanmak ykdysady syýasatyň iň bir esasy ugurlaryň biri bolup durýar.
Awtor: www.NiNa.Az
Neşir edilen senesi:
wikipediýa, wiki, kitap, kitaplar, kitaphana, makala, oka, göçürip al, mugt, mugt göçürip al, mp3, wideo, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, surat, aýdym-saz, aýdym, film, kitap, oýun, oýunlar, jübi telefony, android, ios, alma, jübi telefony, samsung, iphone, xiomi, xiaomi kompýuter, Mineral baylyklar hakda maglumat, Mineral baylyklar näme? Mineral baylyklar näme diýmek?
Mineral baylyklary Adam has irki dowurlerden bari mineral cig mallaryn durli gornuslerini ginden peydalanypdyr Dowletlerin kopusi tarapyndan tebigy baylyk tygsytlayjy syyasatyn gecirilyandigine garamazdan mineral cig mallaryna bolan isleg yylsayyn artyar yylda 5 Bu meyil birinjiden osyan yurtlarda yagny Aziyada Afrikada Latyn Amerikasynda cig mallara bolan islegin artmagy ikinjiden senagata garanynda materiallary tygsytlamak yagdayy cylsyrymly bolan gurlusyk islerinin calt osmegi bilen dusundirilyar Gecen XX asyryn ikinji yarymynda mineral baylyklary peydalanmagyn mocberleri oran artdy Dine 1950 nji yyldan bari gazma baylyklary cykarmagyn mocberi uc esse yokarlandy XX asyrda gazylyp yyldan son cykaryldy Su gun mineral cig maly sarp etmegin osusi onun yuze cykarylan gorlarynyn osusinden has yokarydyr Her yylda Ỳerin jummusinden 100 mlrd tonna golay durli mineral cig mallary we yangyc gazylyp alynyar Olar gara we renkli metal magdanlary nebit gaz gurlusyk materiallaryhemmesi 200 den gowrak durli gornuslerdir Sizin fiziki geografiya derslerinden bilsiniz yaly gazma baylyklarynyn hazirki yerlesisi Ỳerin uzak taryhy dowurde geologiki osusinin netijesidir Litosferanyn durli yerlerinde yataklaryn belli bir toparynyn jemlenen uly territoriyalary yuze cykypdyr Sunlukda organiki gelip cykysly yangyc baylyklary gadymy platformalaryn cet gyralaryna we bukulme sebitlerine yygnanypdyr magdan baylyklary bolsa koplenc platformalaryn dowulmelerinin caginde we Ỳer gabygynyn hereketli epinli sebitlerinde gabat gelyar Tektoniki hadysalar netijesinde doran magdan yataklarynyn kop toplanmagyny magdan gusaklygy diyip atlandyrylyar Olara Alp Gimalay Ỳuwas okean we beyleki magdan gusaklyklary degislidir Mineral baylyklaryn esasy toparlaryna yangyc baylyklary degislidir Nebit tebigy gaz we komur gazylyp alynyan yangyjyn esasy gornusleridir Olaryn gorlary Yer sary boyunca birmenzes yayran daldir Nebitin bay gorlary Yakyn Gundogar yurtlarynda Pars aylagynyn sebiti Russiyanyn cagindaki Gunbatar Sibir pesliginin demirgazygynda Hazar deniz sebitinde Demirgazyk Afrikada Gunbatar Afrikadaky Gwineya aylagynda Meksika aylagynda we Karib deniz basseyninde Alyaska yarym adasynda Hytayyn we Hindistanyn kenar sebitlerinde jemlenendir Russiyanyn demirgazygynda Gunbatar Yewropa yanasyan Demirgazyk denzinde Pars aylagynyn yurtlarynda Demirgazyk Afrikadaky Alzirde we Tunisde Liwiyada Merkezi Aziyadaky Turkmenistanda we Ozbegistanda ABS nyn we Kanadanyn caklerinde tebigy gazyn uly kanleri yerlesyar Das komrin uly atiyaclyklary Russiyada Hytayda Hindistanda Awstraliyada ABS da we Gunbatar Yewropada bar Magdan baylyklary hazirki zaman dunyasinde oran uly ahmiyete eyedir sebabi metallar ozaly bilen demir owezini tutup bolmayan konstruksion material bolmagynda galyar Maddy onumciligin durli pudaklaryndan basga da olar durmusda saglygy gorayys ulgamynda we s m ginden peydalanylyar Magdan gorlarynyn bolmagy islendik dowlet ucin ykdysady osusin esasy ayratynlygydyr Adamzadyn gecmisdaki hazirki we geljekki durmusy demir bilen has jebis baglanysyklydyr Demir magdanynyn onden peydalanylyan uly gorlary ABS da HHR da Hindistanda Awstraliyada Russiyada jemlenendir Sonky onyyllyklarda gecirilen geologiya gozleg isleri Aziya Afrika Latyn Amerikasy yurtlarynda kop sanly kanlerin acylmagyna getirdi Olara Braziliyada Amazonka basseyninin demir magdanlary Liberiyadaky Gwineyadaky Alzirdaki we bas magdan kanleri degislidir Dunyanin mineral cig mal atiyaclyklary Mineral cig mal Barlanan atiyaclyklary mln t Mineral cig mal Barlanan atiyaclyklary mln t Demir magdany 230 000 Gursun 130 Boksitler 28 000 Nikel 110 Hromitler 6 700 Tantal 35 Marganes 4 900 Wanadiy 27 Niobiy 4 200 Kobalt 8 8 Titan 595 Kumus 0 42 Mis 590 Altyn 0 06 Sink 330 Platina toparynyn metallary 0 066 Renkli metallardan alyuminiy has ginden yayrandyr Ỳer gabygynda onun mukdary 10 e yakyndyr Alyuminiy cig malynyn boksitler we bas uly gorlary Russiyada Fransiyada Italiyada Hindistanda Surinamda ABS da Gunbatar Afrikada Karib deniz basseyninin yurtlarynda yerlesyar Mis magdanynyn esasy baylyklary Zambiyada Zairde Cilide ABS da Kanadada gursun sink magdanlary ABS da Kanadada Awstraliyada jemlenendir Dunyanin senagat taydan osen dowletlerin aglabasy ozune gerek bolan mukdardaky metal magdanlary bilen yeterlik derejede upjun daldir we olary dasyndan getirmage matacdir Meselem Ỳaponiyada magdan baylyklarynyn senagat gorlary ujypsyzdyr Germaniya demir magdanynyn Italiya mis magdanynyn Fransiya polimetal magdanlarynyn we s m yetmezcilik etmeginden kosenyar Sol bir wagtyn ozunde gara we renkli metallurgiyanyn kartasyny unsli owrenmek magdanlaryn esasy gornuslerinin gorlary we gazylyp alnysy boyunca ondebaryjy orny osyan dowletlerin Braziliya we Hindistan demir magdany Cili Zambiya Zair Peru Meksika mis Gwineya Ỳamayka Surinam boksitler Gabon marganes Malayziya Indoneziya Boliwiya Braziliya Tailand galayy we s m eyeleyandigini gorkezyar Hazirki zaman dunyasinde gazylyp alynyan baylyklaryn arasynda mineral himiya cig mallary kukurt fosfatlar kaliy duzlary gurlusyk materiallary oda cydamly cig mal grafit we beylekiler hem mohum orun eyeleyarler Bu baylyklaryn Ỳer gabygynda yayrayys derejesi hem oran durlidir Meselem gurlusyk materiallary hemme yerde diyen yaly gabat gelyar kukurdin fosforitlerin grafidin kanleri bolsa seyregrak dusyar Bu yagday bir tarapdan gurlusyk ulgamyny her bir dowletde doretmage mumkincilik beryar beyleki tarapdan dowletlerin hojalyk yoritelesisinde oz yzyny goyyar Cig malyn gazylyp alynsynyn we peydalanylysynyn geografiyasy seyle hem dunya bazarynda olaryn nyrhlarynyn uytgap durmagy yurtlaryn durmus ykdysady yagdayyna duypli tasir edyar Gazylyp alynyan baylyklaryn taze kanlerini tapmak boyunca gecirilyan gozleg barlag islerinden basga da dunyade baylyk upjunligini gowulandyrmagyn geljegi uly ugurlarynyn biri olary gaytadan ulanmak metallar seyle de basga materiallar bilen owezini tutmak plastmassa keramika we s m bolup duryar Koplenc mineral baylyklaryn gazylyp alynmagynyn cenden asa artdyrylmagy ekologiki meselelerin yitilesmegine getiryar Sonun ucin mineral cig mal baylyklary kompleksleyin koptaraplayyn we rejeli ulanmak ykdysady syyasatyn in bir esasy ugurlaryn biri bolup duryar