Azərbaycan
Deutschland
Lietuva
Malta
ශ්රී ලංකාව
Türkmenistan
Türkiyə
Украина
Salyr Türkmenleriň içinde häzire çenli özbaşdak taýpalygyny saklap gelýän iňňän gadymy oguz türkmen taýpasynyň biri saly
Salyr
Salyr — Türkmenleriň içinde häzire çenli özbaşdak taýpalygyny saklap gelýän iňňän gadymy oguz-türkmen taýpasynyň biri salyrdyr. Mahmyt Kaşgary ony 24 türkmen taýpasynyň içinde 5-nji orunda goýýar. Orta asyr alymlarynyň galanlary (Reşideddin, Ýazyjy-ogly, Salar Baba we Abulgazy) bu taýpany 17-nji orna geçirip, ony Oguz hanyň Daghan oglunyň birinji çagasyndan ýaýran il hasap edýär. Adyň manysy barada bu alymlaryň pikiri şeýle: Reşideddin: «Nirä barsa, gylyç we çalagy (naýzasy) iş görür»; Ýazyjy-ogly: «Sal, ur, ýagny kanda bolsaň, gylyç bilen çomagyň rowan bolsun»; Salar Bab: «Her kişi ýetse, gylyç we çalak urgaý»; Abulgazy: «Gylyçly». Bu alymlaryň ählisi salyrlaryň tagmasynyň gazaýakly (ýagny gazyň aýagyna meňzeş) bolandygyny görkezýärler. Hut şonuň üçin Salyrlara geçmişde gazaýaklylar hem diýlipdir. Şeýlelikde, ýokarda sanalan alymlaryň ählisi salyr diýen ady «Salyr» («Gylyç salar») sözleri bilen baglanyşdyrýarlar. Bu bolsa eýýäm orta asyrlarda salyr etnoniminiň hakyky manysynyň unudylandygyny, onuň şol döwrüň dilinde bar bolan sözler arkaly düşündirilmäge başlanandygyny görkezýär. Türki etnonimleri derňän Ý. Nemet ýaly meşhur alym hem salyr sözüniň şu manysyndan uzaklaşyp bilmändir we bu ady «çozuşa taýyn batyr esger» diýip düşündiripdir. Biziň pikirimizçe, salar, salyr etnonimleri salak, salyk diýen atlar bilen bir kökden, ýagny sal diýen gun taýpasynyň adyndan we jemi, köplügi bildirýän -ar / -yr diýen gadymy türki goşulmadan emele gelipdir (bu barada Salak makalasyna serediň). Indi salyr, salar we salargazan etnonimleriniň degişli taýpalaryny anyklalyň. Salyr一özbaşdak taýpadyr, ol tire hökmünde saýatly we hydyrili taýpalarynyň düzümine hem giripdir. Bularyň bir bölegi 1263-nji ýylda Kryma göçüp gelipdir, hatda şu ýerdäki Salgir derýasynyň ady hem şu salyrlar bilen baglanyşyklydyr. Gökleňlerde salar diýen tire bar. Hytaýyň Sýunhua welaýatynda (Pekiniň ýakynynda) ýaşaýan türkmenlere-de salarlar diýilýär. Olar 1370-nji ýylda Samarkant welaýatynyň häzirki Nurata we Goşrabat raýonlaryndan bu ýere göçüp gelip, öz milli däplerini, dilini şu wagta çenli saklapdyrlar. Stawrapol ülkesinde ýaşaýan igdirleriň düzüminde hem salargazan tiresi bolup, ol salyrlardan şu taýpa geçipdir. Sözümiziň ahyrynda salyr diýen etnonimiň il içinde salar görnüşinde-de ulanylýandygyny, ärsary, saryk, teke, ýomut ýaly ençeme türkmen taýpalarynyň hem salyrlar (daşky salyrlar) bilen etnik taýdan baglanyşyklydygyny ýatladýarys.
Salyr Gazan we taryhdaky Sulu han
Hytaýça 蘇祿,пиньинь: sulu,«lang-kk») —türgeşleriň hany 715-nji ý. Özüniň döwründe Arabystana we Hytaýa çozuşlar eden. Araplar oňa «Suzegen» diýýärler. Rusça Сулук-каган. Sulu han 715-nji ýylda türgeşlileri birleşdirip 200000 goşun ýygnap Siýuýeni olara serkerde belläpdir. 717-nji ýylda bolsa Hytaýa ýörüş edipdir. Ol ýerde Hanlyk titulyny alypdyr. Taryhdaky şahsyýet Sulu(k) han (VII一731) bilen Salyr Gazanyň arasyndaky meňzeşlikler bardyr. Sulu han Türgeşler döwletiniň serkerdesi bolupdyr. Hytaý çeşmelerinde ady agzalan Su-lu hanyň duşmanlary dagadyp bilmändigi we Gorkut ata kitabynyň 12-nji bölüminde agzalyp geçilýän Salyr Gazanyň öz duşmanlaryny dargadyp bilmändigi arasyndaky meňzeşligi we döwürleriniň gabat gelişi syn çekýär. Belkäm Sulu-hanyň ady Hytaý çeşmelerinde şeýle atlandyrlan bolmagy mümkin. Umuman Sulu hanyň taryhdaky keşbi Gorkut atanyň dessanyndaky Salyr Gazanyň başdan geçirmeleri meňzeşdir.
Çeşme
Soltanşa Atanyýazow. Şejere (türkmenleriň nesil daragty). Aşgabat «Turan一1». 1994. sah 183-184.
Awtor: www.NiNa.Az
Neşir edilen senesi:
wikipediýa, wiki, kitap, kitaplar, kitaphana, makala, oka, göçürip al, mugt, mugt göçürip al, mp3, wideo, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, surat, aýdym-saz, aýdym, film, kitap, oýun, oýunlar, jübi telefony, android, ios, alma, jübi telefony, samsung, iphone, xiomi, xiaomi kompýuter, Salyr hakda maglumat, Salyr näme? Salyr näme diýmek?
Salyr Turkmenlerin icinde hazire cenli ozbasdak taypalygyny saklap gelyan innan gadymy oguz turkmen taypasynyn biri salyrdyr Mahmyt Kasgary ony 24 turkmen taypasynyn icinde 5 nji orunda goyyar Orta asyr alymlarynyn galanlary Resideddin Yazyjy ogly Salar Baba we Abulgazy bu taypany 17 nji orna gecirip ony Oguz hanyn Daghan oglunyn birinji cagasyndan yayran il hasap edyar Adyn manysy barada bu alymlaryn pikiri seyle Resideddin Nira barsa gylyc we calagy nayzasy is gorur Yazyjy ogly Sal ur yagny kanda bolsan gylyc bilen comagyn rowan bolsun Salar Bab Her kisi yetse gylyc we calak urgay Abulgazy Gylycly Bu alymlaryn ahlisi salyrlaryn tagmasynyn gazayakly yagny gazyn ayagyna menzes bolandygyny gorkezyarler Hut sonun ucin Salyrlara gecmisde gazayaklylar hem diylipdir Seylelikde yokarda sanalan alymlaryn ahlisi salyr diyen ady Salyr Gylyc salar sozleri bilen baglanysdyryarlar Bu bolsa eyyam orta asyrlarda salyr etnoniminin hakyky manysynyn unudylandygyny onun sol dowrun dilinde bar bolan sozler arkaly dusundirilmage baslanandygyny gorkezyar Turki etnonimleri dernan Y Nemet yaly meshur alym hem salyr sozunin su manysyndan uzaklasyp bilmandir we bu ady cozusa tayyn batyr esger diyip dusundiripdir Bizin pikirimizce salar salyr etnonimleri salak salyk diyen atlar bilen bir kokden yagny sal diyen gun taypasynyn adyndan we jemi koplugi bildiryan ar yr diyen gadymy turki gosulmadan emele gelipdir bu barada Salak makalasyna seredin Indi salyr salar we salargazan etnonimlerinin degisli taypalaryny anyklalyn Salyr一ozbasdak taypadyr ol tire hokmunde sayatly we hydyrili taypalarynyn duzumine hem giripdir Bularyn bir bolegi 1263 nji yylda Kryma gocup gelipdir hatda su yerdaki Salgir deryasynyn ady hem su salyrlar bilen baglanysyklydyr Goklenlerde salar diyen tire bar Hytayyn Syunhua welayatynda Pekinin yakynynda yasayan turkmenlere de salarlar diyilyar Olar 1370 nji yylda Samarkant welayatynyn hazirki Nurata we Gosrabat rayonlaryndan bu yere gocup gelip oz milli daplerini dilini su wagta cenli saklapdyrlar Stawrapol ulkesinde yasayan igdirlerin duzuminde hem salargazan tiresi bolup ol salyrlardan su taypa gecipdir Sozumizin ahyrynda salyr diyen etnonimin il icinde salar gornusinde de ulanylyandygyny arsary saryk teke yomut yaly enceme turkmen taypalarynyn hem salyrlar dasky salyrlar bilen etnik taydan baglanysyklydygyny yatladyarys Salyrlaryn nysanySalyr Gazan we taryhdaky Sulu hanHytayca 蘇祿 pinin sulu lang kk turgeslerin hany 715 nji y Ozunin dowrunde Arabystana we Hytaya cozuslar eden Araplar ona Suzegen diyyarler Rusca Suluk kagan Sulu han 715 nji yylda turgeslileri birlesdirip 200000 gosun yygnap Siyuyeni olara serkerde bellapdir 717 nji yylda bolsa Hytaya yorus edipdir Ol yerde Hanlyk titulyny alypdyr Taryhdaky sahsyyet Sulu k han VII一731 bilen Salyr Gazanyn arasyndaky menzeslikler bardyr Sulu han Turgesler dowletinin serkerdesi bolupdyr Hytay cesmelerinde ady agzalan Su lu hanyn dusmanlary dagadyp bilmandigi we Gorkut ata kitabynyn 12 nji boluminde agzalyp gecilyan Salyr Gazanyn oz dusmanlaryny dargadyp bilmandigi arasyndaky menzesligi we dowurlerinin gabat gelisi syn cekyar Belkam Sulu hanyn ady Hytay cesmelerinde seyle atlandyrlan bolmagy mumkin Umuman Sulu hanyn taryhdaky kesbi Gorkut atanyn dessanyndaky Salyr Gazanyn basdan gecirmeleri menzesdir Cesme Soltansa Atanyyazow Sejere turkmenlerin nesil daragty Asgabat Turan一1 1994 sah 183 184