Azərbaycan
Deutschland
Lietuva
Malta
ශ්රී ලංකාව
Türkmenistan
Türkiyə
Украина
Mowzuk Türkmenistan Mezolit we Neolit zamanlarynda Meýilnama 1 Mezolit zamany we onuň tapyndylary 2 Neolit zamany we onu
Türkmenistan Mezolit we Neolit zamanlarynda
Mowzuk: Türkmenistan Mezolit we Neolit zamanlarynda
Meýilnama
1.Mezolit zamany we onuň tapyndylary.
2.Neolit zamany we onuň tapyndylary.
Mezolit we neolit zamanlarynyň dowamlylygy paleolit zamany bilen deňeşdirende onça bir uzak bolman , ýagny 10-15 müň ýyllygy öz içine alýar. Dünýä taryhynda mezolit ýer ýüzündäki iň soňky buzlanmanyň eräp başlan döwrüne gabat gelýär. Buz erän ýerlerde geografiki landşaft (daş ýüzüniň görnüşi) fauna we flora tiz üýtgeýär. Äpet buzluklaryň eremegi, bilen ähli ýerlerde suw köpelýär. Şu zamanda Kaspi deňziniň hem suwunyň derejesi ýokarlanyp ep-esli gury ýer giňişliklerini basýar. Bir söz bilen aýdanda Hwalin transgressiýasy diýlip atlandyrylan suw joşguny zerarly Kaspiniň suwy häzirki derejesinden 75 metre gowrak ýokary göterilýär.
Türkmenistanyň çäklerinde mezolit döwrüne degişli köp sanly tapyndylaryň üsti açyldy. Olara Jebel gowagy, Kesgirgulak,, Garabogazyň gündogarynda ýerleşýän Hapasuw, Depeçanak gonalgalary, Balkan daglarynda ýerleşýän Gaýly, I hem-de II Damdamçeşme gowaklary, Garailim gonalgasy, Uzboýyň aşak akymyndaky Kelkör, Aktam, Soňrajy ýaly gonalgalar degişlidir. Häzirki wagtda arheologlar jemi 30-a golaý ýerden mezolit zamanyna degişli ýer üsti, 4 sany hem ýer asty medeni gatlaklary (Jebel, Gaýly, I we II Damdançeşme) açdylar we ylmy esasda öwrendiler.
Soňky ýyllarda Gündogar Türkmenistanda Gowurdakda Balahana dagynyň Gündogaryndan giçki mezolit dowrüne degişli ilki durmuş adamlaryň duralgasynyň hem üsti açyldy.
Arheologik tapyndylar mezolit döwrüniň adamlarynyň awçylyk, balyk tutmak, ir-iýmiş çöplemek bilen meşgullanandygyny tassyklaýar. Ýokarda agzalan mezolit zamanynyň adamlarynyň düşelgelerinden bekräniň, çökäniň, zagaranyň, keçiriň süňk galyndylarynyň köp tapylmagy balyk tutmaklygyň, ony iýmit höküminde peýdalanmaklygyň ösendigini aňladýar.Iň gadymy adamlaryň durmuşynda balyk tutmaklygyň möhüm rol oýnandygyna seretmezden, mezolit zamanynda adamlaryň durmuşynda awçylyk esasy orunda durupdyr. Bu ýagdaýy Jebel gowagyndan, Damdamçeşmeden tapylan ýabany haýwanlaryň: goýunyň, geçiniň, gulanyň, öküziň, gureniň, pişigiň süňkleri tassyklaýar. Mezolit zamanynyň adamlary ep-esli derejede kämilleşen zähmet gurallary, aw üçin ýaraglary bolup daşdan ýiti uçly naýzalar, dürli ölçegli uçluklar, ok-ýaýlar hyzmat edipdir. Ýygnaýjylyk olaryň hojalygynda möhüm orny eýeläpdir. Öndüriji güýçleriň ösüşiniň taryhynda ýaýyň we peýkamyň uly ähmiýeti bolupdyr. ýaý we peýkam tehniki tejribäniň kem-kemden we uzak wagtly jemlenmesiniň, adamyň zähmet tejribesiniň, onuň praktiki bilimleriniň yzygiderli baýlaşmagynyň netijesi bolupdyr.
Ýaýyň oýlanyp tapylmagy,daşdan ýasalan gödek gurallardan ýaýa we peýkama geçilmegi, düýpli öwrülşige getiripdir. Awçylyk düzgüninden haýwanlary eldeki etmeklige, ilkidurmuş maldarçylygyna geçmeklige getirilýär. Ýabany haýwanlary eldekileşdirmek gaty uzak wagty öz içine alypdyr hem-de çylşyrymly bolupdyr. Ýer ýüzünde 140 müň haýwan ýaşap şondan diňe 47-si eldekileşdirilendir. Ilkinji eldekileşdirilen haýwan it bolupdyr. Geçileri, goýunlary, doňuz eldekileşdirmek b.e.öňki 7 müň ýyllyga, ýagny giçki mezolit döwrüne degişlidir. II Damdamçeşmeden tapylan geçiniň goýnuň süňk galyndylary, şol döwürde ownuk şahly maldarçyulyga geçmekligiň başlanandygyny habar berýär. Munuň özi awçylyga, balykçylyga, ýygnaýjylyga daýanýan hojalyk durmuşynda täze has ähmiýetli pudagyň elementleriniň ýüze çykyp başlandygyny aňladýar.
Gowaklardan tapylan däne owguçlar Türkmenistanyň medolitik taýplarynyň durmuşynda ýabany ösümliklerden, ilkinji nobatda däneli ösümlikleri çöplemeginde uly ähmiýete eýe bolandygyny aňladýar.
Hojalygyň täze pudaklarynyň emele gelmegi, olaryň kämilleşip başlamagy neolit döwri – täze daş asyry üçin häsiýetli alamatlaryň biridir. Şol bir taryhy döwürde dünýäniň dürli ýerlerinde ýaşan adamlaryň durmuşynda sosial-ykdysady gatnaşyklar dürli depginde ösüpdir. Şu ýagdaý Türkmenistanyň çäklerinde ýaşan iň gadymy ýaşaýjylar üçin hem häsiýetlidir.
Neolit zamanynda Türkmenistanyň günorta dag eteklerinde ekerançylyk medeniýeti giň ýaýran bolsa, Günbatar- we Demirgazykda, ýygnaýjylaryň, balykçylaryň, maldarlaryň özboluşly medeniýeti dowam edipdir.
Jebel, II Damdamçeşme , Gaýly ýaly köp medeni gatlakly gowaklardan, Üstýurtda Kemal çöketliginden, aşaky Uzboýyň golaýyndan, Balkandagyň demirgazygyndan, neolit zamanyna degişli köp sanly tapyndylar tapyldy.
Jebel gowagyndan tapylan çakmakdaşdan ýasalan iri tyglar, peýkam uçlary, palçykdan ýasalan gap-çanaklaryň nusgalary, däne owmak üçin niýetlenen ýasy daş ownuklary, goýundyr geçiniň, jerendir balygyň süňk galyndylary neolit döwründe ýaşan adamlaryň awçylyk, ýygnaýjylyk balyk tutmak bilen bir wagtda maldarçylyk bilen hem meşgullanandygyny aňladýar. Tapyndylar eýýam mezolit döwründe Türkmenistanyň çäklerinde ýaşan adamlaryň durmuşynda özboluşly aýratynlyklaryň peýda bolandygyny subut edýär. Hut şu döwürden başlap olarda sosial-ykdysady, medeni babatda ösüş has çaltlaşypdyr. Mezolit zamanynyň ruhy medeniýeti hakynda olaryň özlerini deňziň ýalpyldawuk balykgulajyklaryny dakynyp bezenmek adaty düşünje berýär.
Jebel gowagyndan tapylan daş gurallar giçki mezolite, keramiki önümler bolsa neolit zamanyna, irki bürünç asyryna degişlidir. Bu tapyndylar Günbatar Türkmenistanyň çäklerinde iň gadymy döwürden başlap ýaşaýşyň üznüksiz dowam edendigini, adamlaryň dürli taryhy döwürlerde özboluşly ýaşaýşynyň, zähmet gurallarynyň medeniýetiniň bolandygyny anyklamaga ýardam edýär. Gowaklardan tapylan adamlaryň peýdalanan zähmet gurallarynyň görkezmegine görä, indi adamlar haýwanlaryň hamyny eýelemek, süňk we agaç ýonmak, ol ýerden zähmet gurallaryny ýasamak bilen meşgullanypdyrlar. Aýry-aýry medeni gatlaklardan tapylan zähmet gurallarynyň esasy bölegi haýwanlaryň süňkünden ýasalypdyr. Ýöne ol gurallar has gödek, işlemek üçin oňaýsyz bolupdyr. Mezolit zamanynyň aýaklarynda daş gurallary belli bir forma berilipdir. Olaryň funksiýalary artyp, şol gurallaryň kömegi bilen işiň birnäçe görnüşleri ýerine ýetirilipdir. Ösümlikleriň miwelerini çürtipdirler, köküni köweläpdirler, haýwanlaryň etini böleklere bölüpdirler, derisini soýupdyrlar, hamyny gazapdyrlar.
Mezolit zamanynda oduň peýdalanylyp başlanmagy bilen ilkidurmuş adamlarynyň durmuşynda düýpli öwrülşik başlanypdyr. Adamazat tarapyndan oduň peýdalanylyp başlanmagyna ýyldyrym çakmagy, wulkan atylmagy sebäpli, tokaýlarda ýangynyň emele gelmegi sebäp bolupdyr. Şol ýangynlar sebäpli köp sanly haýwanlar oduň içinde galypdyr. Şol haýwanlaryň etinden iýip gören adamlar bişen etiň çig etden tagamly bolýandygyny aňypdyrlar. Edil şeýlede ot adamlary sowukdan, wagşy haýwanlardan goramakda hem ähmiýeti uly bolupdyr. Şeýlelik bilen iň gadymy adamlar ody öz ýaşaýan mekanlaryna ojaklaryna getirip, ony söndürmän saklapdyrlar.
Oduň peýdalanyp başlanmagy adamzadyň durmuşynda diňe bir medeni progressiň ösmegine däl eýsem adamzadyň kämilleşmegi üçin hem ähmeýetli bolupdyr. Ot adamzadyň hojalyk durmuşynyň esasyny goýupdyr, işeňnirligini artdyrypdyr. Adamlar ody öçürmän saklamak üçin, daş-töwerege ot düşmezligi, ätiýaçlygy elden bermändirler. Indi adamlar ody ýelden, ýagyşdan, gorap saklamaly, ýagny kadalaşdyrmaly, bol-elin gury odun taýýarlamaly bolupdyrlar. Oduň ýüze çykmagy aýallar bilen erkek adamlaryň arasynda zähmet bölünişigini hem ýüze çykyrypdyr.
Erkek adamlar ody dürli ýollar bilen alypdyr. Aýallara bolsa indi öý-hojalyk işleri: çagalary ösdürmek, terbiýelemek, nahar taýýarlamak, ody söndürmän saklamak bilen meşgul bolmagyna getiripdir. Indi ojagyň eýesi aýallar bolupdyr. Ot ýaşaýyş jaýda ýylylyga nahar taýýarlamaklygyň esasy serişdesine öwrülipdir.
Şeýlelikde görüşimiz ýaly adamzat ody baryp mezolit zamanyndan bäri özleriniň gündelik durmuşynda giňden peýdalynyp başladylar. Birneme soňrak bolsa adamlar ody emeli el bilen almaklygyň hötdesinden gelipdir.
Oduň medeni we tehniki ähmiýetinden başga-da, jemgyýetçilik ähmiýeti-de uly bolupdyr. ol adamlary bir-birleri bilen ýakynlaşdyrypdyr. Ýokarky paleolit we mezolit zamanlarynda enelik urugçylyk jemgyýeti höküm sürüpdir. Bu jemgyýet urug toparlary ene tarapyndan bolan kowumlaryň gany bir garyndaşlyk toparlary bolupdyr.
9-7 müň ýyl mundan ozal täze daş asyry başlanýar. Bu zamanda adamzadyň jemgyýetçilik durmuşynda taryhy özgerişlikler bolup geçýär. Indi adamzat tebigatyň taýýar önümlerini seri etmekden, ony öndürmeklige girişýär. Ýygnaýjylyk we awçylyk öz ornuny ekerançylyga we maldarçylyga berýär. Bu öwrülşigi kä halatlarda “neolitik rewolýusiýa” diýip hem atlandyrýarlar.
Türkmenistanyň çäklerinde irki neolit zamanyna degişli tapyndylaryň esasy bölegi Aşgabatdan 30 km- ýerleşen Jeýtun obasyndaky medeni gatlaklaryndan tapyldy.
Jeýtun medeniýeti B.M. Masson tarapyndan öwrenilip, bu ýerde öňki SSSR-iň çäginde iň irki ekerançylygyň ýüze çykandygy belli boldy. Munuň özi Jeýtunlylaryň oturymly ekerançylyk bilen meşgullanyp başlan döwründe dünýäniň beýleki ýerlerinde adamlar ýabany ösümlikleri ýygnamak, aw awlamak bilen meşgul bolupdyrlar. Bu döwürde daş gurallary ep-esli kämilleşipdir. Jeýtun obasynda jemi 200-240 adam ýaşapdyr. Ýaşaýyş jaýlary palçykdan bejerilipdir.
Gyzylarbat bilen Mäne-Çäge oazisi aralygynda Jeýtun medeniýetine degişli Çopandepe, Togalak depe, Bamy, Çagylly we Monjukly depe ýaly ençeme obalaryň bolandygy ýüze çykaryldy.
Jeýtun we Çopandepe ýadygärlikleri gazylyp agtarlanda arpa däneleriniň yzlary, bugdaý däneleri bilen bir wagtda maldarçylygyň ösendigini görkezýän öý haýwanlarynyň süňkleri tapyldy. Bu döwürde esasy orunda awçylyk durupdyr. Jeýtun medeniýetiniň soňky döwürlerinde hojalykda kem-kemden eldeki haýwanlar agdyklyk edip başlapdyr. Bu döwürde zähmet gurallaryny ýasamakda esasy orunda ýylmanak daşlar durupdyr. Adamlar daşdan orak, soky, däne owguçlary bejeripdirler. Jeýtunlylar palçykdan gap-çanaklary bejerip olary göni we egrem-bügrem çyzyklar görnüşinde haşamlapdyrlar.
Kaspi deňziniň kenarlarynda ýaşan awçylaryň, iýmit çöpleýjileriň obşinalary bilen bir hatarda çöllüklerde, sähralarda gadymy urug obşinalarynyň mekanlarynyň alamatlary Krasnowdsk ýarym adasynyň jümmüşinde, Garagumda Maňgyşlakda we ondan aňry demirgazykda Gazagystan sähralarynda duş gelýär. Şeýle gadymy mekanlar Uzboýyň boýunda has köp. Olar Uzboýyň aşak akymynyň boýunda, ondan demirgazyga Amyderýanyň aşak akymlaryna tarap yzy üzülmän uzalyp gidýär.
SSSR Ylymlar Akamedimiýasynyň Etnografiýa Institutynyň ýanynda döredilen Horezm arheologiki – etnografiki ekspedisiýasy S.P. Tolstowyň ýolbaşçylygynda Amyderýanyň aşak akymlarynda 1939-njy ýylda arheologiýa gözleglerini geçirdi. Şonda Amyderýanyň sol kenaryndan Ýanbaşgalanyň töwereklerinden neolit döwrüne degişli küýze döwükleriniň daşdan ýasalan gurallaryň ençemesi tapyldy. Şol gadymy adamlaryň ýaşan ýerleriniň Ýanbaşgalanyň ýakynynda ýerleşeni üçin oňa Ýanbaşgala 1,2,3,4 diýlip atlandyrypdyrlar. Ýanbaşgala 4-nji diýen ýerde geçirmeli barlaglar netijesinde tapylan tapyndylaryň Kelteminar obasyna ýakyndygy sebäpli ol Kelteminar medeniýeti diýlip atlandyrylýar. Kelteminar medeniýetini döreden ilat awçylyk bilen meşgullanypdyr. Bu ýerde ilat ýerzeminlerde ýaşapdyr. Ýaşaýyş jaýlarda ot ýanýan ojak bolupdyr. Kelte minarlylaryň maddy medeniýeti ösen neolit zamanynyň medeniýetiniň derejesinde bolupdyr. Olar özleri üçin daşdan zerur bolan zatlary bejermek üçin, çakmak daşdan ýasalan tygly gurallary peýdalanypdyrlar. Olar mezolit zamanynyň aw awlamak üçin zerur bolan ýaraglary bilen bir wagtda täze sap neolit zamanyna degişli peýkam uçlaryny hem peýdalanypdyrlar. Kelteminarlylar palçykdan gap-çanak ýasamagy olary timarlamagy başarypdyrlar. Balykgulakdan monjuk hünji ýaly bezeg şaý-serpleri bejerip dakynypdyrlar.
Kelteminar medeniýeti b.e.öňki IV müň ýyllygyň aýagynda III müň ýyllygyň başlarynda döräpdir.
Orta Aziýanyň sähralarynda we çöllerinde ýaşan awçylar, balykçylar we iýmit ýygnaýjylar ýaly gadymy kelteminarlylaryň hojalygynyň we durmuşynyň primitiw bolanlygyna garamazdan, olar özlerinden has uzaklardaky ilatdan üzňe ýaşamandyrlar. Bu otrum ýerinde ýaşan ilat Eýran Arabystan aýlaklaryndaky ilat bilen aragatnaşykda bolupdyrlar. Onuň şeýledigini tapylan balykgulaklardan ýasalan köp sanly monjuklar subut edýär. Kelteminardaky oturym ýerlerden tapylan keramika Amyderýanyň aşak akymlaryndan uzak demirgazykda we gündogarda ýaşan neolit zamanynyň taýpalarynyň medeniýeti bilen Aral Ýakasyndaky medeniýetiň aragatnaşygynyň bolandygyny subut edýär.
Kelteminarlylar bilen Uralda, Günorta we Günbatar Sibirde, Orhon-Ýeniseý derýalarynyň boýlarynda ýaşan döwürdeşleriniň keramik önümlerinde hem meňzeşlikler köp.
Kelteminarlylaryň, Jebellileriň, Köpetdag eteklerinde ýaşan ilatyň neolit döwrüne degişli maddy medeniýetinde-de meňzeşlikler köp. Beýleki welaýatlar bilen gatnaşyklar Kaspi kenarynda ýaşan ilatyň arasynda hem bolupdyr. Kaspi ýakasyndaky gowaklarda birneme irkiräk döwre degişli ýüzi ýylmanan, özide elde ýasalan gaplaryň gyzyl reňkli käwagtlarda bolsa gara reňkli döwükleri peýda bolýar. Soňra şol gowaklaryň ýokarky gatlaklarynda melemtil reňkli nepis gaplaryň döwükleri duş gelip başlaýar. Şu döwüklerdir, gaplar şol zamana garanda ýokary medeniýetiniň bir eýýamden bäri ösüp gelen ekerançylyk sebitlerinden getirilipdir. Şol medeniýeti döreden adamlar bolsa oturym ýerleriniň alamatlaryny galdyrandyrlar. Şol oturym ýerleriniň aşaky medeni gatlaklarynda boýag. bilen owadan hoşamlanan, palçykdan ýasalan gap-çanaklaryň döwükleri, birneme ýokarrakdaky gatlakda bolsa ýüzi ýylmanan melemtil we gara reňkli döwükler bar.
Şunuň bilen birlikde Kaspi ýakasyndaky ýaşan adamlaryň medeniýetinde bir topar täze alamatlar hem ýüze çykýar. Bu alamatlar bolsa olaryň durmuşyndaky möhüm üýtgeşmeleri görkezýär. Munuň şeýledigini Jebel gowagynyň ýokary gatlaklaryndan tapylan peýkamlara oturdylýan mindolitik uçlaryň deregine indi iki tarapy hem nepis gysyjy ýongyç bilen timarlanan neolit zamanyna degişli uçlar ýüze çykýar.
Uzboý jülgesinde gadym adamlaryň ýüze çykarylan mekanlary şol zamana degişlidir. Bu ýerlerde daşdan ýasalan, gowy ýylmanan paltajyklar tapyldy. Bu paltajyklar Kelteminardan tapylan paltajyklara çalymdaşdyr. Neolit zamanynda ýasy daşlar görnüşindäki ýönekeý däne owguçlaryň deregine gadymy müsür owguçlaryna meňzeş täze däne owguçlary peýda bolýar.
70-nji ýyllarda Düýeboýun suw howdanynyň zonasynda geçirilen arheologyň gözleg işleri netijesinde Türkmenistanyň territoriýasyndan Tümmekkiçijik diýen ýerden gadymy gonamçylygyň üsti açyldy. Bu gonamçylyk neolit zamanyna degişli ekeni. Bu ýerden tapylan gap-çanaklar, çakmak daşyndan ýasalan zähmet gurallar özleriniň ýasalyş tehnikasy boýunça Amyderýanyň sag kenaryndan neolit zamanyna degişli tapyndylara meňzeşdir.
Soňky döwürlerde Jebel gowagynda adamlar hemişelik ýaşamandyrlar. Indi ilat gowaklarda käýarym düşläpdirler. Kaspi kenaryndaky gowaklaryň birden boşap galmaklygynyň sebäbi indi b.e.öňki IV-III müň ýyllyklarda Türkmenistanyň gadymy ilatynyň durmuşynda düýpli üýtgeşmeler bolup başlapdyr.
Köpetdagyň eteklerinde, ýeriň tebigy suwarylmagy üçin peýdalanylyp boljak çeşmeleriň we bulaklaryň boýunda täze medeniýet, ekerançylyk medeniýeti emele gelýär. Şu ekerançylyk bilen meşgullanyp başlan ilat bolsa, mundan beyläk Türkmenistanyň ilatynyň taryhynda uly orun tutup başlaýar.
Tebigy şertleriň yzgytsyz primitiw ekerançylyga mümkinçiligiň ýok ýerlerinde bolsa ilat awçylykdan, iýmit çöpleýjilikden öý haýwanlaryny edinmeklige geçip başlaýar. Bu geçiş bolsa adamlaryň ýaşaýşyny has oňat täsir edip başlaýar.
Şoňa göräde hut şu döwre degişli Jebel gowagyndan tapylan tapyndylaryň arasynda ýabany haýwanlaryň süňkleri bilen birlikde öý geçileriniň süňkleri hem peýda bolýar.
Şeýlelik bilen hem Türkmenistanda awçylaryň, iýmit çöpleýjileriň ilkidurmuş medeniýetiniň zamany gutarýar.
Dag eteklerinde çeşmeleriň, derýalaryň boýlarynda ekerançylyk sähralardaky we çöllerdäki welaýatlarda maldarçylyk hojalygy progressiw ösüp başlaýar. Bu ösüş bolsa iň gadymy medeniýetiň gazananlarynyň esasynda öňe gidipdir.
Ýer şarynyň ýüzündäki iň gadymy we öňde baryjy ekerançylyk medeniýetleriniň biriniň başlangyjy hut Türkmenistanyň territoriýasyndan, Eýran daglygy bilen Turan düzlüginiň arasyndaky serhetden tapyldy. Şol ýadygärligiň iň gadymylary Jebel gowagynda b.e.öňki V müň ýyllyga degişlidir. Aşgabatdan 30 km demirgazyk-günbatar tarapdaky Jeýtunyň ýanynda bolan oturym ýeri hem şunuň ýaly ýadygärlikdir.
Awtor: www.NiNa.Az
Neşir edilen senesi:
wikipediýa, wiki, kitap, kitaplar, kitaphana, makala, oka, göçürip al, mugt, mugt göçürip al, mp3, wideo, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, surat, aýdym-saz, aýdym, film, kitap, oýun, oýunlar, jübi telefony, android, ios, alma, jübi telefony, samsung, iphone, xiomi, xiaomi kompýuter, Türkmenistan Mezolit we Neolit zamanlarynda hakda maglumat, Türkmenistan Mezolit we Neolit zamanlarynda näme? Türkmenistan Mezolit we Neolit zamanlarynda näme diýmek?
Mowzuk Turkmenistan Mezolit we Neolit zamanlarynda Meyilnama 1 Mezolit zamany we onun tapyndylary 2 Neolit zamany we onun tapyndylary Mezolit we neolit zamanlarynyn dowamlylygy paleolit zamany bilen denesdirende onca bir uzak bolman yagny 10 15 mun yyllygy oz icine alyar Dunya taryhynda mezolit yer yuzundaki in sonky buzlanmanyn erap baslan dowrune gabat gelyar Buz eran yerlerde geografiki landsaft das yuzunin gornusi fauna we flora tiz uytgeyar Apet buzluklaryn eremegi bilen ahli yerlerde suw kopelyar Su zamanda Kaspi denzinin hem suwunyn derejesi yokarlanyp ep esli gury yer ginisliklerini basyar Bir soz bilen aydanda Hwalin transgressiyasy diylip atlandyrylan suw josguny zerarly Kaspinin suwy hazirki derejesinden 75 metre gowrak yokary goterilyar Turkmenistanyn caklerinde mezolit dowrune degisli kop sanly tapyndylaryn usti acyldy Olara Jebel gowagy Kesgirgulak Garabogazyn gundogarynda yerlesyan Hapasuw Depecanak gonalgalary Balkan daglarynda yerlesyan Gayly I hem de II Damdamcesme gowaklary Garailim gonalgasy Uzboyyn asak akymyndaky Kelkor Aktam Sonrajy yaly gonalgalar degislidir Hazirki wagtda arheologlar jemi 30 a golay yerden mezolit zamanyna degisli yer usti 4 sany hem yer asty medeni gatlaklary Jebel Gayly I we II Damdancesme acdylar we ylmy esasda owrendiler Sonky yyllarda Gundogar Turkmenistanda Gowurdakda Balahana dagynyn Gundogaryndan gicki mezolit dowrune degisli ilki durmus adamlaryn duralgasynyn hem usti acyldy Arheologik tapyndylar mezolit dowrunin adamlarynyn awcylyk balyk tutmak ir iymis coplemek bilen mesgullanandygyny tassyklayar Yokarda agzalan mezolit zamanynyn adamlarynyn duselgelerinden bekranin cokanin zagaranyn kecirin sunk galyndylarynyn kop tapylmagy balyk tutmaklygyn ony iymit hokuminde peydalanmaklygyn osendigini anladyar In gadymy adamlaryn durmusynda balyk tutmaklygyn mohum rol oynandygyna seretmezden mezolit zamanynda adamlaryn durmusynda awcylyk esasy orunda durupdyr Bu yagdayy Jebel gowagyndan Damdamcesmeden tapylan yabany haywanlaryn goyunyn gecinin gulanyn okuzin gurenin pisigin sunkleri tassyklayar Mezolit zamanynyn adamlary ep esli derejede kamillesen zahmet gurallary aw ucin yaraglary bolup dasdan yiti ucly nayzalar durli olcegli ucluklar ok yaylar hyzmat edipdir Yygnayjylyk olaryn hojalygynda mohum orny eyelapdir Onduriji guyclerin osusinin taryhynda yayyn we peykamyn uly ahmiyeti bolupdyr yay we peykam tehniki tejribanin kem kemden we uzak wagtly jemlenmesinin adamyn zahmet tejribesinin onun praktiki bilimlerinin yzygiderli baylasmagynyn netijesi bolupdyr Yayyn oylanyp tapylmagy dasdan yasalan godek gurallardan yaya we peykama gecilmegi duypli owrulsige getiripdir Awcylyk duzguninden haywanlary eldeki etmeklige ilkidurmus maldarcylygyna gecmeklige getirilyar Yabany haywanlary eldekilesdirmek gaty uzak wagty oz icine alypdyr hem de cylsyrymly bolupdyr Yer yuzunde 140 mun haywan yasap sondan dine 47 si eldekilesdirilendir Ilkinji eldekilesdirilen haywan it bolupdyr Gecileri goyunlary donuz eldekilesdirmek b e onki 7 mun yyllyga yagny gicki mezolit dowrune degislidir II Damdamcesmeden tapylan gecinin goynun sunk galyndylary sol dowurde ownuk sahly maldarcyulyga gecmekligin baslanandygyny habar beryar Munun ozi awcylyga balykcylyga yygnayjylyga dayanyan hojalyk durmusynda taze has ahmiyetli pudagyn elementlerinin yuze cykyp baslandygyny anladyar Gowaklardan tapylan dane owguclar Turkmenistanyn medolitik tayplarynyn durmusynda yabany osumliklerden ilkinji nobatda daneli osumlikleri coplemeginde uly ahmiyete eye bolandygyny anladyar Hojalygyn taze pudaklarynyn emele gelmegi olaryn kamillesip baslamagy neolit dowri taze das asyry ucin hasiyetli alamatlaryn biridir Sol bir taryhy dowurde dunyanin durli yerlerinde yasan adamlaryn durmusynda sosial ykdysady gatnasyklar durli depginde osupdir Su yagday Turkmenistanyn caklerinde yasan in gadymy yasayjylar ucin hem hasiyetlidir Neolit zamanynda Turkmenistanyn gunorta dag eteklerinde ekerancylyk medeniyeti gin yayran bolsa Gunbatar we Demirgazykda yygnayjylaryn balykcylaryn maldarlaryn ozbolusly medeniyeti dowam edipdir Jebel II Damdamcesme Gayly yaly kop medeni gatlakly gowaklardan Ustyurtda Kemal coketliginden asaky Uzboyyn golayyndan Balkandagyn demirgazygyndan neolit zamanyna degisli kop sanly tapyndylar tapyldy Jebel gowagyndan tapylan cakmakdasdan yasalan iri tyglar peykam uclary palcykdan yasalan gap canaklaryn nusgalary dane owmak ucin niyetlenen yasy das ownuklary goyundyr gecinin jerendir balygyn sunk galyndylary neolit dowrunde yasan adamlaryn awcylyk yygnayjylyk balyk tutmak bilen bir wagtda maldarcylyk bilen hem mesgullanandygyny anladyar Tapyndylar eyyam mezolit dowrunde Turkmenistanyn caklerinde yasan adamlaryn durmusynda ozbolusly ayratynlyklaryn peyda bolandygyny subut edyar Hut su dowurden baslap olarda sosial ykdysady medeni babatda osus has caltlasypdyr Mezolit zamanynyn ruhy medeniyeti hakynda olaryn ozlerini denzin yalpyldawuk balykgulajyklaryny dakynyp bezenmek adaty dusunje beryar Jebel gowagyndan tapylan das gurallar gicki mezolite keramiki onumler bolsa neolit zamanyna irki burunc asyryna degislidir Bu tapyndylar Gunbatar Turkmenistanyn caklerinde in gadymy dowurden baslap yasaysyn uznuksiz dowam edendigini adamlaryn durli taryhy dowurlerde ozbolusly yasaysynyn zahmet gurallarynyn medeniyetinin bolandygyny anyklamaga yardam edyar Gowaklardan tapylan adamlaryn peydalanan zahmet gurallarynyn gorkezmegine gora indi adamlar haywanlaryn hamyny eyelemek sunk we agac yonmak ol yerden zahmet gurallaryny yasamak bilen mesgullanypdyrlar Ayry ayry medeni gatlaklardan tapylan zahmet gurallarynyn esasy bolegi haywanlaryn sunkunden yasalypdyr Yone ol gurallar has godek islemek ucin onaysyz bolupdyr Mezolit zamanynyn ayaklarynda das gurallary belli bir forma berilipdir Olaryn funksiyalary artyp sol gurallaryn komegi bilen isin birnace gornusleri yerine yetirilipdir Osumliklerin miwelerini curtipdirler kokuni kowelapdirler haywanlaryn etini boleklere bolupdirler derisini soyupdyrlar hamyny gazapdyrlar Mezolit zamanynda odun peydalanylyp baslanmagy bilen ilkidurmus adamlarynyn durmusynda duypli owrulsik baslanypdyr Adamazat tarapyndan odun peydalanylyp baslanmagyna yyldyrym cakmagy wulkan atylmagy sebapli tokaylarda yangynyn emele gelmegi sebap bolupdyr Sol yangynlar sebapli kop sanly haywanlar odun icinde galypdyr Sol haywanlaryn etinden iyip goren adamlar bisen etin cig etden tagamly bolyandygyny anypdyrlar Edil seylede ot adamlary sowukdan wagsy haywanlardan goramakda hem ahmiyeti uly bolupdyr Seylelik bilen in gadymy adamlar ody oz yasayan mekanlaryna ojaklaryna getirip ony sondurman saklapdyrlar Odun peydalanyp baslanmagy adamzadyn durmusynda dine bir medeni progressin osmegine dal eysem adamzadyn kamillesmegi ucin hem ahmeyetli bolupdyr Ot adamzadyn hojalyk durmusynyn esasyny goyupdyr isennirligini artdyrypdyr Adamlar ody ocurman saklamak ucin das towerege ot dusmezligi atiyaclygy elden bermandirler Indi adamlar ody yelden yagysdan gorap saklamaly yagny kadalasdyrmaly bol elin gury odun tayyarlamaly bolupdyrlar Odun yuze cykmagy ayallar bilen erkek adamlaryn arasynda zahmet bolunisigini hem yuze cykyrypdyr Erkek adamlar ody durli yollar bilen alypdyr Ayallara bolsa indi oy hojalyk isleri cagalary osdurmek terbiyelemek nahar tayyarlamak ody sondurman saklamak bilen mesgul bolmagyna getiripdir Indi ojagyn eyesi ayallar bolupdyr Ot yasayys jayda yylylyga nahar tayyarlamaklygyn esasy serisdesine owrulipdir Seylelikde gorusimiz yaly adamzat ody baryp mezolit zamanyndan bari ozlerinin gundelik durmusynda ginden peydalynyp basladylar Birneme sonrak bolsa adamlar ody emeli el bilen almaklygyn hotdesinden gelipdir Odun medeni we tehniki ahmiyetinden basga da jemgyyetcilik ahmiyeti de uly bolupdyr ol adamlary bir birleri bilen yakynlasdyrypdyr Yokarky paleolit we mezolit zamanlarynda enelik urugcylyk jemgyyeti hokum surupdir Bu jemgyyet urug toparlary ene tarapyndan bolan kowumlaryn gany bir garyndaslyk toparlary bolupdyr 9 7 mun yyl mundan ozal taze das asyry baslanyar Bu zamanda adamzadyn jemgyyetcilik durmusynda taryhy ozgerislikler bolup gecyar Indi adamzat tebigatyn tayyar onumlerini seri etmekden ony ondurmeklige girisyar Yygnayjylyk we awcylyk oz ornuny ekerancylyga we maldarcylyga beryar Bu owrulsigi ka halatlarda neolitik rewolyusiya diyip hem atlandyryarlar Turkmenistanyn caklerinde irki neolit zamanyna degisli tapyndylaryn esasy bolegi Asgabatdan 30 km yerlesen Jeytun obasyndaky medeni gatlaklaryndan tapyldy Jeytun medeniyeti B M Masson tarapyndan owrenilip bu yerde onki SSSR in caginde in irki ekerancylygyn yuze cykandygy belli boldy Munun ozi Jeytunlylaryn oturymly ekerancylyk bilen mesgullanyp baslan dowrunde dunyanin beyleki yerlerinde adamlar yabany osumlikleri yygnamak aw awlamak bilen mesgul bolupdyrlar Bu dowurde das gurallary ep esli kamillesipdir Jeytun obasynda jemi 200 240 adam yasapdyr Yasayys jaylary palcykdan bejerilipdir Gyzylarbat bilen Mane Cage oazisi aralygynda Jeytun medeniyetine degisli Copandepe Togalak depe Bamy Cagylly we Monjukly depe yaly enceme obalaryn bolandygy yuze cykaryldy Jeytun we Copandepe yadygarlikleri gazylyp agtarlanda arpa danelerinin yzlary bugday daneleri bilen bir wagtda maldarcylygyn osendigini gorkezyan oy haywanlarynyn sunkleri tapyldy Bu dowurde esasy orunda awcylyk durupdyr Jeytun medeniyetinin sonky dowurlerinde hojalykda kem kemden eldeki haywanlar agdyklyk edip baslapdyr Bu dowurde zahmet gurallaryny yasamakda esasy orunda yylmanak daslar durupdyr Adamlar dasdan orak soky dane owguclary bejeripdirler Jeytunlylar palcykdan gap canaklary bejerip olary goni we egrem bugrem cyzyklar gornusinde hasamlapdyrlar Kaspi denzinin kenarlarynda yasan awcylaryn iymit copleyjilerin obsinalary bilen bir hatarda colluklerde sahralarda gadymy urug obsinalarynyn mekanlarynyn alamatlary Krasnowdsk yarym adasynyn jummusinde Garagumda Mangyslakda we ondan anry demirgazykda Gazagystan sahralarynda dus gelyar Seyle gadymy mekanlar Uzboyyn boyunda has kop Olar Uzboyyn asak akymynyn boyunda ondan demirgazyga Amyderyanyn asak akymlaryna tarap yzy uzulman uzalyp gidyar SSSR Ylymlar Akamedimiyasynyn Etnografiya Institutynyn yanynda doredilen Horezm arheologiki etnografiki ekspedisiyasy S P Tolstowyn yolbascylygynda Amyderyanyn asak akymlarynda 1939 njy yylda arheologiya gozleglerini gecirdi Sonda Amyderyanyn sol kenaryndan Yanbasgalanyn towereklerinden neolit dowrune degisli kuyze dowuklerinin dasdan yasalan gurallaryn encemesi tapyldy Sol gadymy adamlaryn yasan yerlerinin Yanbasgalanyn yakynynda yerleseni ucin ona Yanbasgala 1 2 3 4 diylip atlandyrypdyrlar Yanbasgala 4 nji diyen yerde gecirmeli barlaglar netijesinde tapylan tapyndylaryn Kelteminar obasyna yakyndygy sebapli ol Kelteminar medeniyeti diylip atlandyrylyar Kelteminar medeniyetini doreden ilat awcylyk bilen mesgullanypdyr Bu yerde ilat yerzeminlerde yasapdyr Yasayys jaylarda ot yanyan ojak bolupdyr Kelte minarlylaryn maddy medeniyeti osen neolit zamanynyn medeniyetinin derejesinde bolupdyr Olar ozleri ucin dasdan zerur bolan zatlary bejermek ucin cakmak dasdan yasalan tygly gurallary peydalanypdyrlar Olar mezolit zamanynyn aw awlamak ucin zerur bolan yaraglary bilen bir wagtda taze sap neolit zamanyna degisli peykam uclaryny hem peydalanypdyrlar Kelteminarlylar palcykdan gap canak yasamagy olary timarlamagy basarypdyrlar Balykgulakdan monjuk hunji yaly bezeg say serpleri bejerip dakynypdyrlar Kelteminar medeniyeti b e onki IV mun yyllygyn ayagynda III mun yyllygyn baslarynda dorapdir Orta Aziyanyn sahralarynda we collerinde yasan awcylar balykcylar we iymit yygnayjylar yaly gadymy kelteminarlylaryn hojalygynyn we durmusynyn primitiw bolanlygyna garamazdan olar ozlerinden has uzaklardaky ilatdan uzne yasamandyrlar Bu otrum yerinde yasan ilat Eyran Arabystan aylaklaryndaky ilat bilen aragatnasykda bolupdyrlar Onun seyledigini tapylan balykgulaklardan yasalan kop sanly monjuklar subut edyar Kelteminardaky oturym yerlerden tapylan keramika Amyderyanyn asak akymlaryndan uzak demirgazykda we gundogarda yasan neolit zamanynyn taypalarynyn medeniyeti bilen Aral Yakasyndaky medeniyetin aragatnasygynyn bolandygyny subut edyar Kelteminarlylar bilen Uralda Gunorta we Gunbatar Sibirde Orhon Yenisey deryalarynyn boylarynda yasan dowurdeslerinin keramik onumlerinde hem menzeslikler kop Kelteminarlylaryn Jebellilerin Kopetdag eteklerinde yasan ilatyn neolit dowrune degisli maddy medeniyetinde de menzeslikler kop Beyleki welayatlar bilen gatnasyklar Kaspi kenarynda yasan ilatyn arasynda hem bolupdyr Kaspi yakasyndaky gowaklarda birneme irkirak dowre degisli yuzi yylmanan ozide elde yasalan gaplaryn gyzyl renkli kawagtlarda bolsa gara renkli dowukleri peyda bolyar Sonra sol gowaklaryn yokarky gatlaklarynda melemtil renkli nepis gaplaryn dowukleri dus gelip baslayar Su dowuklerdir gaplar sol zamana garanda yokary medeniyetinin bir eyyamden bari osup gelen ekerancylyk sebitlerinden getirilipdir Sol medeniyeti doreden adamlar bolsa oturym yerlerinin alamatlaryny galdyrandyrlar Sol oturym yerlerinin asaky medeni gatlaklarynda boyag bilen owadan hosamlanan palcykdan yasalan gap canaklaryn dowukleri birneme yokarrakdaky gatlakda bolsa yuzi yylmanan melemtil we gara renkli dowukler bar Sunun bilen birlikde Kaspi yakasyndaky yasan adamlaryn medeniyetinde bir topar taze alamatlar hem yuze cykyar Bu alamatlar bolsa olaryn durmusyndaky mohum uytgesmeleri gorkezyar Munun seyledigini Jebel gowagynyn yokary gatlaklaryndan tapylan peykamlara oturdylyan mindolitik uclaryn deregine indi iki tarapy hem nepis gysyjy yongyc bilen timarlanan neolit zamanyna degisli uclar yuze cykyar Uzboy julgesinde gadym adamlaryn yuze cykarylan mekanlary sol zamana degislidir Bu yerlerde dasdan yasalan gowy yylmanan paltajyklar tapyldy Bu paltajyklar Kelteminardan tapylan paltajyklara calymdasdyr Neolit zamanynda yasy daslar gornusindaki yonekey dane owguclaryn deregine gadymy musur owguclaryna menzes taze dane owguclary peyda bolyar 70 nji yyllarda Duyeboyun suw howdanynyn zonasynda gecirilen arheologyn gozleg isleri netijesinde Turkmenistanyn territoriyasyndan Tummekkicijik diyen yerden gadymy gonamcylygyn usti acyldy Bu gonamcylyk neolit zamanyna degisli ekeni Bu yerden tapylan gap canaklar cakmak dasyndan yasalan zahmet gurallar ozlerinin yasalys tehnikasy boyunca Amyderyanyn sag kenaryndan neolit zamanyna degisli tapyndylara menzesdir Sonky dowurlerde Jebel gowagynda adamlar hemiselik yasamandyrlar Indi ilat gowaklarda kayarym duslapdirler Kaspi kenaryndaky gowaklaryn birden bosap galmaklygynyn sebabi indi b e onki IV III mun yyllyklarda Turkmenistanyn gadymy ilatynyn durmusynda duypli uytgesmeler bolup baslapdyr Kopetdagyn eteklerinde yerin tebigy suwarylmagy ucin peydalanylyp boljak cesmelerin we bulaklaryn boyunda taze medeniyet ekerancylyk medeniyeti emele gelyar Su ekerancylyk bilen mesgullanyp baslan ilat bolsa mundan beylak Turkmenistanyn ilatynyn taryhynda uly orun tutup baslayar Tebigy sertlerin yzgytsyz primitiw ekerancylyga mumkinciligin yok yerlerinde bolsa ilat awcylykdan iymit copleyjilikden oy haywanlaryny edinmeklige gecip baslayar Bu gecis bolsa adamlaryn yasaysyny has onat tasir edip baslayar Sona gorade hut su dowre degisli Jebel gowagyndan tapylan tapyndylaryn arasynda yabany haywanlaryn sunkleri bilen birlikde oy gecilerinin sunkleri hem peyda bolyar Seylelik bilen hem Turkmenistanda awcylaryn iymit copleyjilerin ilkidurmus medeniyetinin zamany gutaryar Dag eteklerinde cesmelerin deryalaryn boylarynda ekerancylyk sahralardaky we collerdaki welayatlarda maldarcylyk hojalygy progressiw osup baslayar Bu osus bolsa in gadymy medeniyetin gazananlarynyn esasynda one gidipdir Yer sarynyn yuzundaki in gadymy we onde baryjy ekerancylyk medeniyetlerinin birinin baslangyjy hut Turkmenistanyn territoriyasyndan Eyran daglygy bilen Turan duzluginin arasyndaky serhetden tapyldy Sol yadygarligin in gadymylary Jebel gowagynda b e onki V mun yyllyga degislidir Asgabatdan 30 km demirgazyk gunbatar tarapdaky Jeytunyn yanynda bolan oturym yeri hem sunun yaly yadygarlikdir