Azərbaycan
Deutschland
Lietuva
Malta
ශ්රී ලංකාව
Türkmenistan
Türkiyə
Украина
Bu makalada hiç bir maglumat hakynda ýok Bu makalada üpjün edilen maglumatlar hakynda salgylanma görkezilmändir Bu maglu
Ynsan
Bu makalada hiç bir maglumat hakynda ýok. |
Adam [a:dam] – Ilki arap, soňra pars we olardan hem yslam dininiň üsti bilen türki dillere geçen bu sözüň asly sanskrit dilinde «ynsan» manysyny aňladan adamas sözündendir, ýöne adam sözi türki dillere «ynsan» däl-de, «erkek adam» manysynda geçipdir. Häzirem türkmenler adam sözüni köplenç «erkek», aýal, zenan ýa-da aýal adam sözlerini bolsa «aýal» manysynda ulanýarlar.
Adam bilen haýwanlaryň arasyndaky tapawut
Zoologiýa ulgamyna görä, häzirki zaman akylly adam görnüşi (Homo sapiens) akord görnüşine, süýdemdirijiler toparyna, primatlaryň tertibine girýär. Beýniniň ululygyna, dyrnaklaryň tekizligine, başam barmaklaryň beýleki barmaklara ýerleşdirilmegine, skeletiň we organlaryň gurluşyna, enäniň göwresindäki ösüşine, rudimentiň we atawistik alamatlaryň meňzeşligine esaslanýar. maýmynlar maşgalasynda. Mundan başga-da, adam we maýmyn keselleri we parazitler meňzeşdir.
Adamlar, elleri bilen deňeşdirilende aýaklarynyň uzynlygyndaky uly maýmynlardan, oňurgada boýnuň, döşüň, beliň, skapulanyň we kalkanusyň bolmagy, çanak süňküniň giňelmegi, döşüň öň tarapdan tekizlenmegi bilen tapawutlanýar. aýaklaryň we beýleki morfologiki aýratynlyklaryň tertibi. Manyly gürlemek sebäpli adam beýnisiniň beýni ýarym şarlarynyň korteksiniň bölekleri güýçli ösýär; Ses öndürýän enjam adamlar üçin özboluşly gurluşa eýe. Kelläniň skeletiniň ýüzden uludygy we bedendäki saçyň dökülmegi hem Adam üçin häsiýetlidir.
Adamyň gelip çykyşy barada pikirler
Adamyň ýaradylyşy barada dini teoriýa
Adamyň gelip çykyşy we taryhy ösüşi barada dürli pikirler we teoriýalar bar. Adam we gadymy dini kitaplar baradaky gadymy rowaýatlara görä, Oda Mato we Momo Hawa Earther ýüzünde ilkinji adamlar bolupdyr. Zaratuştraçylyk dininde Adam tebigatyň bir bölegi, ol ýaradyldy we ýene-de oňa gaýdyp geler diýilýär. Yslam dinine görä, Hudaý "iň erkek we erkin hyzmatkärini janly dünýäniň kapitany hökmünde iberdi", ýagny Adam atany palçykdan ýaradyjy, halyf hökmünde ýer ýüzünde ýaradypdyr, janyndan ýaşaýyş beripdir we akyl berdi.dogry
Adamyň döremeginiň dünýewi teoriýasy
Tebigat ylymlarynyň ösmegi bilen Adam atanyň döremegi baradaky ylmy pikirler peýda bolup başlady. Fransuz alymy J. Lamark Adamyň döremegini umumy manyda ilkinji bolup düşündirdi. Onuň sözlerine görä, Adam agaçlarda ýaşamakdan, ýere ýöremek üçin maýmyn ýaly ata-babalardan gelip çykypdyr.
Iňlis alymy Ç . Darwin adamyň ýüze çykmagy meselesini ewolýusiýa nukdaýnazaryndan düşündirdi we Adam bilen maýmynlaryň köpden bäri umumy atasynyň bardygyny görkezdi. Onuň pikiriçe, antropogenezde biologiki faktorlar, ýagny diri galmak üçin göreş, genetiki üýtgeşiklik we tebigy seçim hem ulanylýar. Şeýle-de bolsa, alymlaryň köpüsiniň pikirine görä, antropogenezde esasanam soňky döwürlerinde sosial faktorlar (jemgyýetçilik durmuşy, jemgyýetçilik işi) biologiki faktorlar bilen birlikde möhüm ähmiýete eýe bolupdyr. Adamyň ewolýusiýasynda dik ýöremek aýgytly ähmiýete eýe, sebäbi dik ýöremegiň netijesinde eller goldaw rolundan azat edilip, gurallary ýasaýan we ulanýan organa öwrüldi. Zähmet gurallarynyň peýda bolmagy adamyň pikirini giňeltdi we tebigata garaşlylygyny azaltdy. Zähmet işjeňliginiň ösmegi bilen antropogenezde biologiki faktorlaryň täsiri azaldy we sosial faktorlaryň ähmiýeti ýokarlandy.
Antropogenezde jemgyýetçilik durmuşy uly ähmiýete eýe bolupdyr. Adam ata-babalary gadymy döwürlerden bäri toparlarda ýaşapdyrlar. El zähmet organyna öwrülen badyna topar bolup ýaşap başladylar, ýagny bilelikde aw etdiler we özlerini goradylar; çagalaryny ulaltdylar we hünär öwretdiler. Otuň tapylmagy, nahar bişirmek we iýmek adamyň eňekleriniň we çeýnemek myşsalarynyň agramyny azaltdy, eňekleriň hereketini ýeňilleşdirdi we sözüň ösmegine mümkinçilik döretdi. Manyly sözüň döremegi Adamyň pikirini giňeltdi; Şahsy gatnaşyklaryň çaltlaşmagyna sebäp boldy. Bu prosesleriň netijesinde beýniniň agramy, uly ýarym şarlaryň kortikal böleginiň derejesi ýokarlandy, netijede aň, pikir we söz ösdi. Hasaplamalara görä ilkinji adamlar 1-2 million bolupdyr. ýyl öň
Adamyň ewolýusiýasynyň esasy ugurlary. Mezozoý döwründe parapitekus (maýmyn ýaly haýwanlar) mör-möjeklerden bölünip aýryldy. Soň bolsa proboskidleri, maýmynlary we gurakopitekleri (agaçda ýaşaýan maýmynlar) döretdi. Howanyň sowamagy we tokaýlaryň ýuka bolmagy bilen, gurakopitek ýerde ýaşamaga geçdi. Adamyň ewolýusiýasynyň 1-nji basgançagy maýmyn ýaly haýwanlardan ikitaraplaýynlyga geçmekdir. Bu etapda öň aýaklar goldaw rolundan boşadylýar we el bolýar. Awstraliopitekinler (gen. Maýmynlar) hem edil şonuň ýaly döräpdir. Olarda 3-5 mln. birnäçe ýyl ozal Günorta we Gündogar Afrikada we Günorta Aziýada ýaşapdy. Antropogeneziň 2-nji basgançagy, gural ýasamaklyga aňly geçişdir. Iň garry adamlar 1 million ýyl ozal Pitekan-troplar (maýmynlar). bir ýyl ozal ýaşapdy. Olaryň skelet galyndylary Javaawa adasynda, Afrika we Günorta Europeewropada tapyldy. Pitekantroplar birmeňzeş bolup, gowaklarda ýaşaýardylar; gaty ýönekeý ýarag ýasady; ot ulanýardylar. Olardan soň ýaşan Sinantroplar (hytaýly adam) we Neanderthallar daşdan we süňkden ýarag ýasamagy bilýärdiler we haýwanlaryň derisini geýýärdiler. Beýnileri pitekantroplar bilen deňeşdirilende has uludy. Neandertal süňkleri ilki Germaniýanyň Neanderthal derýasynyň golaýynda, soňra bolsa Afrikada, Aziýada, şol sanda Surkhandarya jülgesindäki Teşiktaş gowagynda tapyldy. Neanderthallar 150,000 ýyl ozal gowaklarda ýaşaýan takmynan 100 adamdan ybarat topardy. Iň soňky neandertallar 28,000 ýyl ozal häzirki zaman adamlaryň arasynda ýaşapdy. Jestler we ýönekeý sözler bilen habarlaşýarlar; gaýa, süňkden we agaçdan gural ýasadylar. Zähmetiň ilkinji bölünişi neandertallaryň arasynda ýüze çykdy diýlip çaklanylýar.
Häzirki zaman adamlarynyň ilkinji wekilleri (Cro-Mannons) 30-40 müň ýyl ozal peýda bolupdy. Ilkibaşda Fransiýanyň günortasyndaky Cro-Manon gyş ýazgysyndaky gowakda tapyldy. Cro-Mannonsyň beýikligi. (180 sm), beýni gutusynyň ululygy (160 sm³), giň we dik maňlaýy, gaşyň ýokarsynda dag gerşiniň ýoklugy we eňegiň ösüşi sinantroplardan we pi-thekantroplardan tapawutlanýar. Klan we jemagat bolup ýaşadylar; gaçybatalga gurmagy, haýwanlaryň derisinden eşik tikmegi bilýärdiler; sözleýiş ösdürilýär. Cro-Mannons häzirki zaman adamlar bilen bir hatarda akylly Adam görnüşlerine degişlidir.
Akylly adam görnüşleri onerde giňden ýaýrady, ýöne deň paýlanmady, ilaty (jynslary) emele getirdi. Emeli ýaşaýyş gurşawynyň döredilmegi, Cro-Mannon döwründe zähmet gurallarynyň hasam kämilleşmegi, biologiki faktorlaryň adamyň ewolýusiýasyna täsiri ep-esli azalýar we sosial faktorlaryň täsiri ýokarlanýar. Antropogeneziň dowamynda hasyllylyk peseldi, ýetginjeklik haýallady we çagalyk we adam ömri uzaldy. Häzirki zaman adamynyň peýda bolmagy bilen tebigy seçimleriň görnüşleri döretmek funksiýasy tamamlandy. Şeýle-de bolsa, adamyň fiziki görnüşiniň durnuklylygy degişlidir we morfologiýa we funksiýalar görnüşleriň arasynda dürli ugurlarda üýtgeýär. Bu üýtgeşmeler ontogeneziň tizlenmegi bilen baglanyşykly bolsa, tizlenme diýilýär.
Anatomo-fiziologiki aýratynlyklar. Adam bedeni, beýleki akordlar ýaly ikitaraplaýyn simmetriýa eýe we kellä, boýnuna, bedenine, aýaklaryna we gollaryna bölünýär. Bu bölümler hasam bölünýär. Hususan-da, kelläniň bölegi beýni gutusyny we ýüzi, bedeni - döş, garyn we arka, el - egin, tirsek, bilek we penje; aýak bud, dyz, göle we penjä bölünýär. Adam bedeniniň görnüşi ýaşyň, jynsyň we şahsyýetiň aýratynlyklaryny görkezýär. Mac, erkekleriň bedeni birneme galyň we uly, dar krowat, giň eginler; aýallaryň bedenleri, tersine, inçe, gysga we bagry egninden has giňdir. Dolhomorf (uzyn), brahimorf (gysga), mezomorf (orta beýiklik), asten (inçe, inçe, inçe), gipersteniki (ýagly, ýuka), beden gurluşynyň normosteniki (adaty) görnüşleri bar.
Adam bedeni deri bilen örtülendir. Deri bedeni goraýar, çykarylmaga we termoreýulýasiýa gatnaşýar. Süňk goldaw beriji funksiýany ýerine ýetirýär we bedene şekil berýär. Süňkler, bogunlar we myşsalar bilen bilelikde muskul-skelet ulgamyny emele getirýär. Adamyň skelet kellesi (beýni gutusy, ýüz), beden (oňurga, gapyrga, sternum), gol (egin, bilek, tirsek, penje), aýak (bud, tibia, tibia), egin guşak (oňurga ýiligi, skapula)) guşak (çanaklyk) süňklerinden. Süňk-skelet ulgamy, bedeni dik saklamak, hereket etmek we goramak (beýni gutusy, oňurga, torak boşlugy, çanak süňkleri) goldaw funksiýasyny ýerine ýetirýär. Kellesi beýni gutusyna we ýüz bölegine bölünýär. Beýni gutusy - maňlaý, iki depe we ybadathana, boýnuň ýüpi, poniform we gular ýüz süňkleri ýokarky eňek we ýaňak süňklerinden, burun we kelle süňklerinden ybarat. Upperokarky we aşaky eňekler dişler bilen bilelikde agyz boşlugyny emele getirýär. Kelläniň ýüz böleginde myşsalary çeýnemek; ýüz myşsalary gözüň, burnuň we agzyň töwereginde ýerleşýär. Oňurgara 33-34 oňurga, boýn (7 oňurga), döş (12), arka (5), bölek (5) we guýrukdan (4-5) durýar. Koksiks we koksikal oňurgalar hereketsiz, beýleki oňurgalar bölekleýin hereketlidir. Oňurgaly oňurga, 12 jübüt gapyrga we sternum döş boşlugyny gurşap alýan torak boşlugyny emele getirýär. Garyn boşlugy garyn boşlugyndan diafragma bilen bölünýär. Döş diwary içinden inçe pleýural membrana bilen örtülendir (serdem), öýken şol bir pleýra bilen örtülendir. Döş boşlugynda ýürek, uly gan damarlary, öýken, trahiýa, bronh we gyzylödegi bar. Döş diwarynyň öňki bölegi pektoral myşsalar bilen örtülendir. Döşüň çep we sag tarapynda süýdemdirijiler bar. Dem alyş, gapyrgalaryň oňurga we sternum bilen ýarym hereketli baglanyşygy we gapyrgalaryň arasyndaky myşsalaryň gysylmagy sebäpli döşüň giňelmegi we gysylmagy netijesinde ýüze çykýar. Cerberus garyn muskullary lomber oňurga, indiki gapyrga we çanaklygyň öňki ujuna birikýär. Kraniniň öň we gapdal diwarlary myşsalardan durýar. Bu myşsalar içki organlary saklaýar we garyn basyşyny emele getirýär. Garyn boşlugy ýokardan diafragma, aşagyndan çanak süňkleri bilen çäklenýär. Diafragmanyň aşagynda bagyr we öt haltasy, ýokarsynda aşgazan asty we dalak, aşagynda bolsa içege bar. Inçe içege sag, çep we ýokarky taraplarda uly içege (sekum) bilen gurşalan. Garyn boşlugynyň diwary içinden inçe periton bilen örtülendir. Bir jübüt böwrek garnyň arka tarapynda, 2 lomber oňurganyň gapdalynda ýerleşýär. Garyn aortasy çep tarapdan oňurga sütünine paralel, aşaky tarapdan bolsa aşaky wena kava. Garyn boşlugynyň aşaky bölegi çanaklyk boşlugyna öwrüldi. Onda öt haltasy, rektum we içki köpeliş organlary (aýallarda ýatgy, ýumurtgalyk we fallop turbalary; erkeklerde prostat mäzleri, mäzler we fallop turbalary) bar. Adam eliniň gaty çylşyrymly hereketleri ýerine ýetirmegi, bogunlaryň silindr, sferik,
Düwünçejik ösüş. Kakanyň we enäniň gametleriniň birleşmeginden soň emele gelen zigota, ýagny tohumlandyrylmadan soň 2 jyns aýratynlygy bar. Düwünçejik ösüş zigota bölünip başlan badyna başlaýar. Tohumlandyrylmadan 6 gün soň, kömelek ýatgy boşlugyna geçýär we gyjyndyrmasynda ýerleşýär. Plasenta düwünçejigiň membranasyndan we ýatgynyň diwaryndan emele gelýär. Düwünçejik göwresiň üsti bilen plasenta birikdirilýär. Maddalaryň we gazlaryň alyş-çalşy enäniň organizmi bilen düwünçejigiň arasynda plasentanyň üsti bilen bolup geçýär. Enäniň göwresindäki adamyň ösüşi ortaça 280 gün, ýagny 9 aýdan gowrak wagt alýar we çaganyň dünýä inmegi bilen tamamlanýar. Bu döwrüň ilkinji 8 hepdesi düwünçejik (düwünçejik) döwri, soňky bölegine göwrelilik döwri diýilýär ( Göwrelilik seret)). Düwünçejik döwründe membranalar emele gelýär, plasenta emele gelip başlaýar, düwünçegiň dokumalary we organlary emele gelýär; hatda olaryň käbiri işe başlaýar (1-nji aýyň ahyrynda düwünçejik ýürek işläp başlaýar). Düwünçejigiň uzynlygy 2 mm ýetende, onuň ok organy - nerw ulgamynyň esasyny düzýän horda we nerw turbasy peýda bolýar. Şol bir wagtyň özünde, ektodermden nerw ulgamyndan, duýgy organlaryndan, deri epitelinden, agyz boşlugyndan we hindgut epitelinden düwünçejik listler emele gelýär; mezodermden ýürek, gan damarlary, skelet, myşsalar, aýyrmak we jyns agzalary; iýmit siňdiriş ulgamy, iýmit siňdiriş bezleri, dem alyş organlary endodermden emele gelýär. Ösüşiň 5-nji hepdesinden eller we aýaklar emele gelip başlaýar, 7-nji hepdede barmaklar emele gelip başlaýar, 8-nji hepdede düwünçejik Adam ýaly görünýär; bu döwürde onuň boýy 4 sm, agramy 4-5 gr. 9-njy hepdede düwünçejik organlaryň emele gelmegi tamamlandy. Bu döwürden düwünçejiklik döwri gutarýar we düwünçegiň döwri başlaýar. Düwünçek dünýä inenden soň, Adam bäbeklik, bäbeklik, çagalyk, ýetginjeklik, kämillik, garrylyk, garrylyk döwürlerini başdan geçirýär. Çagalygyň uzak döwri, ýetginjeklik döwründe beýikligiň ösmegi adamyň şahsy ösüşine mahsusdyr.Çagalygyň adam durmuşyna bolan gatnaşygy 1: 5. Adamlarda jynsy dimorfizm bedeniň umumy ululygynda we käbir bölekleriniň (aýallarda bagryň giňligi, erkekleriň egniniň giňligi), bedeniň käbir bölekleriniň ösmeginde (oňat ösen subkutan ýag gatlagynda) ýüze çykýar. aýallarda, erkeklerde skelet we myşsalar, uly myşsa süýümleri we ýag öýjükleri). Bu döwürden düwünçejiklik döwri gutarýar we düwünçegiň döwri başlaýar. Düwünçek dünýä inenden soň, Adam bäbeklik, bäbeklik, çagalyk, ýetginjeklik, kämillik, garrylyk, garrylyk döwürlerini başdan geçirýär. Çagalygyň uzak döwri, ýetginjeklik döwründe beýikligiň ösmegi adamyň şahsy ösüşine mahsusdyr. Çagalygyň adam durmuşyna bolan gatnaşygy 1: 5. Adamlarda jynsy dimorfizm bedeniň umumy ululygynda we käbir bölekleriniň (aýallarda bagryň giňligi, erkekleriň egniniň giňligi), bedeniň käbir bölekleriniň ösmeginde (oňat ösen subkutan ýag gatlagynda) ýüze çykýar. aýallarda, erkeklerde skelet we myşsalar, uly myşsa süýümleri we ýag öýjükleri). bäbeklik, çagalyk, ýetginjeklik, kämillik, garrylyk, garrylyk döwürlerinden geçýär. Çagalygyň uzak döwri, ýetginjeklik döwründe beýikligiň ösmegi adamyň şahsy ösüşine mahsusdyr. Çagalygyň adam durmuşyna bolan gatnaşygy 1: 5. Adamlarda jynsy dimorfizm bedeniň umumy ululygynda we käbir bölekleriniň (aýallarda bagryň giňligi, erkekleriň egniniň giňligi), bedeniň käbir bölekleriniň ösmeginde (oňat ösen subkutan ýag gatlagynda) ýüze çykýar. aýallarda, erkeklerde skelet we myşsalar, uly myşsa süýümleri we ýag öýjükleri). bäbeklik, çagalyk, ýetginjeklik, kämillik, garrylyk, garrylyk döwürlerinden geçýär. Çagalygyň uzak döwri, ýetginjeklik döwründe beýikligiň ösmegi adamyň şahsy ösüşine mahsusdyr. Çagalygyň adam durmuşyna bolan gatnaşygy 1: 5. Adamlarda jynsy dimorfizm bedeniň umumy ululygynda we käbir bölekleriniň (aýallarda bagryň giňligi, erkekleriň egniniň giňligi), bedeniň käbir bölekleriniň ösmeginde (oňat ösen subkutan ýag gatlagynda) ýüze çykýar. aýallarda, erkeklerde skelet we myşsalar, uly myşsa süýümleri we ýag öýjükleri). Ertyetginjeklik döwründe beýikligiň ösmegini çaltlaşdyrmak, adamyň şahsy ösüşine mahsusdyr. Çagalygyň adam durmuşyna bolan gatnaşygy 1: 5. Adamlarda jynsy dimorfizm bedeniň umumy ululygynda we käbir bölekleriniň (aýallarda bagryň giňligi, erkekleriň egniniň giňligi), bedeniň käbir bölekleriniň ösmeginde (oňat ösen subkutan ýag gatlagynda) ýüze çykýar. aýallarda, erkeklerde skelet we myşsalar, uly myşsa süýümleri we ýag öýjükleri). Ertyetginjeklik döwründe beýikligiň ösmegini çaltlaşdyrmak, adamyň şahsy ösüşine mahsusdyr. Çagalygyň adam durmuşyna bolan gatnaşygy 1: 5. Adamlarda jynsy dimorfizm bedeniň umumy ululygynda we käbir bölekleriniň (aýallarda bagryň giňligi, erkekleriň egniniň giňligi), bedeniň käbir bölekleriniň ösmeginde (oňat ösen subkutan ýag gatlagynda) ýüze çykýar. aýallarda, erkeklerde skelet we myşsalar, uly myşsa süýümleri we ýag öýjükleri).
Şeýle-de seret
- Çeşmesi: S.Atanyýazow, Türkmen diliniň sözköki (etimologik) sözlügi. Aşgabat, "Miras" 2004.
Awtor: www.NiNa.Az
Neşir edilen senesi:
wikipediýa, wiki, kitap, kitaplar, kitaphana, makala, oka, göçürip al, mugt, mugt göçürip al, mp3, wideo, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, surat, aýdym-saz, aýdym, film, kitap, oýun, oýunlar, jübi telefony, android, ios, alma, jübi telefony, samsung, iphone, xiomi, xiaomi kompýuter, Ynsan hakda maglumat, Ynsan näme? Ynsan näme diýmek?
Bu makalada hic bir maglumat hakynda yok Bu makalada upjun edilen maglumatlar hakynda salgylanma gorkezilmandir Bu maglumatlaryn ygtybarlylygy belli dal Bu mowzuga degisli ygtybarly cesme bilyan bolsanyz makalany uytgetmek hem de osdurmek arkaly salgylanma upjun etmek bilen okyjylara yardam berip bilersiniz Degisli yorgunli salgylanmalar gorkezilenden sonra bu duydurysy ocurmegi unutman Adam a dam Ilki arap sonra pars we olardan hem yslam dininin usti bilen turki dillere gecen bu sozun asly sanskrit dilinde ynsan manysyny anladan adamas sozundendir yone adam sozi turki dillere ynsan dal de erkek adam manysynda gecipdir Hazirem turkmenler adam sozuni koplenc erkek ayal zenan ya da ayal adam sozlerini bolsa ayal manysynda ulanyarlar Adam bilen haywanlaryn arasyndaky tapawutZoologiya ulgamyna gora hazirki zaman akylly adam gornusi Homo sapiens akord gornusine suydemdirijiler toparyna primatlaryn tertibine giryar Beyninin ululygyna dyrnaklaryn tekizligine basam barmaklaryn beyleki barmaklara yerlesdirilmegine skeletin we organlaryn gurlusyna enanin gowresindaki osusine rudimentin we atawistik alamatlaryn menzesligine esaslanyar maymynlar masgalasynda Mundan basga da adam we maymyn keselleri we parazitler menzesdir Adamlar elleri bilen denesdirilende ayaklarynyn uzynlygyndaky uly maymynlardan onurgada boynun dosun belin skapulanyn we kalkanusyn bolmagy canak sunkunin ginelmegi dosun on tarapdan tekizlenmegi bilen tapawutlanyar ayaklaryn we beyleki morfologiki ayratynlyklaryn tertibi Manyly gurlemek sebapli adam beynisinin beyni yarym sarlarynyn korteksinin bolekleri guycli osyar Ses onduryan enjam adamlar ucin ozbolusly gurlusa eye Kellanin skeletinin yuzden uludygy we bedendaki sacyn dokulmegi hem Adam ucin hasiyetlidir Adamyn gelip cykysy barada pikirlerAdamyn yaradylysy barada dini teoriya Adamyn gelip cykysy we taryhy osusi barada durli pikirler we teoriyalar bar Adam we gadymy dini kitaplar baradaky gadymy rowayatlara gora Oda Mato we Momo Hawa Earther yuzunde ilkinji adamlar bolupdyr Zaratustracylyk dininde Adam tebigatyn bir bolegi ol yaradyldy we yene de ona gaydyp geler diyilyar Yslam dinine gora Huday in erkek we erkin hyzmatkarini janly dunyanin kapitany hokmunde iberdi yagny Adam atany palcykdan yaradyjy halyf hokmunde yer yuzunde yaradypdyr janyndan yasayys beripdir we akyl berdi dogry Adamyn doremeginin dunyewi teoriyasy Tebigat ylymlarynyn osmegi bilen Adam atanyn doremegi baradaky ylmy pikirler peyda bolup baslady Fransuz alymy J Lamark Adamyn doremegini umumy manyda ilkinji bolup dusundirdi Onun sozlerine gora Adam agaclarda yasamakdan yere yoremek ucin maymyn yaly ata babalardan gelip cykypdyr Inlis alymy C Darwin adamyn yuze cykmagy meselesini ewolyusiya nukdaynazaryndan dusundirdi we Adam bilen maymynlaryn kopden bari umumy atasynyn bardygyny gorkezdi Onun pikirice antropogenezde biologiki faktorlar yagny diri galmak ucin gores genetiki uytgesiklik we tebigy secim hem ulanylyar Seyle de bolsa alymlaryn kopusinin pikirine gora antropogenezde esasanam sonky dowurlerinde sosial faktorlar jemgyyetcilik durmusy jemgyyetcilik isi biologiki faktorlar bilen birlikde mohum ahmiyete eye bolupdyr Adamyn ewolyusiyasynda dik yoremek aygytly ahmiyete eye sebabi dik yoremegin netijesinde eller goldaw rolundan azat edilip gurallary yasayan we ulanyan organa owruldi Zahmet gurallarynyn peyda bolmagy adamyn pikirini gineltdi we tebigata garaslylygyny azaltdy Zahmet isjenliginin osmegi bilen antropogenezde biologiki faktorlaryn tasiri azaldy we sosial faktorlaryn ahmiyeti yokarlandy Antropogenezde jemgyyetcilik durmusy uly ahmiyete eye bolupdyr Adam ata babalary gadymy dowurlerden bari toparlarda yasapdyrlar El zahmet organyna owrulen badyna topar bolup yasap basladylar yagny bilelikde aw etdiler we ozlerini goradylar cagalaryny ulaltdylar we hunar owretdiler Otun tapylmagy nahar bisirmek we iymek adamyn eneklerinin we ceynemek myssalarynyn agramyny azaltdy eneklerin hereketini yenillesdirdi we sozun osmegine mumkincilik doretdi Manyly sozun doremegi Adamyn pikirini gineltdi Sahsy gatnasyklaryn caltlasmagyna sebap boldy Bu proseslerin netijesinde beyninin agramy uly yarym sarlaryn kortikal boleginin derejesi yokarlandy netijede an pikir we soz osdi Hasaplamalara gora ilkinji adamlar 1 2 million bolupdyr yyl on Adamyn ewolyusiyasynyn esasy ugurlary Mezozoy dowrunde parapitekus maymyn yaly haywanlar mor mojeklerden bolunip ayryldy Son bolsa proboskidleri maymynlary we gurakopitekleri agacda yasayan maymynlar doretdi Howanyn sowamagy we tokaylaryn yuka bolmagy bilen gurakopitek yerde yasamaga gecdi Adamyn ewolyusiyasynyn 1 nji basgancagy maymyn yaly haywanlardan ikitaraplayynlyga gecmekdir Bu etapda on ayaklar goldaw rolundan bosadylyar we el bolyar Awstraliopitekinler gen Maymynlar hem edil sonun yaly dorapdir Olarda 3 5 mln birnace yyl ozal Gunorta we Gundogar Afrikada we Gunorta Aziyada yasapdy Antropogenezin 2 nji basgancagy gural yasamaklyga anly gecisdir In garry adamlar 1 million yyl ozal Pitekan troplar maymynlar bir yyl ozal yasapdy Olaryn skelet galyndylary Javaawa adasynda Afrika we Gunorta Europeewropada tapyldy Pitekantroplar birmenzes bolup gowaklarda yasayardylar gaty yonekey yarag yasady ot ulanyardylar Olardan son yasan Sinantroplar hytayly adam we Neanderthallar dasdan we sunkden yarag yasamagy bilyardiler we haywanlaryn derisini geyyardiler Beynileri pitekantroplar bilen denesdirilende has uludy Neandertal sunkleri ilki Germaniyanyn Neanderthal deryasynyn golayynda sonra bolsa Afrikada Aziyada sol sanda Surkhandarya julgesindaki Tesiktas gowagynda tapyldy Neanderthallar 150 000 yyl ozal gowaklarda yasayan takmynan 100 adamdan ybarat topardy In sonky neandertallar 28 000 yyl ozal hazirki zaman adamlaryn arasynda yasapdy Jestler we yonekey sozler bilen habarlasyarlar gaya sunkden we agacdan gural yasadylar Zahmetin ilkinji bolunisi neandertallaryn arasynda yuze cykdy diylip caklanylyar Hazirki zaman adamlarynyn ilkinji wekilleri Cro Mannons 30 40 mun yyl ozal peyda bolupdy Ilkibasda Fransiyanyn gunortasyndaky Cro Manon gys yazgysyndaky gowakda tapyldy Cro Mannonsyn beyikligi 180 sm beyni gutusynyn ululygy 160 sm gin we dik manlayy gasyn yokarsynda dag gersinin yoklugy we enegin osusi sinantroplardan we pi thekantroplardan tapawutlanyar Klan we jemagat bolup yasadylar gacybatalga gurmagy haywanlaryn derisinden esik tikmegi bilyardiler sozleyis osdurilyar Cro Mannons hazirki zaman adamlar bilen bir hatarda akylly Adam gornuslerine degislidir Akylly adam gornusleri onerde ginden yayrady yone den paylanmady ilaty jynslary emele getirdi Emeli yasayys gursawynyn doredilmegi Cro Mannon dowrunde zahmet gurallarynyn hasam kamillesmegi biologiki faktorlaryn adamyn ewolyusiyasyna tasiri ep esli azalyar we sosial faktorlaryn tasiri yokarlanyar Antropogenezin dowamynda hasyllylyk peseldi yetginjeklik hayallady we cagalyk we adam omri uzaldy Hazirki zaman adamynyn peyda bolmagy bilen tebigy secimlerin gornusleri doretmek funksiyasy tamamlandy Seyle de bolsa adamyn fiziki gornusinin durnuklylygy degislidir we morfologiya we funksiyalar gornuslerin arasynda durli ugurlarda uytgeyar Bu uytgesmeler ontogenezin tizlenmegi bilen baglanysykly bolsa tizlenme diyilyar Anatomo fiziologiki ayratynlyklar Adam bedeni beyleki akordlar yaly ikitaraplayyn simmetriya eye we kella boynuna bedenine ayaklaryna we gollaryna bolunyar Bu bolumler hasam bolunyar Hususan da kellanin bolegi beyni gutusyny we yuzi bedeni dos garyn we arka el egin tirsek bilek we penje ayak bud dyz gole we penja bolunyar Adam bedeninin gornusi yasyn jynsyn we sahsyyetin ayratynlyklaryny gorkezyar Mac erkeklerin bedeni birneme galyn we uly dar krowat gin eginler ayallaryn bedenleri tersine ince gysga we bagry egninden has gindir Dolhomorf uzyn brahimorf gysga mezomorf orta beyiklik asten ince ince ince gipersteniki yagly yuka beden gurlusynyn normosteniki adaty gornusleri bar Adam bedeni deri bilen ortulendir Deri bedeni gorayar cykarylmaga we termoreyulyasiya gatnasyar Sunk goldaw beriji funksiyany yerine yetiryar we bedene sekil beryar Sunkler bogunlar we myssalar bilen bilelikde muskul skelet ulgamyny emele getiryar Adamyn skelet kellesi beyni gutusy yuz beden onurga gapyrga sternum gol egin bilek tirsek penje ayak bud tibia tibia egin gusak onurga yiligi skapula gusak canaklyk sunklerinden Sunk skelet ulgamy bedeni dik saklamak hereket etmek we goramak beyni gutusy onurga torak boslugy canak sunkleri goldaw funksiyasyny yerine yetiryar Kellesi beyni gutusyna we yuz bolegine bolunyar Beyni gutusy manlay iki depe we ybadathana boynun yupi poniform we gular yuz sunkleri yokarky enek we yanak sunklerinden burun we kelle sunklerinden ybarat Upperokarky we asaky enekler disler bilen bilelikde agyz boslugyny emele getiryar Kellanin yuz boleginde myssalary ceynemek yuz myssalary gozun burnun we agzyn towereginde yerlesyar Onurgara 33 34 onurga boyn 7 onurga dos 12 arka 5 bolek 5 we guyrukdan 4 5 duryar Koksiks we koksikal onurgalar hereketsiz beyleki onurgalar bolekleyin hereketlidir Onurgaly onurga 12 jubut gapyrga we sternum dos boslugyny gursap alyan torak boslugyny emele getiryar Garyn boslugy garyn boslugyndan diafragma bilen bolunyar Dos diwary icinden ince pleyural membrana bilen ortulendir serdem oyken sol bir pleyra bilen ortulendir Dos boslugynda yurek uly gan damarlary oyken trahiya bronh we gyzylodegi bar Dos diwarynyn onki bolegi pektoral myssalar bilen ortulendir Dosun cep we sag tarapynda suydemdirijiler bar Dem alys gapyrgalaryn onurga we sternum bilen yarym hereketli baglanysygy we gapyrgalaryn arasyndaky myssalaryn gysylmagy sebapli dosun ginelmegi we gysylmagy netijesinde yuze cykyar Cerberus garyn muskullary lomber onurga indiki gapyrga we canaklygyn onki ujuna birikyar Kraninin on we gapdal diwarlary myssalardan duryar Bu myssalar icki organlary saklayar we garyn basysyny emele getiryar Garyn boslugy yokardan diafragma asagyndan canak sunkleri bilen caklenyar Diafragmanyn asagynda bagyr we ot haltasy yokarsynda asgazan asty we dalak asagynda bolsa icege bar Ince icege sag cep we yokarky taraplarda uly icege sekum bilen gursalan Garyn boslugynyn diwary icinden ince periton bilen ortulendir Bir jubut bowrek garnyn arka tarapynda 2 lomber onurganyn gapdalynda yerlesyar Garyn aortasy cep tarapdan onurga sutunine paralel asaky tarapdan bolsa asaky wena kava Garyn boslugynyn asaky bolegi canaklyk boslugyna owruldi Onda ot haltasy rektum we icki kopelis organlary ayallarda yatgy yumurtgalyk we fallop turbalary erkeklerde prostat mazleri mazler we fallop turbalary bar Adam elinin gaty cylsyrymly hereketleri yerine yetirmegi bogunlaryn silindr sferik Duwuncejik osus Kakanyn we enanin gametlerinin birlesmeginden son emele gelen zigota yagny tohumlandyrylmadan son 2 jyns ayratynlygy bar Duwuncejik osus zigota bolunip baslan badyna baslayar Tohumlandyrylmadan 6 gun son komelek yatgy boslugyna gecyar we gyjyndyrmasynda yerlesyar Plasenta duwuncejigin membranasyndan we yatgynyn diwaryndan emele gelyar Duwuncejik gowresin usti bilen plasenta birikdirilyar Maddalaryn we gazlaryn alys calsy enanin organizmi bilen duwuncejigin arasynda plasentanyn usti bilen bolup gecyar Enanin gowresindaki adamyn osusi ortaca 280 gun yagny 9 aydan gowrak wagt alyar we caganyn dunya inmegi bilen tamamlanyar Bu dowrun ilkinji 8 hepdesi duwuncejik duwuncejik dowri sonky bolegine gowrelilik dowri diyilyar Gowrelilik seret Duwuncejik dowrunde membranalar emele gelyar plasenta emele gelip baslayar duwuncegin dokumalary we organlary emele gelyar hatda olaryn kabiri ise baslayar 1 nji ayyn ahyrynda duwuncejik yurek islap baslayar Duwuncejigin uzynlygy 2 mm yetende onun ok organy nerw ulgamynyn esasyny duzyan horda we nerw turbasy peyda bolyar Sol bir wagtyn ozunde ektodermden nerw ulgamyndan duygy organlaryndan deri epitelinden agyz boslugyndan we hindgut epitelinden duwuncejik listler emele gelyar mezodermden yurek gan damarlary skelet myssalar ayyrmak we jyns agzalary iymit sindiris ulgamy iymit sindiris bezleri dem alys organlary endodermden emele gelyar Osusin 5 nji hepdesinden eller we ayaklar emele gelip baslayar 7 nji hepdede barmaklar emele gelip baslayar 8 nji hepdede duwuncejik Adam yaly gorunyar bu dowurde onun boyy 4 sm agramy 4 5 gr 9 njy hepdede duwuncejik organlaryn emele gelmegi tamamlandy Bu dowurden duwuncejiklik dowri gutaryar we duwuncegin dowri baslayar Duwuncek dunya inenden son Adam babeklik babeklik cagalyk yetginjeklik kamillik garrylyk garrylyk dowurlerini basdan geciryar Cagalygyn uzak dowri yetginjeklik dowrunde beyikligin osmegi adamyn sahsy osusine mahsusdyr Cagalygyn adam durmusyna bolan gatnasygy 1 5 Adamlarda jynsy dimorfizm bedenin umumy ululygynda we kabir boleklerinin ayallarda bagryn ginligi erkeklerin egninin ginligi bedenin kabir boleklerinin osmeginde onat osen subkutan yag gatlagynda yuze cykyar ayallarda erkeklerde skelet we myssalar uly myssa suyumleri we yag oyjukleri Bu dowurden duwuncejiklik dowri gutaryar we duwuncegin dowri baslayar Duwuncek dunya inenden son Adam babeklik babeklik cagalyk yetginjeklik kamillik garrylyk garrylyk dowurlerini basdan geciryar Cagalygyn uzak dowri yetginjeklik dowrunde beyikligin osmegi adamyn sahsy osusine mahsusdyr Cagalygyn adam durmusyna bolan gatnasygy 1 5 Adamlarda jynsy dimorfizm bedenin umumy ululygynda we kabir boleklerinin ayallarda bagryn ginligi erkeklerin egninin ginligi bedenin kabir boleklerinin osmeginde onat osen subkutan yag gatlagynda yuze cykyar ayallarda erkeklerde skelet we myssalar uly myssa suyumleri we yag oyjukleri babeklik cagalyk yetginjeklik kamillik garrylyk garrylyk dowurlerinden gecyar Cagalygyn uzak dowri yetginjeklik dowrunde beyikligin osmegi adamyn sahsy osusine mahsusdyr Cagalygyn adam durmusyna bolan gatnasygy 1 5 Adamlarda jynsy dimorfizm bedenin umumy ululygynda we kabir boleklerinin ayallarda bagryn ginligi erkeklerin egninin ginligi bedenin kabir boleklerinin osmeginde onat osen subkutan yag gatlagynda yuze cykyar ayallarda erkeklerde skelet we myssalar uly myssa suyumleri we yag oyjukleri babeklik cagalyk yetginjeklik kamillik garrylyk garrylyk dowurlerinden gecyar Cagalygyn uzak dowri yetginjeklik dowrunde beyikligin osmegi adamyn sahsy osusine mahsusdyr Cagalygyn adam durmusyna bolan gatnasygy 1 5 Adamlarda jynsy dimorfizm bedenin umumy ululygynda we kabir boleklerinin ayallarda bagryn ginligi erkeklerin egninin ginligi bedenin kabir boleklerinin osmeginde onat osen subkutan yag gatlagynda yuze cykyar ayallarda erkeklerde skelet we myssalar uly myssa suyumleri we yag oyjukleri Ertyetginjeklik dowrunde beyikligin osmegini caltlasdyrmak adamyn sahsy osusine mahsusdyr Cagalygyn adam durmusyna bolan gatnasygy 1 5 Adamlarda jynsy dimorfizm bedenin umumy ululygynda we kabir boleklerinin ayallarda bagryn ginligi erkeklerin egninin ginligi bedenin kabir boleklerinin osmeginde onat osen subkutan yag gatlagynda yuze cykyar ayallarda erkeklerde skelet we myssalar uly myssa suyumleri we yag oyjukleri Ertyetginjeklik dowrunde beyikligin osmegini caltlasdyrmak adamyn sahsy osusine mahsusdyr Cagalygyn adam durmusyna bolan gatnasygy 1 5 Adamlarda jynsy dimorfizm bedenin umumy ululygynda we kabir boleklerinin ayallarda bagryn ginligi erkeklerin egninin ginligi bedenin kabir boleklerinin osmeginde onat osen subkutan yag gatlagynda yuze cykyar ayallarda erkeklerde skelet we myssalar uly myssa suyumleri we yag oyjukleri Seyle de seretAdamyn iymit sindiris ulgamy Adam gozi Cesmesi S Atanyyazow Turkmen dilinin sozkoki etimologik sozlugi Asgabat Miras 2004