Azərbaycan
Malta
ශ්රී ලංකාව
Türkmenistan
Türkiyə
EdebiýatlarSaparmyrat Türkmenbaşy Ruhnama Aşgabat 2001 Gorkut ata Aşgabat 1994 Türkmen ruhunyň ikinji eýýamy biziň eýýam
Gorkut Ata
Edebiýatlar
- Saparmyrat Türkmenbaşy Ruhnama. Aşgabat – 2001
- Gorkut ata. Aşgabat – 1994.
Türkmen ruhunyň ikinji eýýamy biziň eýýamymyzyň 650-nji ýyllaryndan başlanýar. Bu eýýan türkmeniň jahankeşdä öwrülen döwrüdi. Şonuň üçinem munda türkmeniň sapardaky, ýoldaky, aýak üstündäki aýan bolan ruhy häsiýetleri ýüze çykdy. Türkmen Oguz hanyň “Bir ýerde durma” diýen pendini ýörelge edindi.
Ikinji eýýamda milletiň ruhy ýolbaşçysy Gorkut ata boldy. Bu döwrüň ruhy gopuz bilen beýan edilipdir. Yslamy meýletin kabul eden Gorkut ata türkmen ruhunyň täze bir giňişligini açdy. Özüniň iman, ahyrýet hakyndaky pelsepeleri bilen Gorkut ata ahlagyň täze gymmatlyklaryny işläp düzdi. Indi dünýä öňküsi ýaly üç däl-de, ikä geldi. Bu dünýäde eden işleriňe hasap geçmeli, ahyrýetiň bardygyna iman getirildi.
Bu eýýamda türkmeniň ozalky ruhy alamatlary saklanyp galdy. Altyndepede öküz bilen birlikde möjegiň şekiliniň bardygyny, Oguz hana möjegiň ýol görkezendigini bilýäris. Munuň özi ikinji eýýamda öküziň deregine böriniň geçmegine sebäp boldy. Çünki birsydyrgyn, parahat hem imisala ýaşaýyş tamam boldy. Yslam türkmene täze ýoly geçmäge, ol ýollarda özüňi görkezmäge böriniň kuwwaty, garadangaýmazlygy hem böriniň ýyndamlygy gerekdi. Türkmen ruhy öz ozalky kenarlaryndan daşyna agdy-da yslam dünýäsine ýaýrap gitdi.
Ol ruh çölleriň gurdy bolup giň sähralary gezdi, aw awlady. Ol şeýdip giňlik, uç-gyraksyzlyk häsiýetine eýe boldy. Ol gaýduwsyzlyk, mertlik häsiýetine eýe boldy. Özünden güýçlüleriň, özünden ejizleriň bardygyny gördi. Güýçliniň minnetini çekmedi, ejiziň awuna el gatmady. Sährany ýurt tutundy, nesli örňedi, ýurt mährini duýdy. Öz ýurduna kesekini goýbermedi, özgäň ýurduna dawa etmedi. Onuň tüýleri, ýallary gök asmanyň – bakylygyň hem elýetmezligiň reňkindedi. Hoş gününde eselmedi, hor gününde peselmedi. “Gurt ýüzi-mübärek!” diýdirdi. Özüni kapasa saldyrmady, ýolbarsyň giren kapasasyna girmedi, gaplaňyň oýunlaryny etmedi.
Birnäçe halatlarda, käbir çeşmelerde “Däde Gorkut kitaby” ýa-da “Kitaby däde Gorkut” atlandyrylýan eser köpden bäri Gündogary öwrenýän alymlaryň ünsüni özüne çekip geldi. Türkmen halk döredijiliginde bolsa bu kitap “Gorkut ata” ady bilen has meşhurdyr. Türkmenler Gorkut atany diňe bir ýazyjy, şahyr, bagşy diýip tanaman, aýdan zady hökman bolaýýan, keramatly bir adam hasaplaýar. Şeýle-de bolsa, Gorkut atanyň taryhy şans bolup-bolmanlygy heniz anygyna ýetilmedik meseleleriň biridir. Emma bu hakda Gündogaryň alymlarydyr ýazyjylary däde Gorkut ýa-da Gorkut ata atly bir adamyň bolandygy hakynda ähtibarly hem ynandyryjy maglumatlar berýärler. XV asyryň bir taryhçysy: “Muhammet pygamberiň zamanyna ýakyn bir döwürde oguzlaryň (türkmenleriň) arasynda däde Görkut (Gorkut ata) atly bir adam döräp, oguzlaryň dilinde bir kitap ýazypdyr. Ol kitabyň adyna “Kitaby däde Gorkut” diýip at berilýär” diýen maglumaty berýär.
Mundan başga-da Gündogaryň meşhur taryhçysy Reşideddin Tebip (XIV asyr), Alyşir Nowaýy (1441-1501), görnükli türkmen taryhçysy Salyr baba Gulaly ogly (XVI asyr) hem belli taryhçy Abulgazy Bahadyr han (VII asyr) dagy oguzlardan bolan Garahoja diýen adamyň Gorkut ata diýen oglunyň bolandygyny, onuň haýsy hanyň döwründe ýaşandygyny, hat-da, Gorkut atanyň oguz türkmenleriniň baýat tiresinden bolandygyny-da aýdýarlar. Mysal üçin, nusaýly türkmen taryhçysy Salyr baba Gulaly ogly özüniň taryhy kitabynyň “Oguz we öwlad we etbag we bari etrak taryhyndan” atly bölüminde Gorkut hakynda şeýle ýazýar: “Gorkut Garahoja ogly…örän akylly, dana we keramatly bolupdyr. Onuň döwründe Ynal syrmawkoýhan bolupdyr. Bu hekaýany rowaýat edeniň aýtmagyna görä, Gorkudyň ömri ýüz togsan bäş ýyl bolan eken. Onuň ýagşy sözleri, keramatlary köpdür. Bu sözler we keramatlar özbaşdak beýan ediljekdir.”.
Bu sözlerden soň, Salyr baba öz türkmenleriniň arasyndaky gürrüňlere salgylanyp, şol gadymy döwürlerde bolan wakalardan habar berýär.
Daşary ýurtly arheolog alym P.Lerh Türkmenistanda geçiren arheologik ekspedisiýasy döwründe Syrderýanyň kenarynda Jankent (Ýaňy Kent) diýen şäherjigiň ýanynda Gorkut atanyň mazaryna gabat gelendigini habar berýär. SSSR Ylymlar akademiýasynyň habarçy çleni A.Ýu.Ýakubowskiý oguz türkmenleriniň orta asyrda esasy ýaşan ýerleri bolan Kazalinsk (Kazaly) bilen Gyzyl Ordanyň ortasynda Gorkudyň mazarynyň ýatandygyny aýdýar.
Gündogary öwreniji meşhur alym, akademik W.W.Bartold 1900-nji ýylda bu eseri rus diline terjime edip, türkmençe teksti bilen çapa taýýarlapdyr. Akademik bu eseriň on iki bölümini hem terjime edipdir, emma onuň diňe dört bölümi çap edilipdir. Bu hormatly işi W.W.Bartold özüniň talyplyk ýyllarynda ýerine ýetiren hem bolsa, eseriň tekstini dogry bermäge jan çekendigini, ony rus diline terjime edende, eseriň milli aýratynlyklaryny, göçme-çarwaçylyk durmuşyň häsiýetlerini öz tagamy bilen berip bilendigini, şeýlelikde, tekstiň hem terjimäniň diňe bir ylmy taýdan bolman, çeperçilik taýdan hem ägirt ähmiýete eýe bolandygyny aýtmalydyrys. Akademigiň bu hyzmatyny türkmen halky hiç wagt ýadyndan çykarmaz.
W.W.Bartold “Gorkut atanyň kitabynyň” taryhyna degişli-de birnäçe işler edýär. Ol işlerde eposdaky esasy gahrymanlaryň oguz türkmenlerdendigi, şonuň ýaly-da “Gorkut ata kitabynyň” dürli şahalarynyň hut Türkmenistanyň özünde köp asyrlardan bäri aýdylyp gelinýändigi bellenilip geçilýär. Mysal üçin, W.W.Bartold “Türkmen halkynyň taryhyndan oçerk” atly eserinde (rus dilinde) XIV – XV asyrlarda dörän “Akgoýunly”, “Garagoýunly” türkmen dinastiýalary barada gürrüň açyp, “Gorkut” hakynda şu zatlary ýazýar: “Bagşy we ýaşuly, halk parasatlylygyny beýan ediji, saklaýjy Gorkudyň ady bilen baglanyşykly bolan hekaýalaryň topary, belki-de, Akgoýunly türkmenleriniň döwründe ýüze çykandyr; bu hekaýalarda ähli oguzlaryň baştutany Baýandyr handyr. Mälim bolşy ýaly, Gorkut hakyndaky rowaýatlar Türkmenistanyň hut özünde hem saklanypdyr…”
1334-nji hijri (1915) ýylynda bu eser “Kitaby däde Gorkut” ady bilen Stambulda neşir edilýär.
Emma bu neşirde kitabyň dili, stili erbet ýoýlupdyr. Ençeme sözler ýalňyş ýazylypdyr, köp sözlerine bolsa düşünilmändir, iň ýamany hem başga sözler bilen çalşyrylypdyr. Bu hakda edebiýat taryhçysy, professor Ýe.E.Bertels: “Göçüriji kitabyň dilini täzeleşdiren hem bolsa, her halda onda türkmeniň dürli şiwelerinde häzire çenli ulanyp ýörlen gaty köp sözler galypdyr, bu bolsa kitabyň türkmenleriňkidigini açyk görkezýär” diýip ýazýar.
Türkmenleriň “Gorkut ata” eposy X-XI asyrlarda, hat-da käbir bölümleri VI-VII asyrlara degişlidir. Şonuň üçin-de türkmen halkynyň gadymy taryhyny, jemgyýetçilik gurluşyny, adat, ykdysady, ahlaky durmuşlaryny öwrenmekde bu eseriň örän uly ähmiýeti bardyr.
Kitap “Boý” diýip atlandyrylan birnäçe bölümden ybaratdyr. Eger, umuman, türkmenleriň epos-dessanlaryna has bolan kyssa (gürrüň) bilen goşgyny gezekleşdirip bermek usulynda düzülipdir. Şahyrana türkmen halky aýdym-sazy örän oňat görýär. Özüniň şatlygyny, gaýgysyny aýdym bilen beýan edýär, her bir kynçylyga, hat-da duşmanyndan hem şygryň, aýdym-sazyň güýji arkaly üstün çykýar. Bu eserde şu mesele has hem görnükli orny tutýar. Munda gatnaşan her bir gahryman urşa girjek bolanda aýdym aýdýar, özüniň ajaýyp obrazly, belent sözi, ýiti aýdymy bilen duşmana ýüzlenýär. Şeýlelikde, onuň howuny alýar, sussyny basýar. Şu ýagdaýlar bagşydyr şahyrlaryň bu eserde ymykly yz galdyrandyklaryny görkezýär. “Gorkut rowaýaty, gürrüňsiz, gadymy oguz aýdymçylary- ozanlary tarapyndan düzülipdir” (Ýe.E.Bertels). Bu dogry gürrüň. Edil Gorkut atanyň özi hem kitabyň başyndan tä aýagyna çenli wakany gyzyklandyryjy, bölümleriň arasyny birleşdiriji şahyr-bagşy roluny oýnaýar. Çünki, bu kitap durmuş bilen başdan-aýak belli bir wakany beýan etmän, her bölümi aýry-aýry wakalardan gurnalýar. Diňe Baýandyr han, Salyr Gazan we Gorkut ata ýaly baş gahrymanlar kitabyň hemme bölümlerinde gatnaşýarlar. Şeýlelikde, eser bitewi görnüşe eýe bolýar.
Eserdäki baş ideýa gahrymançylykdyr. Bölümleriň aglabasynda türkmen taýpalarynyň keseki ýurt basybalyjylaryna garşy gaýduwsyz göreş alyp baryşlary, şol aýgytly söweşlerde ýigitleriň gahrymançylyk bilen öz eziz ýurtlaryny gorandyklary suratlandyrylýar. Kitapda Watana, il-güne söýgi, ýoldaşa wepalylyk, mertlik, uruş hünärini türgen bilmek ýaly durmuşyň talap edýän ýagdaýlary örän ýiti goýlupdyr. Hatda, oglan ýigit ýetip, bir gahrymançylyk görkezmese, oňa at hem dakmaýarlar. Meýlislere gatnaşyp, gürrüňe goşulýan ýigitden haýsy-da bolsa bir ugurdan göz görkezmeklik talap edilýär. Meselem, “Owşan goja ogly Segregiň hekaýasynda” şeýle bir waka bolýar: Owşanyň uly ogly Egrek, Gazan begiň diwanynda örän hörelsireýär. Emma özüne göwni ýetýän ýigitler ýeke bu däl. Bir oturyşykda Tersuzamyş diýen hem bir kelenhir ýigit bolýar. Egrek töre geçiberende ýaňky ýigit oňa ýüzlenýär-de: - How, Owşan gojanyň ogly şu oturan begler-ä öz orunlaryny gylyjynyň zarby bilen ýa-da çöreklilikleri bilen gazandylar, sen näme, baş kesdiňmi, gan dökdüňmi, ajy doýurdyňmy ýa-da ýalaňaja don etdiňmi? – diýip, gyjytly sözler bilen soraýar. Şundan soň, Egrek Gazan begden goşun alyp, döwrüne mynasyp şöhrat gazanmak üçin duşmanyň üstüne atlanýar.
Eposda aýal-gyzlar hem edil erkekler ýaly köp meselelere erkin gatnaşýarlar. Eposyň maglumatlaryna görä, feodalizmiň hem yslam dininiň aýal-gyzlara gul-gyrnak hökmünde garaýan çüýrük kanun-däpleri ol zamanda olaryň üstüne heniz öz labyryny doly indermän eken. Mergenlik bilen ok atmak, at münüp, gylyç çalmak, sugun, keýik awlamak, duşman bilen söweşmegi başarmak, ýoldaşyňa wepaly bolmak ýaly asylly terbiýäniň özi erkekler bilen barabar aýallara-da berlipdir. Edil öýlenmek meselesinde-de ýokarky işlere kimiň nähili çulum bolandygy, kimiň nähili ukyp-güýjüniň bardygy iki tarapdan hem barlanýar. Eger bir ýigit öýlenjek bolsa, ol gyzyň ýanyna barýar, onuň şertleri bilen tanşyp, güýç synanyşmaga başlaýar. Ýigit at çapmakda ozsa, ok atmakda nyşanany hatasyz ursa ýa-da göreşip ýyksa, diňe şonda gyz ony özüne mynasyp ýoldaş diýip hasap edýär. Emma bir wada berenden soň welin, öldürseňem gyz öz ähtinden dänmeýär (“Bamsy Birek bilen Banu Çeçegiň ýaryşy”).
Ýoldaşa wepaly bolmagyň ajaýyp göreldesini “Salyr Gazanyň öýüniň talanmagy” diýen hekaýada duşman eline ýesir düşen kyrk sany oguz gyzynyň bolşundan hem görýäris. Bu bölümde Gazanyň öýi talanyp, bütin emlägi bilen birlikde aýaly Burla hatyn, ogly Oraz, garry enesi hem kyrk sany oguz gyzy duşmanlar tarapyndan zor bilen äkidilýär. Duşmanlar öz meýlislerinde Burla hatyny getirip, oňa şerap süzdürip, Gazany namys astynda galdyrmak isleýärler. Olar aýallaryň arasyna gelip: “Gazan begiň aýaly kim?” diýip soraýarlar, kyrk gyzyň kyrkysy hem kyrk ýerden “Men” diýip jogap berýär… Şonuň üçin duşman öz maksadyna ýetip bilmeýär.
Aýallar köp meselelerde ärlerine maslahat berýärler, ärleri olaryň beren geňeşlerine gulak asýarlar. Meselem, Dersehan öz aýalynyň maslahaty bilen uly toý tutýar. Oguz iliniň daşynyň garawulbaşysy bolan Bekel Baýandyr hanyň meýlisinde otyrka, Salyr Gazan Bekeliň awanlygy (batyr awçylygy) ärlikden bolman, atyň hünäridir diýeni üçin, ol öýkeläp öýüne gaýdýar. Aýaly ýaşulylardan öýkelemegiň zyýanlydygyny aýdyp, awa gidip, göwün açmagy oňa maslahat berýär. Bekel aýalynyň maslahaty bilen awa gidýär.
Kitapda köp aýallylyk, dakylma, adaglylyk ummasyz galyň almak ýaly zatlar hem göze ilmeýär, hat-da galyň kesmek däbine-de diňe bir boýda duş gelýäris, emma ol ýerde-de galyňy akyly ýerinde adam talap etmän, däli Garçar aljak bolýar.
Oguz tireleriniň şol wagtdaky esasy kesbi-käri çarwaçylyk bolupdyr. Şol sebäpden oba ýygy-ýygydan ýazlaga, gyşlaga göçüp durupdyrlar. Olaryň mallary, esasan, diýe, goýun, ýylkydyr. Dabaraly toýlarynda hem şu mallary soýýarlar. Emma süri gylýallardan başga söweş üçin, awçylyk üçin ýörite saklanýan atlar hem bar. Göroglynyň “Gyr aty” ýaly her atyň “Goňur at”, “Boz at” diýen ýaly belli bir lakamy bar. Hatda duşman kim bilen iş salyşýanlygyny garşysyndakynyň atyny göreninden tanaýar.
Aşak gatlagyň wekillerinden – çopanlara eserde görnükli orun berlipdir. Çopanlar sada, daýaw hem örän güýçli sypatda berlipdir. Meselem, Salyr Gazanyň öýi talananda, duşmanyň alty ýüz atlysy onuň goýun sürüsiniň üstüne at goýýar. Garaja çopan özüniň Gabangüýji, Demirgüýji diýen inilerini ýanyna alyp, äpet sapany bilen duşmanyň garşysyna söweş edýär. “Garaja çopan sapanyň aýasyna daş goýdy, atdy, birini atanda, ikisini-üçüsini ýykdy, ikisini atanda üçini-dördini ýykdy, duşmanlaryň gözüne gorky düşdi. Garaja çopan ýagynyň üç ýüzüni sapan daşy bilen ýere sokdy. Iki gardaşy oka düşdi, şehit boldy.
Çopanyň daşy tükendi, goýun diýmez, geçi diýmez – sapanyň aýasyna goýar, atar duşmany ýykar…”
Ine, şeýle gaýduwsyzlyk bilen göreşýän mert çopandan duşman gaçýar. Soňra çopan Gazan bilen gidip, duşmandan rehimsiz öç alýar. Biziň bu aýdanlarymyz “Gorkut atanyň”, umuman, gurluş-düzüliş ýagdaýyna degişli maglumatlardyr. Eger eposyň aýry-aýry şahalaryna geçsek, onda ol şahalar babatda şu aşakdakylary aýtmak bolar.
“Bugaç han Derse han oglunyň boýy”. Bu boý – hekaýa perzentsizligi näletlenmekden başlanýar. Munuň sebäbi düşnüklidir. Çünki ol şol wagtlarda oguz türkmenleriniň daş-töweregi duşman bolupdyr. Duşmanlar häli-şindi bularyň üstüne hüjüm edip durýarlar. Ine, şol sebäpden ýurdy gorap, ili abat saklaýan edermen ýigitler gerek bolupdyr, çagalarynyň köp bolmagyny arzuw edipdirler.
Oglana ilki at dakylmazlygynyň hem sebäbi şu ýokardaky ýagdaýlar bilen baglanyşyklydyr. At dakmak meselesi her bir ýigidiň at gazanmak üçin çalyşmagyna sebäp bolupdyr.
Hekaýanyň baş ideýasy hüşgärlik, hak işiň adalatsyzlykdan üstün çykýandygyny tassyklamakdan ybarat. Derse hanyň kyrk sany haýyn nökeri arkaly hemişe hüşgär bolup durmasaň, duşmanyň aýak astyndan hem döreýändigi görkezilýär. Garry Derse hanyň bolsa hüşgärligi elden berip aldanandygy, netijede, uly heläkçilige sezewar bolandygy beýan edilýär. Emma her halda hakykat üstün çykýar, ýaşlar (Bugaç we onuň ýigitleri) edermenlikleri bilen ol agyr ýagdaýdan gutulýarlar, haýynlar jezalandyrylýar.
Eserde aýal-gyzlara uly orun berilýär. Aýallar her bir meselede akylly, parasatly we edermen edip görkezilipdir. Derse hanyň aýaly ärine oňat maslahat berýär, äri onuň beren maslahatyna gulak asýar. Ol eger ogly duşman eline düşen bolsa, goşun çekip, duşman üstüne atlanjakdygyny, tä ölinçä yzyna dönmejekdigini beýan edýär. Derse hanyň aýalynyň kyrk sany gyz bilen atlanyp, daglaryň, derýalaryň arasyndan ogluny tapyp gelmegi hem şol edermenlikleriň nyşanydyr. Oglunyň ýarasynyň ene süýdi bilen bejerilmegi enäniň mährini, enäniň çaga bolan çäksiz söýgüsini görkezýär.
Bulardan başga - da Baýandyr han, Derse han arkaly şol wagtyň toýlaryny, agalygyny berkitmek üçin tutma nökerleri saklandyklary mälim bolýar.
Derse han ogulsyzlykdan zeýrenýär, emma ikinji aýal alyp önelge öndürmegiň pikirini edenok. Munuň sebäbi şol wagtda köp aýallylygyň bolmandygydyr. Bu hekaýa bizi ol döwrüň awçylyk meselesi, öküz uruşdyrmak, aşyk oýnamak, bagşy aýtdyrmak ýaly däp-dessurlary bilen hem tanyşdyrýar.
“Salyr Gazanyň öýüniň ýagmalandygy boýy”. Bu hekaýadan duşmanyň hilegärligini, oguzlaryň üstüne häli-şindi hüjüm edýändiklerini, mallaryny, öýlerini talaýandyklaryny, gelin-gyzlaryny ýesir edip alyp gidýändiklerini görýäris. Şu ýagdaýlaryň özem ýigitleriň batyr, edermen, gaýduwsyz pälwan bolup ýetişmeklerini talap edipdir.
Şu hekaýada zähmetkeşleriň wekili Garaja çopanyň obrazy örän açyk berlipdir. Ol ar-namysyň üstünde örän berk durýar, gaýduwsyzlyk bilen söweş edip, aldajy duşmany yzyna kowýar. Soňra Gazanyň at-ýaragyny diläp, ýeke özi duşmanyň yzyndan gitmekçi bolýar. Emma urugçylyk, aksakgalçylyk tertibine eýeren hem feodallaryň ulumsy wekili bolan Gazan çopana göwnüýetmezçilik edýär, ony özi bilen alyp gitmäge namys edýär.
Eseriň başyndaky, ahyryndaky toýlarda şerap içilip, mes bolmaklyk hem-de namaz, oraza, metjit ýaly sözleriň gabat gelmezligi we ş.m. ýagdaýlar yslam dininiň şol wagtda halk arasynda gowşak ornaşandygyny görkezýär. Emma düýşe, ýorguda, ykbala ynanmak ýaly gadymy diniň alamatlary duýulýar.
Hekaýanyň soňunda açgöz duşmanlaryň ýeňlendikleri, “özi salan teşeleriniň öz aýaklaryna düşendigi” beýan edilýär.
“Baý-Bugra beg ogly Bamys Birek boýy”. Bu hekaýada-da ogul-gyza bolan höwes güýçli görkezilýär. Munda hem ýigit gahrymançylykly işler görkezýär, şondan soň at dakylýar.
Eserde esas edilip, öýlenmek meselesi alynýar, emma öýlenmek meselesi hem gahrymançylyk esasynda çözülýär. Öýlenjek ýigit aljak gyzyny her tarapdan synlaýar, edil şonuň ýaly-da äre barjak gyz hem özüniň ömürlik ýoldaşy boljak ýigidi döwrüniň talabyna görä, at çapmakda, mergenlikde we pälwanlykda synap görýär. Ol wagtyň gyzlary döwrüniň talabyny ödäp bilýän ýigitleri özlerine mynasyp ýoldaş diýip hasap edipdirler.
Birek duşmanyň zyndanynda on alty ýyllap ýatýar. Ahyrda bolsa Gözel şanyň zyndanynda ýatan Ýusup bilen Ahmedi zyndanbanyň gyzy Garagözüň söýüp, olara kömek edişi, Birek hem duşman hanyň gyzynyň söýgüsi arkaly azat bolýar. Birekde ýoldaşa wepalylygyň ýokary göreldesi görkezilipdir. Ol öz ýoldaşlaryny boşadyp, olar bilen birlikde myrat-maksadyna ýetýär.
Çeçek ärine wepaly, sabyrli türkmen gyzynyň obrazydyr. Ol on alty ýyllap Birege garaşýar.
Şu hekaýada söwdagärlik, bagşy aýtdyrmak, nyşana atyşmak, tans etmek ýaly däpleriň hem bolandygyny göryäris.
“Gazan begiň ogly Oraz begiň tussag bolmagy boýy”. Şol zamanda belli bir derejä, hormatly orna, hatda ataň mirasyna eýe bolmak üçin hem gahrymançylykly hünäriň gerek ekendigi şu hekaýadan mälim bolýar.
Daş-töwerek duşman, Gazan ogluna tälim berip ýörkä, tötänden bularyň üstüne duşman leşgeri dökülýär. Söweşde Gazanbegiň örän güýçlüligi we gaýduwsyzlygy görkezilýär. Beýleki begler hem oňat uruşýarlar. Munda aýallaryň hem gahrymançylykly häsiýetleri görkezilýär. Ençeme oguz gyzlaryna baş bolup, Burla hatyn urşa girýär, batyrlarça söweşip, duşman hanlarynyň birini öldürýär.
“Döwhe goja ogly Däli Dumrul (Makaw) boýy”. Bu hekaýa durmuşda bolmadyk we bolup-da bilmejek hyýaly zatlardan – fantastika bilen başlaýar. Bu eseriň baş gahrymany Dumrul özüne göwni ýetýän, batyr adam. Dumrul gorkunç zat hasap edilen Ezraýyla sezewar bolýar. Däli Dumrul:
“Depesi beýik biziň daglarymyz bolar,
Ol daglarymyzda baglarymyz bolar,
Ol baglaryň gara salkymlary – üzüm bolar.
Ol üzümi sykarlar – al şeraby bolar.
Ol şerapdan içen eýerik bolar.
Şeraplar – iýdim-içdim doýmadym –
Ne sözledim bilmedim,
Beglik bilen osmadym.
Ýigitlik bile duýmadym…”
diýip, ulumsy bolmaly däldigini aňladýar.
Eseriň ahyrynda bolsa başýoldaşlygyň, är-aýallygyň, wepalylygyň ýokary nusgasy beýan edilipdir. Dumrul aýalynyň janyny soramasa-da, aýaly öz janyny oňa gurban etjegini aýdýar. Şeýlelik bilen, ärini söýýän aýalyň wepalylygy ata-ene mährinden hem ýokary görkezilipdir.
“Ganly goja ogly Hantöreli (Töreli beg) boýy”. Bu boýyň esasy temasy öýlenmek meselesidir. Beýik Oktýabr rewolýusiýasyndan öň öýlenmek meselesi diňe mala-pula baglydy. Emma eposa görä, gadymy oguz türkmenleriniň durmuşynda bu meseläniň başgaça hillidigini görýäris. Döwrüň talap edişine görä, nika meselesi-de gahrymançylyk esasynda çözülýär.
Öýlenjek ýigitler özüniň aljak gelniniň çakgan, edermen, durnukly, sagdyn we ururş hünärlerini bilýän, gerek bolanda, ýarag işletmegi hem başarýan batyr bolmagyny talap edýärler. Gyzlar hem öz nobatynda dürli hekaýanyň baş gahrymanlary Hantöreliniň we Sylyjan hatyn hem şu esasda tapyşyşýarlar. Hantöreli tutanýerli, gaýduwsyz, pälwan ýigitdi. Sylyjan hatyn hem wadasyna berk, ärine wepaly, edermen türkmen gyzynyň obrazyny özünde jemleýär.
Eserde göwün göteriji, hemaýat beriji sözüň we sazyň ähmiýeti hem görkezilipdir. Hantöreli her gezek söweşe girjek bolanda, onuň ýoldaşlary saz çalýar, göwün göteriji hyjuwly şygyrlary aýdýarlar. Bu sözler Hantöreliniň güýjüne güýç goşýar, ony ýeňşe ruhlandyrýar.
“Kazylyk goja ogly Ýegenek boýy”. Bu bölüm gahrymançylyk, uruş-söweş hakynda gürrüň berýär. Munda garrylaryň ýalňyşy we şol ýalňyşlyk zerarly agyr güne sezewar boluşlary görkezilýär. Kazylyk goja içip, mes bolýar-da, hiç bir zat ýok ýerinden yrsarap, töweregine atly ýygnap gidýär. Baryp hem päline görä tapýar. Ýaşlar ýalňyşlyklary düzedýärler we garrylary agyr ýagdaýdan gutarýarlar. (Şu hili ýagdaý Dersehan, Bekel ogly Imran hekaýalarynda hem bar.) Durmuşy dowam etdirijiler ýaşlardyr. Şonuň üçin ýaşlara nobat berilýär we uly ýol açylýar.
Bu dessanda duşmanyň güýjüne hem baha berilýär. Onuň güýji kemsidilmeýär, nähili güýji bolsa, nähili ýeňişleri bolsa, bolşy ýaly görkezilipdir. Beýle görkezilmesi gaty dogrudyr, çünki duşmanyň güýjüni real suratlandyrmak Kazylyk goja, Däli Dumrul, Egrek ýaly adamlaryň böwürlerini diňlemeklerine sebäp bolýar we geljekki ýaşlara görelde bolup, olary her bir güýje gaýtawul bermäge, ukyply bolmaga töwerekleýin ýaraglanyp, zarba garşy zarp urmaga taýýar bolmaklyga çagyrýar.
“Besediň Depegözi öldürdigi (Ýekegöz) boýy”. “Depegöz” hekaýasy fantastiki (hyýaly) gahrymançylykly häsiýete berlipdir. Şuňa meňzeş waka grekleriň gadymy eserlerinde (Odisseý) we türkmen halk ertekilerinde hem bardyr, emma halk ertekisinde Depegöze derek döw hereket edýär.
Gadymy adamlar tebigatyň dürli hadysalaryna: gök gürlemegiň, aý-gün tutulmagynyň we ş.m.wakalaryň sebäplerine düşünmändirler. Dürli wakalaryň bolmagyna sebäp bolýan şol wakalaryň bolmagyna ýa bolmazlygyna buýruk berip ýören zatlar bar diýip düşünipdirler. Meselem, Burkut diwana-ýagşyň piri, Haýdar bolsa-ýeliň piri we başgalar. Şolaryň birnäçesi göze görünmeýär, birnäçesi bolsa göze görünýär diýip düşünipdirler, käbirine hudaý diýip çokunypdyrlar. Şeýlelikde, gadymy adamlaryň aňynda keramatly jandarlar, döw, peri, jyn, al-arwah, aždarha ýaly düşünjeler peýda bolýar. Ine, şu hili zatlar gadymy eserlere (ertekilere, legendalara, dessanlara) giripdir. Ýöne şol zatlar näçe güýçli hem haýbatly edilip suratlandyrylsalar-da, ahyrda adamlar olary ýeňýärler. Käwagt bolsa şol ýeňlen döwler ynsana kömek hem edýär. Eserlerde şeýle edilip görkezilmegi dünýäde ynsandan güýçli zat ýok diýildigidir.
Şu hekaýada-da Depegöz şonça güýçli edilip görkezilen hem bolsa, ahyrda ony Beset ýeňýär we adamlary agyr howpdan gutarýar. Beset edermen, batyr, öz watanyna, iline wepaly we ugur tapyjy ýigit.
Depegöz bolsa fantastiki häsiýetde berlen bir ýol urup ýören haramynyň, galtamanyň obrazydyr.
Gorkut ata hem şu hekaýada üç ýerde gatnaşýar. Ol adamlar agyr ýagdaýa düşende, olara kömek edýän, göwünlik berip, wagtlaryny hoş edýän salyhatly bir ýaşulynyň tipidir.
Eserdäki agzalýan göç-gon, ýazlag, goýun, çopan we şoňa meňzeşler şol wagtlardaky oguzlaryň kesbi-kärlerini, olaryň göçme-çarwaçylyk ýagdaýynda bolandygyny görkezýär.
“Bekel ogly Ymran boýy”. Bu boýda şol wagtdaky ýaş ýigitleriň namysjaňlygy we batyrlygy taryp edilýär. Ymran batyr, öz üstlerine güýçli ýagy gelýärkä, her bir kynçylyga, howpa garşy merdanalyk bilen döş gerip çykmagy abzal görýän, türkmeniň goç ýigitleriniň obrazydyr. Şu eserde “Töwekgel ner bolsa, endişe-maýa” diýen atalar sözüniň aýdyşy ýaly, töwekgelligiň, tutanýerliligiň, gorkmazlygyň üstün çykýanlygy beýan edilipdir. Bu eser ýaşlarda bolýan iň oňat häsiýetiň ajaýyp nusgasyny görkezýär. Şular ýaly eserleriň ýaşlara edermenlik, gaýduwsyzlyk, gorkmazlyk, töwekgellik ýaly asylly häsiýeti bermekde uly rol oýnanlygy şübhesiz.
Eserdäki Bekel obrazy hem watan goragynda janyny aýaman ýören ata-babalarymyzyň obrazydyr.
Eserde aýallar ärlerine nesihat berýärler, ärleri bolsa olaryň maslahatlaryna gulak asýarlar. Ine, şu ýagdaý ol wagtda aýal-gyzlaryň her bir meselä goşulýandyklaryny we olara erkekler tarapyndan uly hormat goýulýandygyny görkezýär.
Ýene bir belläp geçmeli zat, ol hem bolsa şol zamanda oguz türkmenlerini talamaga, gul etmäge ymtylan hanlaryň, begleriň bolandygy, şolardan özlerini goramak üçin serhet saklamak ýaly işleriň bolandygydyr.
Bu hekaýatda-da awçylyk, oturyşyk, şerap içmek ýaly däpleriň gaýtalanyşyny görýäris.
“Owşan goja ogly Segregiň boýy”. Bu hekaýa hem uruş-söweş, batyrlyk hakynda düzülipdir. Eserdäki baş gahrymanlaryň biri bolan Egrek has özüne göwni ýetýän, ulumsy we bir pöwheräk ýigit sypatynda görkezilipdir. Onuň bir aýratyn bitiren işi, görkezen edermenligi bolmasa-da, özüni hondan bärisi tutup, hanyň oturyşygyna barýar, hiç kimi äsgermän, oturan adamlaryň üstüni basgylap, töre geçip oturýar. Soň bolsa oňa “seniň bir bitiren işiň ýok” diýlende aňyrsyny oýlaman, gahrymançylyk görkezmek juda aňsat zatdyr öýdüp, maksatsyz bir ýaňa atlanyp gidýär hem özüniň hüşgärsizligi bilen duşman eline düşýär, on alty ýyllap zyndanda ýatýar. Ine, eserde Egregiň özüni alyp barşy- ulumsylygy, geleňsizligi netijesinde duşman eline düşüp, heläk bolşy görkezilip, ýaşlara “Egrek ýaly bolmaly däl” diýmek nesihat edilýär.
Segrek obrazy bolsa tutanýerli, gaýduwsyz, namysjaň, mert, batyr türkmen ýigidiniň sypatynda berlipdir. Onda şonuň ýaly gylyklar bolany üçin, maksadyna ýetýär. Ýene bir eserde gelinleriň asylly häsiýeti görkezilýär. Segrek öz gelnine: “Eger men üç ýylda gelmesem, halan adamyňa äre baryp bilersiň” diýende, onuň ýüregi ýarylan ýaly bolup, men üç ýyl däl, on ýyl hem, ömrüm ötýänçe hem garaşaryn!” diýip jogap berýär. Gelniň şu sözleri äre, ýoldaşa wepalylygyň belent göreldesidir.
Başgalarynda bolşy ýaly, bu hekaýada hem oturyşyk-meýlis suratlandyrylýar. Emma beýan edilişine görä, meýlise-oturyşyga barýanlaryň näme-de bolsa adamkärçiliginiň bir ugrunda özüni tanatmagy şert eken. Meýlisde degişli ýer alyp, arkaýyn gürlejek bolsaň, ýa jomart bolmaly, ýa söweşlere gatnaşyp, duşmana zarba uran bolmaly. Ine, şu ýagdaý hem ol zamanlarda her bir meseläniň – oturyşygyň, öýlenmegiň, at dakmagyň we şuňa meňzeşleriň hemmesiniň gahrymançylyga, adamkärçilige tabyn edilendigini görkezýär.
“Salyr Gazanyň tussag bolup, ogly Orazyň çykardygy boýy”. Bu hekaýanyň baş gahrymany Gazan begdir. Gazan bolsa oguzlaryň iň ýaşuly serdarydyr. Şonuň üçin töwerekde onuň duşmanlary hem köp. Belki, oňa iberilen elguş hem Gazan begiň awçylygy oňat görýänligini bilýän duşmanlaryň hilegärlik bilen iberen guşlarydyr. Çünki netijede guş aw bilen bolman, öz ýatagyna tarap gidýär. Gazan hem onuň yzy bilen gidip, duşman eline düşýär. Emma öz watanyny eziz görýän Gazan duşmanyň eline düşeni üçin, özüni ýitirmeýär, ruhdan düşmeýär. Ol özüniň ölüminde gorkman, öz sözünde berk durýar, hiç wagtda öz watanyndan dänmändigini hem dänmejekdigini pert-pert aýdýar. Edil şuňa meňzeş ýagdaý Gurbanaly Magrupynyň “Ýusup-Ahmet” dessanynda hem Ýusup begiň Gözelşa bilen bolan gepleşiginde gaýtalanýar.
Oraz bolsa ar-namys astynda galman, duşmandan hyjuwly ar alýan ýigit.
“Içogza daşoguzyň baş galdyryp, Biregiň öldügi boýy”. Bu hekaýa oguzlaryň özara duşmançylygyny beýan edýär hem şunuň ýaly ýagdaýlarda her tarapyň öz pozisiýasyny berkleşdirmäge ymtylandygyny we “bir çukura tüýkürmek”, kasam etmek ýaly däbiň şol zamanlarda hem bolandygyny görkezýär. Şu ýaly ýagdaýda öz geljekki işlerini şowly etmek maksady bilen duşman tarapyndan bolan täsirli hem güýçli adamlary öz tarapyna çekmek ýa-da ýok etmek ýaly häsiýetiň bolandygyny-da şu hekaýadan görýäris. Oraz goja Biregi aldap, öýüne çagyryp, namartlyk bilen öldürýär. Bulardan başga-da şol wagtyň däplerinde ar almak bilen birlikde, gan almak ýaly däpleriň hem bar ekendigini görýäris.
Seljuk döwletiniň hem, esasan, öz içki agzalaçylygy zerarly heläkçilige sezewar bolandygyny biz bilýäris. Oňa görä “Gorkut ata kitabynyň” şu ahyrky hekaýasy şolar ýaly wakanyň nazara alnyp düzülen bolmagy ähtimaldyr.
Biz ýokarda eposyň on iki bölümini hem ýeke-ýeke görüp geçdik. Her bir hekaýanyň aýry sýužeti, manysy, aýry gahrymany bolsa-da, hemmesi hem birme-bir beýan edilýän oguzlaryň içki, daşky ýagdaýlary, bir meňzeş döwür, bir meňzeş däp-adat görnüşleridir. Mundan hem başga, eserleriň hemme ýerinde diýen ýaly gatnaşýan Salyr Gazan, Baýandyr han, ylaýta-da Gorkut atanyň özi ähli hekaýalaryň arasyny sepleýär. Şonuň üçin “Gorkut atanyň kitaby” oguz taýpalarynyň belli bir döwürde başyndan geçen wakalaryny yzly-yzyna beýan edýän bir gahrymançylykly eposydyr. Ozal ýatlaşymyz ýaly, eser şygyr bilen kyssa garyşdyrylyp düzülipdir. Emma beýleki dessanlarda bolşy ýaly, proza bilen şygryň kesgitli bir arasy ýok. Eger kyssany okaýan wagtymyzda: “…Gaza meňzär gyzymyň, gelnimiň çeçegi oguz, görer gözüm aýdyny, ogul…” diýen ýaly rifmalaşýan proza setirlerini görsek:
Gara dagym ýüksegi, ogul,
Ganly suwum daşgyny, ogul,
Gojalygym wagty, aldyrdygym, ýalňyz ogul –
diýen ýaly poeziýa setirlerinde redifiň öňünden “ýüksegi, daşgyny, aldyrdygym” diýen ýaly sözler bilen gelýän rifmalary görýäris. Ine, şu faktlar şol döwür türkmen poeziýasynyň bir hili häsiýetde ýüze çykyp başlan döwrümikä diýdirýär. Şonuň bilen birlikde, kitabyň kyssalarynda birhili heňdeşlik häsiýetleri hem duýulýar. Başgaça aýdanymyzda, kyssanyň birentek ýerleri ritmlidir.
Meňzetme we obraz meselelerinde bu eser edebiýatyň oňat göreldelerini görkezýär. Onuň her bir tebigy, sada meňzetmelerini okanyňda, şeýle ussatlyk bilen berlişine haýran galýarsyň. Biziň şu aýdanlarymyza:
Gar üzrüne gan dammyş kibi gyzyl ýaňaklym,
Goşa badam (sygmaýan) dar agyzlym,
Galamçylar çaldygy gara gaşlym –
diýen ýaly meňzetmeler açyk şaýatlyk edýär.
Gorkut atanyň eseri türkmen şahyrlary, ýazyjylary we bagşylary arasynda gahrymançylygyň çeşmesi hökmünde göreldelik roluny oýnapdyr. Şonuň üçin-de watany goramaga, söýmäge tabyn edilen ençeme ajaýyp epos-dessanlar döräpdir.
Şeýlelikde, watansöýer, göreşjeň batyrlar ýetişdirmekde bu eserleriň belli bir bahasy ýokdur.
“Gorkut ata” eposy türkmen tireleriniň arasynda iň giňden ýaýran eserleriň biri. Umuman, eposda bar hasap edilýän on iki boýuň – şahanyň (çowdur şiwesinde şahamça) hemmesiniň-de türkmen tireleriniň arasynda bar bolmagy bilen barabar, olaryň dürli wariantlary-da bar. Şoňa barabar, olaryň atlary-da dürli-dürlidir. Meselem, “Derse han Bugaç han boýuny” çowdur wariantynda “Bugaçar beg şahamçasy” ýa-da “Yza berilediren nesilsiz”, “Däli Dumrul” boýuna “Makaw”, “Depegöz” boýuna – “Ýekegöz”, “Ganly goja ogly Hantöreli boýuna”- “Töreli beg”, “Baýbugra beg ogly Bamsy Birek boýuny”- “Bamsy Birek” diýip atlandyrylýar.
Daşoguz mugallymçylyk institutynyň edebiýat mugallymy ýoldaş Ata Rahmanowyň çowdurlar, igdirler arasynda ýazyp alan folklor eserleriniň içinde “Gorkut ata” eposynyň belli bolan şahalaryndan başga “Igdir” we “Gorkudyň gabry gazylgy” diýen şahamçalar-da bar. “Igdir” şahamçasynda Salyr Gazanyň awa gidişi, ol ýerde peri gyzyna duşup, oňa öýlenişi, Salyr Gazanyň periniň diýen şertlerini bozuşy, gyzyň öýkeläp gidişi hem şol peri gyzyndan bir perzent galyp, şol oglana hem Igdir diýen adyň dakylyşy hakynda gürrüň edilýär. “Gorkudyň gabry gazylgy” diýen şahamçada gürrüň, esasan, Gorkudyň özi hakynda gidýär. Şaha şu hili başlanýar:
“Birewi boladyr, birewi-te bolmydyr. Gadymyl zamanda bagşylaryň piri Gorkut pir diýdiren keramatly bir adam boladyr. Bul altky bolup geçeni, keýin bolajagy belidir. Bul türkmen ilinde Hoja Ahmet ýanynda ýaşydyr. Hoja Ahmetden dana, akylly, rehimli boladyr. Bul syra köp ýaşan garrydyr…”
Bu boýda hekaýa edilişine görä, soňra Gorkut Türküstandan Ürgenje gelýär, Ürgençden Balakan (Balkan) sebitine ýetişýär, ol ýerde ençe zamanlar eglenip, Alys ili diýen ýere gelýär.
Gorkut bu ýurtda hem meýlisde bir ýigit tarapyndan: “Gorkudyň gabry gazylgydyr” diýen sözi eşidýär. Gorkut bu söze: “Ýazgyda elaç bolmydyr-ow...” diýip, ýene Türküstana gidýär.
Ahyrda Gorkudyň ölşi we onuň dabara bilen jaýlanyşy beýan edilýär. Bu boý “Gorkut halkyň gowy körediren adamsy boladyr. Şonuň üçin munuň patyýasyna hemme türkmen ilinden, keýinki illerden syra köp adam kelidir” diýen sözler bilen gutarýar.
Bulardan başga-da Aşgabat pedinstitutynyň türkmen edebiýaty kafedrasynyň aspiranty Nurmyrat Esenmyradowyň Mary tekeleriniň arasynda toplan, Taryh, dil we edebiýat institutynyň elýazmalar fonduna tabşyran folklor materiallarynyň arasynda “Gorkut ata” eposynyň birnäçe boýlarynyň dürli-dürli wariantlary bilen bir hatarda, şu wagta çenli bellenilmedik “Salyr Gazanyň Itemjegi öldürmegi”, “Salyr Gazanyň öýlenişi” we “Salyr Gazanyň öldürilmegi” diýen ýaly şahalar-da bardyr.
Şeýle-de bolsa, ýatlanýan ýazgy materiallaryň doly bolman, diňe türkmen tireleri arasynda ýaýran bu ajaýyp eposyň şahalarynyň hem şoňa degişli rowaýatlaryň bir ujypsyzja bölegidigini aýtmalydyrys. Biziň halkymyz geçmişde ýygnalmaga, çap edilmäge ýüzi düşmedik edebi miraslaryny ýygnap, çap edip çykarmaga başlady. Olar özleriniň hakyky mirasdüşeri bolan zähmetkeş köpçüligine ýetirildi hem maksat ýetirilmekdedir.
Eliňizdäki “Gorkut atanyň kitaby” hem jemagata hödürlemäge synanyşylýan ilkinji ädimdir. Şoňa görä, şu saparky neşiriň okyjynyň talaplaryna doly jogap berip bilmejegi tebigydyr. Heniz bu eseriň ähli nusgalary doly toplananok, toplananlary-da heniz ylmy taýdan doly işlenilip ýetişilenok.
Her halda respublikamyzyň şanly baýramy mynasybeti bilen, “toýdan topukça” diýen ýaly, kemçilikli-de bolsa, şu nusgany okyjy köpçüligine hödürlemek makul görüldi. Biz bu neşirde XVI asyrda dilden ýazylyp alnan nusgany esas edinip, onuň daşyndan türkmen taýpalarynyň arasynda bolan dürli wariantlardan az-owlak peýdalandyk. Şoňa görä, bu nusganyň başga bir nusga bilen deňeşdirilende, az-kem tapawudy bardyr. Çünki diliň köne elementleri bilen barabar, onda häzirki gepleýiş diliniň täsiri hem ýok däldir.
Awtor: www.NiNa.Az
Neşir edilen senesi:
wikipediýa, wiki, kitap, kitaplar, kitaphana, makala, oka, göçürip al, mugt, mugt göçürip al, mp3, wideo, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, surat, aýdym-saz, aýdym, film, kitap, oýun, oýunlar, jübi telefony, android, ios, alma, jübi telefony, samsung, iphone, xiomi, xiaomi kompýuter, Gorkut Ata hakda maglumat, Gorkut Ata näme? Gorkut Ata näme diýmek?
EdebiyatlarSaparmyrat Turkmenbasy Ruhnama Asgabat 2001 Gorkut ata Asgabat 1994 Turkmen ruhunyn ikinji eyyamy bizin eyyamymyzyn 650 nji yyllaryndan baslanyar Bu eyyan turkmenin jahankesda owrulen dowrudi Sonun ucinem munda turkmenin sapardaky yoldaky ayak ustundaki ayan bolan ruhy hasiyetleri yuze cykdy Turkmen Oguz hanyn Bir yerde durma diyen pendini yorelge edindi Ikinji eyyamda milletin ruhy yolbascysy Gorkut ata boldy Bu dowrun ruhy gopuz bilen beyan edilipdir Yslamy meyletin kabul eden Gorkut ata turkmen ruhunyn taze bir ginisligini acdy Ozunin iman ahyryet hakyndaky pelsepeleri bilen Gorkut ata ahlagyn taze gymmatlyklaryny islap duzdi Indi dunya onkusi yaly uc dal de ika geldi Bu dunyade eden islerine hasap gecmeli ahyryetin bardygyna iman getirildi Bu eyyamda turkmenin ozalky ruhy alamatlary saklanyp galdy Altyndepede okuz bilen birlikde mojegin sekilinin bardygyny Oguz hana mojegin yol gorkezendigini bilyaris Munun ozi ikinji eyyamda okuzin deregine borinin gecmegine sebap boldy Cunki birsydyrgyn parahat hem imisala yasayys tamam boldy Yslam turkmene taze yoly gecmage ol yollarda ozuni gorkezmage borinin kuwwaty garadangaymazlygy hem borinin yyndamlygy gerekdi Turkmen ruhy oz ozalky kenarlaryndan dasyna agdy da yslam dunyasine yayrap gitdi Ol ruh collerin gurdy bolup gin sahralary gezdi aw awlady Ol seydip ginlik uc gyraksyzlyk hasiyetine eye boldy Ol gayduwsyzlyk mertlik hasiyetine eye boldy Ozunden guyclulerin ozunden ejizlerin bardygyny gordi Guyclinin minnetini cekmedi ejizin awuna el gatmady Sahrany yurt tutundy nesli ornedi yurt mahrini duydy Oz yurduna kesekini goybermedi ozgan yurduna dawa etmedi Onun tuyleri yallary gok asmanyn bakylygyn hem elyetmezligin renkindedi Hos gununde eselmedi hor gununde peselmedi Gurt yuzi mubarek diydirdi Ozuni kapasa saldyrmady yolbarsyn giren kapasasyna girmedi gaplanyn oyunlaryny etmedi Birnace halatlarda kabir cesmelerde Dade Gorkut kitaby ya da Kitaby dade Gorkut atlandyrylyan eser kopden bari Gundogary owrenyan alymlaryn unsuni ozune cekip geldi Turkmen halk doredijiliginde bolsa bu kitap Gorkut ata ady bilen has meshurdyr Turkmenler Gorkut atany dine bir yazyjy sahyr bagsy diyip tanaman aydan zady hokman bolayyan keramatly bir adam hasaplayar Seyle de bolsa Gorkut atanyn taryhy sans bolup bolmanlygy heniz anygyna yetilmedik meselelerin biridir Emma bu hakda Gundogaryn alymlarydyr yazyjylary dade Gorkut ya da Gorkut ata atly bir adamyn bolandygy hakynda ahtibarly hem ynandyryjy maglumatlar beryarler XV asyryn bir taryhcysy Muhammet pygamberin zamanyna yakyn bir dowurde oguzlaryn turkmenlerin arasynda dade Gorkut Gorkut ata atly bir adam dorap oguzlaryn dilinde bir kitap yazypdyr Ol kitabyn adyna Kitaby dade Gorkut diyip at berilyar diyen maglumaty beryar Mundan basga da Gundogaryn meshur taryhcysy Resideddin Tebip XIV asyr Alysir Nowayy 1441 1501 gornukli turkmen taryhcysy Salyr baba Gulaly ogly XVI asyr hem belli taryhcy Abulgazy Bahadyr han VII asyr dagy oguzlardan bolan Garahoja diyen adamyn Gorkut ata diyen oglunyn bolandygyny onun haysy hanyn dowrunde yasandygyny hat da Gorkut atanyn oguz turkmenlerinin bayat tiresinden bolandygyny da aydyarlar Mysal ucin nusayly turkmen taryhcysy Salyr baba Gulaly ogly ozunin taryhy kitabynyn Oguz we owlad we etbag we bari etrak taryhyndan atly boluminde Gorkut hakynda seyle yazyar Gorkut Garahoja ogly oran akylly dana we keramatly bolupdyr Onun dowrunde Ynal syrmawkoyhan bolupdyr Bu hekayany rowayat edenin aytmagyna gora Gorkudyn omri yuz togsan bas yyl bolan eken Onun yagsy sozleri keramatlary kopdur Bu sozler we keramatlar ozbasdak beyan ediljekdir Bu sozlerden son Salyr baba oz turkmenlerinin arasyndaky gurrunlere salgylanyp sol gadymy dowurlerde bolan wakalardan habar beryar Dasary yurtly arheolog alym P Lerh Turkmenistanda geciren arheologik ekspedisiyasy dowrunde Syrderyanyn kenarynda Jankent Yany Kent diyen saherjigin yanynda Gorkut atanyn mazaryna gabat gelendigini habar beryar SSSR Ylymlar akademiyasynyn habarcy cleni A Yu Yakubowskiy oguz turkmenlerinin orta asyrda esasy yasan yerleri bolan Kazalinsk Kazaly bilen Gyzyl Ordanyn ortasynda Gorkudyn mazarynyn yatandygyny aydyar Gundogary owreniji meshur alym akademik W W Bartold 1900 nji yylda bu eseri rus diline terjime edip turkmence teksti bilen capa tayyarlapdyr Akademik bu eserin on iki bolumini hem terjime edipdir emma onun dine dort bolumi cap edilipdir Bu hormatly isi W W Bartold ozunin talyplyk yyllarynda yerine yetiren hem bolsa eserin tekstini dogry bermage jan cekendigini ony rus diline terjime edende eserin milli ayratynlyklaryny gocme carwacylyk durmusyn hasiyetlerini oz tagamy bilen berip bilendigini seylelikde tekstin hem terjimanin dine bir ylmy taydan bolman cepercilik taydan hem agirt ahmiyete eye bolandygyny aytmalydyrys Akademigin bu hyzmatyny turkmen halky hic wagt yadyndan cykarmaz W W Bartold Gorkut atanyn kitabynyn taryhyna degisli de birnace isler edyar Ol islerde eposdaky esasy gahrymanlaryn oguz turkmenlerdendigi sonun yaly da Gorkut ata kitabynyn durli sahalarynyn hut Turkmenistanyn ozunde kop asyrlardan bari aydylyp gelinyandigi bellenilip gecilyar Mysal ucin W W Bartold Turkmen halkynyn taryhyndan ocerk atly eserinde rus dilinde XIV XV asyrlarda doran Akgoyunly Garagoyunly turkmen dinastiyalary barada gurrun acyp Gorkut hakynda su zatlary yazyar Bagsy we yasuly halk parasatlylygyny beyan ediji saklayjy Gorkudyn ady bilen baglanysykly bolan hekayalaryn topary belki de Akgoyunly turkmenlerinin dowrunde yuze cykandyr bu hekayalarda ahli oguzlaryn bastutany Bayandyr handyr Malim bolsy yaly Gorkut hakyndaky rowayatlar Turkmenistanyn hut ozunde hem saklanypdyr 1334 nji hijri 1915 yylynda bu eser Kitaby dade Gorkut ady bilen Stambulda nesir edilyar Emma bu nesirde kitabyn dili stili erbet yoylupdyr Enceme sozler yalnys yazylypdyr kop sozlerine bolsa dusunilmandir in yamany hem basga sozler bilen calsyrylypdyr Bu hakda edebiyat taryhcysy professor Ye E Bertels Gocuriji kitabyn dilini tazelesdiren hem bolsa her halda onda turkmenin durli siwelerinde hazire cenli ulanyp yorlen gaty kop sozler galypdyr bu bolsa kitabyn turkmenlerinkidigini acyk gorkezyar diyip yazyar Turkmenlerin Gorkut ata eposy X XI asyrlarda hat da kabir bolumleri VI VII asyrlara degislidir Sonun ucin de turkmen halkynyn gadymy taryhyny jemgyyetcilik gurlusyny adat ykdysady ahlaky durmuslaryny owrenmekde bu eserin oran uly ahmiyeti bardyr Kitap Boy diyip atlandyrylan birnace bolumden ybaratdyr Eger umuman turkmenlerin epos dessanlaryna has bolan kyssa gurrun bilen gosgyny gezeklesdirip bermek usulynda duzulipdir Sahyrana turkmen halky aydym sazy oran onat goryar Ozunin satlygyny gaygysyny aydym bilen beyan edyar her bir kyncylyga hat da dusmanyndan hem sygryn aydym sazyn guyji arkaly ustun cykyar Bu eserde su mesele has hem gornukli orny tutyar Munda gatnasan her bir gahryman ursa girjek bolanda aydym aydyar ozunin ajayyp obrazly belent sozi yiti aydymy bilen dusmana yuzlenyar Seylelikde onun howuny alyar sussyny basyar Su yagdaylar bagsydyr sahyrlaryn bu eserde ymykly yz galdyrandyklaryny gorkezyar Gorkut rowayaty gurrunsiz gadymy oguz aydymcylary ozanlary tarapyndan duzulipdir Ye E Bertels Bu dogry gurrun Edil Gorkut atanyn ozi hem kitabyn basyndan ta ayagyna cenli wakany gyzyklandyryjy bolumlerin arasyny birlesdiriji sahyr bagsy roluny oynayar Cunki bu kitap durmus bilen basdan ayak belli bir wakany beyan etman her bolumi ayry ayry wakalardan gurnalyar Dine Bayandyr han Salyr Gazan we Gorkut ata yaly bas gahrymanlar kitabyn hemme bolumlerinde gatnasyarlar Seylelikde eser bitewi gornuse eye bolyar Eserdaki bas ideya gahrymancylykdyr Bolumlerin aglabasynda turkmen taypalarynyn keseki yurt basybalyjylaryna garsy gayduwsyz gores alyp baryslary sol aygytly soweslerde yigitlerin gahrymancylyk bilen oz eziz yurtlaryny gorandyklary suratlandyrylyar Kitapda Watana il gune soygi yoldasa wepalylyk mertlik urus hunarini turgen bilmek yaly durmusyn talap edyan yagdaylary oran yiti goylupdyr Hatda oglan yigit yetip bir gahrymancylyk gorkezmese ona at hem dakmayarlar Meylislere gatnasyp gurrune gosulyan yigitden haysy da bolsa bir ugurdan goz gorkezmeklik talap edilyar Meselem Owsan goja ogly Segregin hekayasynda seyle bir waka bolyar Owsanyn uly ogly Egrek Gazan begin diwanynda oran horelsireyar Emma ozune gowni yetyan yigitler yeke bu dal Bir oturysykda Tersuzamys diyen hem bir kelenhir yigit bolyar Egrek tore geciberende yanky yigit ona yuzlenyar de How Owsan gojanyn ogly su oturan begler a oz orunlaryny gylyjynyn zarby bilen ya da coreklilikleri bilen gazandylar sen name bas kesdinmi gan dokdunmi ajy doyurdynmy ya da yalanaja don etdinmi diyip gyjytly sozler bilen sorayar Sundan son Egrek Gazan begden gosun alyp dowrune mynasyp sohrat gazanmak ucin dusmanyn ustune atlanyar Eposda ayal gyzlar hem edil erkekler yaly kop meselelere erkin gatnasyarlar Eposyn maglumatlaryna gora feodalizmin hem yslam dininin ayal gyzlara gul gyrnak hokmunde garayan cuyruk kanun dapleri ol zamanda olaryn ustune heniz oz labyryny doly inderman eken Mergenlik bilen ok atmak at munup gylyc calmak sugun keyik awlamak dusman bilen sowesmegi basarmak yoldasyna wepaly bolmak yaly asylly terbiyanin ozi erkekler bilen barabar ayallara da berlipdir Edil oylenmek meselesinde de yokarky islere kimin nahili culum bolandygy kimin nahili ukyp guyjunin bardygy iki tarapdan hem barlanyar Eger bir yigit oylenjek bolsa ol gyzyn yanyna baryar onun sertleri bilen tansyp guyc synanysmaga baslayar Yigit at capmakda ozsa ok atmakda nysanany hatasyz ursa ya da goresip yyksa dine sonda gyz ony ozune mynasyp yoldas diyip hasap edyar Emma bir wada berenden son welin oldursenem gyz oz ahtinden danmeyar Bamsy Birek bilen Banu Cecegin yarysy Yoldasa wepaly bolmagyn ajayyp goreldesini Salyr Gazanyn oyunin talanmagy diyen hekayada dusman eline yesir dusen kyrk sany oguz gyzynyn bolsundan hem goryaris Bu bolumde Gazanyn oyi talanyp butin emlagi bilen birlikde ayaly Burla hatyn ogly Oraz garry enesi hem kyrk sany oguz gyzy dusmanlar tarapyndan zor bilen akidilyar Dusmanlar oz meylislerinde Burla hatyny getirip ona serap suzdurip Gazany namys astynda galdyrmak isleyarler Olar ayallaryn arasyna gelip Gazan begin ayaly kim diyip sorayarlar kyrk gyzyn kyrkysy hem kyrk yerden Men diyip jogap beryar Sonun ucin dusman oz maksadyna yetip bilmeyar Ayallar kop meselelerde arlerine maslahat beryarler arleri olaryn beren geneslerine gulak asyarlar Meselem Dersehan oz ayalynyn maslahaty bilen uly toy tutyar Oguz ilinin dasynyn garawulbasysy bolan Bekel Bayandyr hanyn meylisinde otyrka Salyr Gazan Bekelin awanlygy batyr awcylygy arlikden bolman atyn hunaridir diyeni ucin ol oykelap oyune gaydyar Ayaly yasulylardan oykelemegin zyyanlydygyny aydyp awa gidip gowun acmagy ona maslahat beryar Bekel ayalynyn maslahaty bilen awa gidyar Kitapda kop ayallylyk dakylma adaglylyk ummasyz galyn almak yaly zatlar hem goze ilmeyar hat da galyn kesmek dabine de dine bir boyda dus gelyaris emma ol yerde de galyny akyly yerinde adam talap etman dali Garcar aljak bolyar Oguz tirelerinin sol wagtdaky esasy kesbi kari carwacylyk bolupdyr Sol sebapden oba yygy yygydan yazlaga gyslaga gocup durupdyrlar Olaryn mallary esasan diye goyun yylkydyr Dabaraly toylarynda hem su mallary soyyarlar Emma suri gylyallardan basga sowes ucin awcylyk ucin yorite saklanyan atlar hem bar Goroglynyn Gyr aty yaly her atyn Gonur at Boz at diyen yaly belli bir lakamy bar Hatda dusman kim bilen is salysyanlygyny garsysyndakynyn atyny goreninden tanayar Asak gatlagyn wekillerinden copanlara eserde gornukli orun berlipdir Copanlar sada dayaw hem oran guycli sypatda berlipdir Meselem Salyr Gazanyn oyi talananda dusmanyn alty yuz atlysy onun goyun surusinin ustune at goyyar Garaja copan ozunin Gabanguyji Demirguyji diyen inilerini yanyna alyp apet sapany bilen dusmanyn garsysyna sowes edyar Garaja copan sapanyn ayasyna das goydy atdy birini atanda ikisini ucusini yykdy ikisini atanda ucini dordini yykdy dusmanlaryn gozune gorky dusdi Garaja copan yagynyn uc yuzuni sapan dasy bilen yere sokdy Iki gardasy oka dusdi sehit boldy Copanyn dasy tukendi goyun diymez geci diymez sapanyn ayasyna goyar atar dusmany yykar Ine seyle gayduwsyzlyk bilen goresyan mert copandan dusman gacyar Sonra copan Gazan bilen gidip dusmandan rehimsiz oc alyar Bizin bu aydanlarymyz Gorkut atanyn umuman gurlus duzulis yagdayyna degisli maglumatlardyr Eger eposyn ayry ayry sahalaryna gecsek onda ol sahalar babatda su asakdakylary aytmak bolar Bugac han Derse han oglunyn boyy Bu boy hekaya perzentsizligi naletlenmekden baslanyar Munun sebabi dusnuklidir Cunki ol sol wagtlarda oguz turkmenlerinin das toweregi dusman bolupdyr Dusmanlar hali sindi bularyn ustune hujum edip duryarlar Ine sol sebapden yurdy gorap ili abat saklayan edermen yigitler gerek bolupdyr cagalarynyn kop bolmagyny arzuw edipdirler Oglana ilki at dakylmazlygynyn hem sebabi su yokardaky yagdaylar bilen baglanysyklydyr At dakmak meselesi her bir yigidin at gazanmak ucin calysmagyna sebap bolupdyr Hekayanyn bas ideyasy husgarlik hak isin adalatsyzlykdan ustun cykyandygyny tassyklamakdan ybarat Derse hanyn kyrk sany hayyn nokeri arkaly hemise husgar bolup durmasan dusmanyn ayak astyndan hem doreyandigi gorkezilyar Garry Derse hanyn bolsa husgarligi elden berip aldanandygy netijede uly helakcilige sezewar bolandygy beyan edilyar Emma her halda hakykat ustun cykyar yaslar Bugac we onun yigitleri edermenlikleri bilen ol agyr yagdaydan gutulyarlar hayynlar jezalandyrylyar Eserde ayal gyzlara uly orun berilyar Ayallar her bir meselede akylly parasatly we edermen edip gorkezilipdir Derse hanyn ayaly arine onat maslahat beryar ari onun beren maslahatyna gulak asyar Ol eger ogly dusman eline dusen bolsa gosun cekip dusman ustune atlanjakdygyny ta olinca yzyna donmejekdigini beyan edyar Derse hanyn ayalynyn kyrk sany gyz bilen atlanyp daglaryn deryalaryn arasyndan ogluny tapyp gelmegi hem sol edermenliklerin nysanydyr Oglunyn yarasynyn ene suydi bilen bejerilmegi enanin mahrini enanin caga bolan caksiz soygusini gorkezyar Bulardan basga da Bayandyr han Derse han arkaly sol wagtyn toylaryny agalygyny berkitmek ucin tutma nokerleri saklandyklary malim bolyar Derse han ogulsyzlykdan zeyrenyar emma ikinji ayal alyp onelge ondurmegin pikirini edenok Munun sebabi sol wagtda kop ayallylygyn bolmandygydyr Bu hekaya bizi ol dowrun awcylyk meselesi okuz urusdyrmak asyk oynamak bagsy aytdyrmak yaly dap dessurlary bilen hem tanysdyryar Salyr Gazanyn oyunin yagmalandygy boyy Bu hekayadan dusmanyn hilegarligini oguzlaryn ustune hali sindi hujum edyandiklerini mallaryny oylerini talayandyklaryny gelin gyzlaryny yesir edip alyp gidyandiklerini goryaris Su yagdaylaryn ozem yigitlerin batyr edermen gayduwsyz palwan bolup yetismeklerini talap edipdir Su hekayada zahmetkeslerin wekili Garaja copanyn obrazy oran acyk berlipdir Ol ar namysyn ustunde oran berk duryar gayduwsyzlyk bilen sowes edip aldajy dusmany yzyna kowyar Sonra Gazanyn at yaragyny dilap yeke ozi dusmanyn yzyndan gitmekci bolyar Emma urugcylyk aksakgalcylyk tertibine eyeren hem feodallaryn ulumsy wekili bolan Gazan copana gownuyetmezcilik edyar ony ozi bilen alyp gitmage namys edyar Eserin basyndaky ahyryndaky toylarda serap icilip mes bolmaklyk hem de namaz oraza metjit yaly sozlerin gabat gelmezligi we s m yagdaylar yslam dininin sol wagtda halk arasynda gowsak ornasandygyny gorkezyar Emma duyse yorguda ykbala ynanmak yaly gadymy dinin alamatlary duyulyar Hekayanyn sonunda acgoz dusmanlaryn yenlendikleri ozi salan teselerinin oz ayaklaryna dusendigi beyan edilyar Bay Bugra beg ogly Bamys Birek boyy Bu hekayada da ogul gyza bolan howes guycli gorkezilyar Munda hem yigit gahrymancylykly isler gorkezyar sondan son at dakylyar Eserde esas edilip oylenmek meselesi alynyar emma oylenmek meselesi hem gahrymancylyk esasynda cozulyar Oylenjek yigit aljak gyzyny her tarapdan synlayar edil sonun yaly da are barjak gyz hem ozunin omurlik yoldasy boljak yigidi dowrunin talabyna gora at capmakda mergenlikde we palwanlykda synap goryar Ol wagtyn gyzlary dowrunin talabyny odap bilyan yigitleri ozlerine mynasyp yoldas diyip hasap edipdirler Birek dusmanyn zyndanynda on alty yyllap yatyar Ahyrda bolsa Gozel sanyn zyndanynda yatan Yusup bilen Ahmedi zyndanbanyn gyzy Garagozun soyup olara komek edisi Birek hem dusman hanyn gyzynyn soygusi arkaly azat bolyar Birekde yoldasa wepalylygyn yokary goreldesi gorkezilipdir Ol oz yoldaslaryny bosadyp olar bilen birlikde myrat maksadyna yetyar Cecek arine wepaly sabyrli turkmen gyzynyn obrazydyr Ol on alty yyllap Birege garasyar Su hekayada sowdagarlik bagsy aytdyrmak nysana atysmak tans etmek yaly daplerin hem bolandygyny goryaris Gazan begin ogly Oraz begin tussag bolmagy boyy Sol zamanda belli bir dereja hormatly orna hatda atan mirasyna eye bolmak ucin hem gahrymancylykly hunarin gerek ekendigi su hekayadan malim bolyar Das towerek dusman Gazan ogluna talim berip yorka totanden bularyn ustune dusman lesgeri dokulyar Sowesde Gazanbegin oran guycluligi we gayduwsyzlygy gorkezilyar Beyleki begler hem onat urusyarlar Munda ayallaryn hem gahrymancylykly hasiyetleri gorkezilyar Enceme oguz gyzlaryna bas bolup Burla hatyn ursa giryar batyrlarca sowesip dusman hanlarynyn birini olduryar Dowhe goja ogly Dali Dumrul Makaw boyy Bu hekaya durmusda bolmadyk we bolup da bilmejek hyyaly zatlardan fantastika bilen baslayar Bu eserin bas gahrymany Dumrul ozune gowni yetyan batyr adam Dumrul gorkunc zat hasap edilen Ezrayyla sezewar bolyar Dali Dumrul Depesi beyik bizin daglarymyz bolar Ol daglarymyzda baglarymyz bolar Ol baglaryn gara salkymlary uzum bolar Ol uzumi sykarlar al seraby bolar Ol serapdan icen eyerik bolar Seraplar iydim icdim doymadym Ne sozledim bilmedim Beglik bilen osmadym Yigitlik bile duymadym diyip ulumsy bolmaly daldigini anladyar Eserin ahyrynda bolsa basyoldaslygyn ar ayallygyn wepalylygyn yokary nusgasy beyan edilipdir Dumrul ayalynyn janyny soramasa da ayaly oz janyny ona gurban etjegini aydyar Seylelik bilen arini soyyan ayalyn wepalylygy ata ene mahrinden hem yokary gorkezilipdir Ganly goja ogly Hantoreli Toreli beg boyy Bu boyyn esasy temasy oylenmek meselesidir Beyik Oktyabr rewolyusiyasyndan on oylenmek meselesi dine mala pula baglydy Emma eposa gora gadymy oguz turkmenlerinin durmusynda bu meselanin basgaca hillidigini goryaris Dowrun talap edisine gora nika meselesi de gahrymancylyk esasynda cozulyar Oylenjek yigitler ozunin aljak gelninin cakgan edermen durnukly sagdyn we ururs hunarlerini bilyan gerek bolanda yarag isletmegi hem basaryan batyr bolmagyny talap edyarler Gyzlar hem oz nobatynda durli hekayanyn bas gahrymanlary Hantorelinin we Sylyjan hatyn hem su esasda tapysysyarlar Hantoreli tutanyerli gayduwsyz palwan yigitdi Sylyjan hatyn hem wadasyna berk arine wepaly edermen turkmen gyzynyn obrazyny ozunde jemleyar Eserde gowun goteriji hemayat beriji sozun we sazyn ahmiyeti hem gorkezilipdir Hantoreli her gezek sowese girjek bolanda onun yoldaslary saz calyar gowun goteriji hyjuwly sygyrlary aydyarlar Bu sozler Hantorelinin guyjune guyc gosyar ony yense ruhlandyryar Kazylyk goja ogly Yegenek boyy Bu bolum gahrymancylyk urus sowes hakynda gurrun beryar Munda garrylaryn yalnysy we sol yalnyslyk zerarly agyr gune sezewar boluslary gorkezilyar Kazylyk goja icip mes bolyar da hic bir zat yok yerinden yrsarap toweregine atly yygnap gidyar Baryp hem paline gora tapyar Yaslar yalnyslyklary duzedyarler we garrylary agyr yagdaydan gutaryarlar Su hili yagday Dersehan Bekel ogly Imran hekayalarynda hem bar Durmusy dowam etdirijiler yaslardyr Sonun ucin yaslara nobat berilyar we uly yol acylyar Bu dessanda dusmanyn guyjune hem baha berilyar Onun guyji kemsidilmeyar nahili guyji bolsa nahili yenisleri bolsa bolsy yaly gorkezilipdir Beyle gorkezilmesi gaty dogrudyr cunki dusmanyn guyjuni real suratlandyrmak Kazylyk goja Dali Dumrul Egrek yaly adamlaryn bowurlerini dinlemeklerine sebap bolyar we geljekki yaslara gorelde bolup olary her bir guyje gaytawul bermage ukyply bolmaga towerekleyin yaraglanyp zarba garsy zarp urmaga tayyar bolmaklyga cagyryar Besedin Depegozi oldurdigi Yekegoz boyy Depegoz hekayasy fantastiki hyyaly gahrymancylykly hasiyete berlipdir Suna menzes waka greklerin gadymy eserlerinde Odissey we turkmen halk ertekilerinde hem bardyr emma halk ertekisinde Depegoze derek dow hereket edyar Gadymy adamlar tebigatyn durli hadysalaryna gok gurlemegin ay gun tutulmagynyn we s m wakalaryn sebaplerine dusunmandirler Durli wakalaryn bolmagyna sebap bolyan sol wakalaryn bolmagyna ya bolmazlygyna buyruk berip yoren zatlar bar diyip dusunipdirler Meselem Burkut diwana yagsyn piri Haydar bolsa yelin piri we basgalar Solaryn birnacesi goze gorunmeyar birnacesi bolsa goze gorunyar diyip dusunipdirler kabirine huday diyip cokunypdyrlar Seylelikde gadymy adamlaryn anynda keramatly jandarlar dow peri jyn al arwah azdarha yaly dusunjeler peyda bolyar Ine su hili zatlar gadymy eserlere ertekilere legendalara dessanlara giripdir Yone sol zatlar nace guycli hem haybatly edilip suratlandyrylsalar da ahyrda adamlar olary yenyarler Kawagt bolsa sol yenlen dowler ynsana komek hem edyar Eserlerde seyle edilip gorkezilmegi dunyade ynsandan guycli zat yok diyildigidir Su hekayada da Depegoz sonca guycli edilip gorkezilen hem bolsa ahyrda ony Beset yenyar we adamlary agyr howpdan gutaryar Beset edermen batyr oz watanyna iline wepaly we ugur tapyjy yigit Depegoz bolsa fantastiki hasiyetde berlen bir yol urup yoren haramynyn galtamanyn obrazydyr Gorkut ata hem su hekayada uc yerde gatnasyar Ol adamlar agyr yagdaya dusende olara komek edyan gowunlik berip wagtlaryny hos edyan salyhatly bir yasulynyn tipidir Eserdaki agzalyan goc gon yazlag goyun copan we sona menzesler sol wagtlardaky oguzlaryn kesbi karlerini olaryn gocme carwacylyk yagdayynda bolandygyny gorkezyar Bekel ogly Ymran boyy Bu boyda sol wagtdaky yas yigitlerin namysjanlygy we batyrlygy taryp edilyar Ymran batyr oz ustlerine guycli yagy gelyarka her bir kyncylyga howpa garsy merdanalyk bilen dos gerip cykmagy abzal goryan turkmenin goc yigitlerinin obrazydyr Su eserde Towekgel ner bolsa endise maya diyen atalar sozunin aydysy yaly towekgelligin tutanyerliligin gorkmazlygyn ustun cykyanlygy beyan edilipdir Bu eser yaslarda bolyan in onat hasiyetin ajayyp nusgasyny gorkezyar Sular yaly eserlerin yaslara edermenlik gayduwsyzlyk gorkmazlyk towekgellik yaly asylly hasiyeti bermekde uly rol oynanlygy subhesiz Eserdaki Bekel obrazy hem watan goragynda janyny ayaman yoren ata babalarymyzyn obrazydyr Eserde ayallar arlerine nesihat beryarler arleri bolsa olaryn maslahatlaryna gulak asyarlar Ine su yagday ol wagtda ayal gyzlaryn her bir mesela gosulyandyklaryny we olara erkekler tarapyndan uly hormat goyulyandygyny gorkezyar Yene bir bellap gecmeli zat ol hem bolsa sol zamanda oguz turkmenlerini talamaga gul etmage ymtylan hanlaryn beglerin bolandygy solardan ozlerini goramak ucin serhet saklamak yaly islerin bolandygydyr Bu hekayatda da awcylyk oturysyk serap icmek yaly daplerin gaytalanysyny goryaris Owsan goja ogly Segregin boyy Bu hekaya hem urus sowes batyrlyk hakynda duzulipdir Eserdaki bas gahrymanlaryn biri bolan Egrek has ozune gowni yetyan ulumsy we bir powherak yigit sypatynda gorkezilipdir Onun bir ayratyn bitiren isi gorkezen edermenligi bolmasa da ozuni hondan barisi tutup hanyn oturysygyna baryar hic kimi asgerman oturan adamlaryn ustuni basgylap tore gecip oturyar Son bolsa ona senin bir bitiren isin yok diylende anyrsyny oylaman gahrymancylyk gorkezmek juda ansat zatdyr oydup maksatsyz bir yana atlanyp gidyar hem ozunin husgarsizligi bilen dusman eline dusyar on alty yyllap zyndanda yatyar Ine eserde Egregin ozuni alyp barsy ulumsylygy gelensizligi netijesinde dusman eline dusup helak bolsy gorkezilip yaslara Egrek yaly bolmaly dal diymek nesihat edilyar Segrek obrazy bolsa tutanyerli gayduwsyz namysjan mert batyr turkmen yigidinin sypatynda berlipdir Onda sonun yaly gylyklar bolany ucin maksadyna yetyar Yene bir eserde gelinlerin asylly hasiyeti gorkezilyar Segrek oz gelnine Eger men uc yylda gelmesem halan adamyna are baryp bilersin diyende onun yuregi yarylan yaly bolup men uc yyl dal on yyl hem omrum otyance hem garasaryn diyip jogap beryar Gelnin su sozleri are yoldasa wepalylygyn belent goreldesidir Basgalarynda bolsy yaly bu hekayada hem oturysyk meylis suratlandyrylyar Emma beyan edilisine gora meylise oturysyga baryanlaryn name de bolsa adamkarciliginin bir ugrunda ozuni tanatmagy sert eken Meylisde degisli yer alyp arkayyn gurlejek bolsan ya jomart bolmaly ya soweslere gatnasyp dusmana zarba uran bolmaly Ine su yagday hem ol zamanlarda her bir meselanin oturysygyn oylenmegin at dakmagyn we suna menzeslerin hemmesinin gahrymancylyga adamkarcilige tabyn edilendigini gorkezyar Salyr Gazanyn tussag bolup ogly Orazyn cykardygy boyy Bu hekayanyn bas gahrymany Gazan begdir Gazan bolsa oguzlaryn in yasuly serdarydyr Sonun ucin towerekde onun dusmanlary hem kop Belki ona iberilen elgus hem Gazan begin awcylygy onat goryanligini bilyan dusmanlaryn hilegarlik bilen iberen guslarydyr Cunki netijede gus aw bilen bolman oz yatagyna tarap gidyar Gazan hem onun yzy bilen gidip dusman eline dusyar Emma oz watanyny eziz goryan Gazan dusmanyn eline duseni ucin ozuni yitirmeyar ruhdan dusmeyar Ol ozunin oluminde gorkman oz sozunde berk duryar hic wagtda oz watanyndan danmandigini hem danmejekdigini pert pert aydyar Edil suna menzes yagday Gurbanaly Magrupynyn Yusup Ahmet dessanynda hem Yusup begin Gozelsa bilen bolan geplesiginde gaytalanyar Oraz bolsa ar namys astynda galman dusmandan hyjuwly ar alyan yigit Icogza dasoguzyn bas galdyryp Biregin oldugi boyy Bu hekaya oguzlaryn ozara dusmancylygyny beyan edyar hem sunun yaly yagdaylarda her tarapyn oz pozisiyasyny berklesdirmage ymtylandygyny we bir cukura tuykurmek kasam etmek yaly dabin sol zamanlarda hem bolandygyny gorkezyar Su yaly yagdayda oz geljekki islerini sowly etmek maksady bilen dusman tarapyndan bolan tasirli hem guycli adamlary oz tarapyna cekmek ya da yok etmek yaly hasiyetin bolandygyny da su hekayadan goryaris Oraz goja Biregi aldap oyune cagyryp namartlyk bilen olduryar Bulardan basga da sol wagtyn daplerinde ar almak bilen birlikde gan almak yaly daplerin hem bar ekendigini goryaris Seljuk dowletinin hem esasan oz icki agzalacylygy zerarly helakcilige sezewar bolandygyny biz bilyaris Ona gora Gorkut ata kitabynyn su ahyrky hekayasy solar yaly wakanyn nazara alnyp duzulen bolmagy ahtimaldyr Biz yokarda eposyn on iki bolumini hem yeke yeke gorup gecdik Her bir hekayanyn ayry syuzeti manysy ayry gahrymany bolsa da hemmesi hem birme bir beyan edilyan oguzlaryn icki dasky yagdaylary bir menzes dowur bir menzes dap adat gornusleridir Mundan hem basga eserlerin hemme yerinde diyen yaly gatnasyan Salyr Gazan Bayandyr han ylayta da Gorkut atanyn ozi ahli hekayalaryn arasyny sepleyar Sonun ucin Gorkut atanyn kitaby oguz taypalarynyn belli bir dowurde basyndan gecen wakalaryny yzly yzyna beyan edyan bir gahrymancylykly eposydyr Ozal yatlasymyz yaly eser sygyr bilen kyssa garysdyrylyp duzulipdir Emma beyleki dessanlarda bolsy yaly proza bilen sygryn kesgitli bir arasy yok Eger kyssany okayan wagtymyzda Gaza menzar gyzymyn gelnimin cecegi oguz gorer gozum aydyny ogul diyen yaly rifmalasyan proza setirlerini gorsek Gara dagym yuksegi ogul Ganly suwum dasgyny ogul Gojalygym wagty aldyrdygym yalnyz ogul diyen yaly poeziya setirlerinde redifin onunden yuksegi dasgyny aldyrdygym diyen yaly sozler bilen gelyan rifmalary goryaris Ine su faktlar sol dowur turkmen poeziyasynyn bir hili hasiyetde yuze cykyp baslan dowrumika diydiryar Sonun bilen birlikde kitabyn kyssalarynda birhili hendeslik hasiyetleri hem duyulyar Basgaca aydanymyzda kyssanyn birentek yerleri ritmlidir Menzetme we obraz meselelerinde bu eser edebiyatyn onat goreldelerini gorkezyar Onun her bir tebigy sada menzetmelerini okanynda seyle ussatlyk bilen berlisine hayran galyarsyn Bizin su aydanlarymyza Gar uzrune gan dammys kibi gyzyl yanaklym Gosa badam sygmayan dar agyzlym Galamcylar caldygy gara gaslym diyen yaly menzetmeler acyk sayatlyk edyar Gorkut atanyn eseri turkmen sahyrlary yazyjylary we bagsylary arasynda gahrymancylygyn cesmesi hokmunde goreldelik roluny oynapdyr Sonun ucin de watany goramaga soymage tabyn edilen enceme ajayyp epos dessanlar dorapdir Seylelikde watansoyer goresjen batyrlar yetisdirmekde bu eserlerin belli bir bahasy yokdur Gorkut ata eposy turkmen tirelerinin arasynda in ginden yayran eserlerin biri Umuman eposda bar hasap edilyan on iki boyun sahanyn cowdur siwesinde sahamca hemmesinin de turkmen tirelerinin arasynda bar bolmagy bilen barabar olaryn durli wariantlary da bar Sona barabar olaryn atlary da durli durlidir Meselem Derse han Bugac han boyuny cowdur wariantynda Bugacar beg sahamcasy ya da Yza berilediren nesilsiz Dali Dumrul boyuna Makaw Depegoz boyuna Yekegoz Ganly goja ogly Hantoreli boyuna Toreli beg Baybugra beg ogly Bamsy Birek boyuny Bamsy Birek diyip atlandyrylyar Dasoguz mugallymcylyk institutynyn edebiyat mugallymy yoldas Ata Rahmanowyn cowdurlar igdirler arasynda yazyp alan folklor eserlerinin icinde Gorkut ata eposynyn belli bolan sahalaryndan basga Igdir we Gorkudyn gabry gazylgy diyen sahamcalar da bar Igdir sahamcasynda Salyr Gazanyn awa gidisi ol yerde peri gyzyna dusup ona oylenisi Salyr Gazanyn perinin diyen sertlerini bozusy gyzyn oykelap gidisi hem sol peri gyzyndan bir perzent galyp sol oglana hem Igdir diyen adyn dakylysy hakynda gurrun edilyar Gorkudyn gabry gazylgy diyen sahamcada gurrun esasan Gorkudyn ozi hakynda gidyar Saha su hili baslanyar Birewi boladyr birewi te bolmydyr Gadymyl zamanda bagsylaryn piri Gorkut pir diydiren keramatly bir adam boladyr Bul altky bolup geceni keyin bolajagy belidir Bul turkmen ilinde Hoja Ahmet yanynda yasydyr Hoja Ahmetden dana akylly rehimli boladyr Bul syra kop yasan garrydyr Bu boyda hekaya edilisine gora sonra Gorkut Turkustandan Urgenje gelyar Urgencden Balakan Balkan sebitine yetisyar ol yerde ence zamanlar eglenip Alys ili diyen yere gelyar Gorkut bu yurtda hem meylisde bir yigit tarapyndan Gorkudyn gabry gazylgydyr diyen sozi esidyar Gorkut bu soze Yazgyda elac bolmydyr ow diyip yene Turkustana gidyar Ahyrda Gorkudyn olsi we onun dabara bilen jaylanysy beyan edilyar Bu boy Gorkut halkyn gowy korediren adamsy boladyr Sonun ucin munun patyyasyna hemme turkmen ilinden keyinki illerden syra kop adam kelidir diyen sozler bilen gutaryar Bulardan basga da Asgabat pedinstitutynyn turkmen edebiyaty kafedrasynyn aspiranty Nurmyrat Esenmyradowyn Mary tekelerinin arasynda toplan Taryh dil we edebiyat institutynyn elyazmalar fonduna tabsyran folklor materiallarynyn arasynda Gorkut ata eposynyn birnace boylarynyn durli durli wariantlary bilen bir hatarda su wagta cenli bellenilmedik Salyr Gazanyn Itemjegi oldurmegi Salyr Gazanyn oylenisi we Salyr Gazanyn oldurilmegi diyen yaly sahalar da bardyr Seyle de bolsa yatlanyan yazgy materiallaryn doly bolman dine turkmen tireleri arasynda yayran bu ajayyp eposyn sahalarynyn hem sona degisli rowayatlaryn bir ujypsyzja bolegidigini aytmalydyrys Bizin halkymyz gecmisde yygnalmaga cap edilmage yuzi dusmedik edebi miraslaryny yygnap cap edip cykarmaga baslady Olar ozlerinin hakyky mirasduseri bolan zahmetkes kopculigine yetirildi hem maksat yetirilmekdedir Elinizdaki Gorkut atanyn kitaby hem jemagata hodurlemage synanysylyan ilkinji adimdir Sona gora su saparky nesirin okyjynyn talaplaryna doly jogap berip bilmejegi tebigydyr Heniz bu eserin ahli nusgalary doly toplananok toplananlary da heniz ylmy taydan doly islenilip yetisilenok Her halda respublikamyzyn sanly bayramy mynasybeti bilen toydan topukca diyen yaly kemcilikli de bolsa su nusgany okyjy kopculigine hodurlemek makul goruldi Biz bu nesirde XVI asyrda dilden yazylyp alnan nusgany esas edinip onun dasyndan turkmen taypalarynyn arasynda bolan durli wariantlardan az owlak peydalandyk Sona gora bu nusganyn basga bir nusga bilen denesdirilende az kem tapawudy bardyr Cunki dilin kone elementleri bilen barabar onda hazirki gepleyis dilinin tasiri hem yok daldir