Azərbaycan
Malta
ශ්රී ලංකාව
Türkmenistan
Türkiyə
Bu makalada hiç bir maglumat hakynda ýok Bu makalada üpjün edilen maglumatlar hakynda salgylanma görkezilmändir Bu maglu
Gorkut ata eýýamynyň medeniýeti
Bu makalada hiç bir maglumat hakynda ýok. |
Bu makalany tämizlemek zerur. |
Mowzuk: Gorkut ata eýýamynyň medeniýeti.
MEÝILNAMA
1.Ruhy medeniýetiň ösüşi.
2.Maddy medeniýetiň ösüşi.
Türkmenistanyň territoriýasynda IV – V asyrlardaky uly sosial sarsgynlar ýerli medeniýetiň ösüşinde hem täsir etmän durup biljek däldi. Bu welaýatlarda VI- VII asyrlardaky edebiýatyň we ylmyň häsiýeti barada biziň elimizdäki maglumatlar entek örän ujypsyzdyr. Maryda geçirilen arhiologik gözlegler hum döwükleriniň ýüzüne hem-de mallaryň ýörite ýülmenen pilçeleriniň ýüzüne gara syýa (tuş) bilen ýazlan otuz – kyrs sany dokumenti ýüze çykardy. Dokumentler biri – biri bilen baglanyşykly pehlewi harplary bilen ýazlypdyr, olaryň okap manysyny tapmak – geljegiň işidir.
Meşhur tebip Barzue (VI asyr) hem Maryly bolupdyr, ol soň Hosrow Anuşirwanyň köşk tebibi bolup işläpdir. Barzue barada köp ertekiler we rowaýatlar saklanypdyr.
Şol rowaýatlara görä, Bazue barly maşgaladan önüpdir (onuň kakasy harby gatlaga, ejesi bolsa ruhanylar urugyna degişli bolupdyr) we ýaşlygyndan başlap ylymlar bilen ylaýta-da tebipçilik bilen zor gyzyklanypdyr we oňa bütin ömrüni bagyşlapdyr.
Öz filosofik garaýyşlarynda Barzue rasionalist hökmünde çykyş edipdir, şol wagtlarda Sasanitler döwletinde biri – biri bilen bäşdeşlik eden dürli dinlereskeptiki garapdyr. Ol şeýle ýazýar: “Herkes diňe öz dini hak we adyl dindir, şol wagtyň özünde-de başgalaryň dini ýalňyş azaşmadan başga zat däldir diýip hasap edýär. Men öwrenmegi toslamalary diňe gaýtalaýandyklaryna, herkesiň üstüni hapa sözler bilen gömýändiklerine göz ýetirdim”. Barzueniň özi biçak adyllyly bilen tapawutlanypdyr, kömek diýip gelen hiç bir adamyň hem göwnüni ýykmandyr, adamlaryň jebirlerini ýeňilleşdirmäge we ýeňmäge borçly bolan tebibiň jana – jan wezipesi halka adamkärçilikli hyzmat etmek bolmalydyr diýip hasap edipdir.
Öz bilimlerini giňeltmek üçin Barzue Hindistana syýahata gidipdir diýip hem gürrüň edýärler. “Kalila we Demna” ady bilen meşhur bolan basnýalar ýygyndysyny sanskrit dilinden pehweli diline terjime eden hem Barzue diýýärler.
Grek – rim awtorlarynyň tebigy – ylmy we filosofik eserlerleriniň Sasanitler wagtynda pehweli diline geçirilen terjimeleri bu welaýatlarda VI – VII asyrlarda ýerli alymlaryň arasynda belli bolupdyr diýip pikir etmek bolar. Muňa “eretik” hristian mezhepleriniň we dini taglymatlarynyň Wizantiýadan sürgün edilen wekilleriniň, ylaýta-da nestiroanlaryň hem ýardam eden bolmaklaryny mümkindir, nestorianlar bolsa VI asyrda häzirki Türkmenistanyň territoriýasynda we Gündogaryň käbir beýleki ýurtlarynda mesgen tutupdyrlar.
Asly maryly başga bir meşhir adam – Barbut ýada Pahlabat (“ahlaw”, ýagny “parfiýa” ýada “batyr” sözünden) diýen sazandar we aýdymçy bolupdyr. Taryhy rowaýatlara soň – soňlar Orta Gündogarda esasy saz sistemasy bolup galan redijeligi gülläp ösen wagtynda, Barbut Hosrow II Parweziň (VII asyr) baş sazandary ornuny eýeläpdir. Gürrüň berişlerine görä, ol her ýylda 360 mukamy, ýagny günde täze bir mukam düzer eken. Barbut tarapyndan döredilen belent dini gimnler, halk eposynyň gahrymançlylyk aýdymlary, taryhy rowaýatlar, patyşa tarypnamalary, halk baýramçylyklaryna, durmuş şatlyklaryna, tebigatyň gözelliklerine bagyşlanan aýdymlar ýatlanyp geçilýär.
Barbut bu ägirt köp sanly aýdymlaryň, elbetde, hemmesiniň awtory we kompozitory bolan däldir. Ol saz ussatlygyna ýeten genial halk aýdymçysy bolupdyr, emma öz döredijilinde gahrymançylykly rowaýatlaryň, liriki mukamlaryň dabaraly gimnleriň halk sazy esaslaryny-da, halk edebiýaty esaslaryny-da saklapdyr.
Türkmenistanyň territoriýasynda VI – VII asyrlarda arhitekturanyň we şekillendiriş sungatlarynyň ösendigi hakyndaky maglumatlar birneme köpräk duş gelýär. Gul eýeçilik gurluşyndan feodalizme geciş, gadymy eýýamyň uly şäherleriniň pese düşmegi, jemgyýetçilik durmuşynyň oba hojalyk welaýatlaryna pytramagy – bularyň hemmesi VI – VII asyrlardaky Türkmenistanyň arhitekturasynda düýpli üýtgeşikleriň bolmagyna sebäp bolupdyr. Ekerançylyk oazisleriň zologynda hemme ýerlerde feodallaryň köp sanly köşkleri peýda bolup başlaýar. Ol köşkleriň töwreginde bolsa daýhanlaryň we senetçileriň uly bolmadyk obalary jemlenipdir. Şol obalaryň guralyşy tegelek görnüşinde bolup, şolaryň ortasyndaky köşkden dürli tarapa obanyň köçeleri uzalyp gidipdir. Horezmde daýhan howlularynyň arasy biri – birinden birnäçe ýüz mertlik açyk bolup, olaryň howlularynyň töwerekleri baglar we ekin meýdanlary bilen gurşalgy bolupdyr. Şol zamanlarda şäherler örän az bolupdyr. Şäherleriň gadymy eýýamdan galan uly galalary bolupdyr. (mysal üçin, Mary).
Türkmenistanyň irki feodal köşkleri, köplenç halatda, gyrasy örän ket edlip salnan beýik palçyk sekileriň üstünde gurlar eken; sekileriň üstünde duşmana elýemez galyň we beýik diwarlar bolar eken. Dasyna diwar çekilen geňişliklerde bolsa howly, gulluk jaýlary we köşk ýerleşýär eken. Gurluşyk materiallary hökmünde çig kerpiç we pahsa ulanylyp, olar hem biri – biri bilen utgaşdyrylyp ulanylar eken. Käbir galalar örän uly bolup, beýlekileri gaty uly däl eken, emma olaryň hemmesi biçak agraslyk görnüşini berýän umumy arhitektura prinsipini saklaýarlar; birinji gaty ýapgyt erňekli beýik seki görnuşinde salnypdyr we ikinji, käte hem üçünji gatlarynyň diwarlary bolsa biri – birine degip duran sütünler (gofralar diýlip atlandyrylýan sütünler) bilen bezelipdir. Şol sütünler başlary biri – birleri bilen gerişlije ýarym aylaw görnüşinde birikdirilipdir, ondan ýokarda – diwaryň ýokary alnyndan kerpiçden öwrülip, ýüzüne haşam çekilen zolak uzalyp gidýär, olaryň ýokarsyndan bolsa diş – diş erňek saklanypdyr. Biziň zamanymyza çenli, elbetde haraba görnüşinde saklanan şeýle köşkleriň dasky görnüşini Marydaky Uly we Kiçi Gyz gala, Mary oblastyndaky Nagym gala obasynyň golaýyndaky Uly we Kiçi Nagym gala, Horezmdäki Deşik gala we beýlekileriň mysalynda göz öňüne getirmek bolar.
Bu döwürde jaylaryň çig kerpiçden gümmez görnüşinde salnyş usullary ösýär we kämilleşýär. Bu usulyň pürs goýup tekiz örtuş usulyndan has giň ulanylmagynyň sebäbi gymmat baha agajy tygşytlajak bolnanlygydyr. Gümmez usulynyň artykmaçlygy ony agaç söýeglerini ulanmazdan hem salyp bolýanlygydyr.
Köşkleriň içerki gurluşy peýda bolup gelýän feodalçylyk ukladynyň aýratynlyklaryny mese – mälim suratlandyrýar. Bu ýerde gazaply çäklilik, goranyş aladasy, ýaşaýşyň patriarhal gurluşy höküm sürýär. Köşgüň orta arasynda, adatça, myhmana ýaly bir giň hem beýik jaý bolýar, onuň töwereginde köşgün eýesiniň we onuň maşgalasynyň ýaşaýyş otaglary, hyzmatkärleri üçin jaýlar, galla, suw, şerap we ş. m.- meleriň zapaslary üçin ýörite jaýlar bolýar. Köşgüň içi hemişe garaňky bolupdyr: bütewi diwarlarynyň diňe kä ýerlerinde yş geçer ýaly darajyk deşik goýlar eken, şonuň bilen birlikde bu deşikler janpena bolup hyzmat eder eken, emma köşguň içi, adatça pelte çyralar bilen ýagtylandyrylýar eken. Köşgüň agzy gös – göni ikinji gatyndan edler eken, ol ýa-ha pandus diýilýän ýapgyt arkaly ýa-da ýokary göterilýän köpri arkaly ýakynda aýratyn duran diň bilen birleşýär eken.
Durmuşlarynda entek uly maşgalaly patriarhal gurama güýçli bolan daýhanlaryň we senetçileriň jaýyny köp otagly planyň örän tygşytly ýerleşidirilişi häsiýetlendirilýär. Mary oazisindäki VI – VII asyrlaryň gadymy şäherleri bolan Gara depedäki, Munon depedäki, Torgaý depedäki we beýlekilerdäki jaylar hut şeýledir; olar göniburçly salnypdyr, töweregi jaylar bilen gurşalan bir ýada iki sany içki howlujyklary hem bar, şol howlujyklaryň töreginde jaylaryň arhitektura taydan göni we dogry ýerleşdirilendigi mese – mälim görünýär. Bu jaýlaryň materiallary we konstruksiýalry edil köşklerdäki ýalydyr, ýöne diwarlary beýleki galyň däl, otaglarynyň umumy sany bolsa köşklerdäki ep – esli derejede az. Gadymy zamanyň arhitekturasy bilen miraslaýyn baglanyşyk şol zamanda dinibinaçylkyda hemme ýerdäkisinden köp saklanypdyr, çünki dini binaçylyk graždan binaçylygyna garanyňda hemişe has konserwatiwdir. Zoroastrizm Sosanitler wagtynda hem döwlet dini bolup galypdyr. Uly ilatly punklarda ullakan ataş ybadathanalary bolupdyr, ilatly punklaryň kiçilerinde – kiçeňräk öwlüýäler bolupdyr. Zoroastrizmiň “beýik ataşlar” diýilýändiklerinden birini gaçyp gaýdan Iýezdegerdiň Reýden Kermana, ol ýerden hem Mara getirendigi barada maglumatlar bar. Bu ýerde, şäherden iki farsah (12 km) uzaklykda, aýratyn bir bagyň içinde “gümmezli jaý” – ybadathananyň jaýy – bina edilipdir.
Irki arap ýazyjylary Marynyň iň bir selçeň duş gelýän öwlüýäleriniň biri bolan Keý – Marzuban diýip atlandyrylýan öwlüýäsi hakyndaky maglumatlary bizen ýetirdiler. Onuň dört tarapynyň her birinde adam boýy beýiklide agaçdan yasalan adam şekilleri bolupdyr, olaryň hem ikisi erkek adamyň we ikisi aýal şekili bolupdyr; içinde bolsa bir hili syrly şekiller bolup, olar altyn bilen bol bezelipdir. Taryhçylaryň aýtmaklaryna görä, Keý – Marzuban Mary şäherini bela – beterlerden gorap saklaýan öwülýa hasap edilýär eken. Keý – Marzuban ýerli binaçýlygyň arhitekturany we monumental skulpturany ýeke – täk sintetik çözgütde utgaşdyran örän gyzykly bir nusgasy bolupdyr. Bu ýerde biz baryp Parfiýanyň (Nussaý) we Horezmiň (Toprak gala) köşk komplekslerinde, hudaýlaryň we patyşalaryň skulptura şekilleri bilen bezelen meýlis zallarynda orun alan giçki antik däpleriň saklanandygyny göryäris.
VI – VII asyrlarda şol bir däp – dessury bilen doňup galan zoroastrizm başga dinleriň bäşdeşligine sezewar bolýar, hususan-da, hristiançylyk, ylaýta hem, hristiýançylygyň dürli “ýeretik” mezhepleri onuň bilen üstünlikli bäsdeşlik edip ugraýarlar. Maryda 420 – nji ýylda nestorian ýekiskomiýasy mitropoliýa öwrülýär, bu mitropoliýanyň tabynlygynda bolsa ençeme hristian obşinalary bolupdyr. Mary Sasanitler wagtynda nestorianlaryň esasy üç merkeziniň biri bolupdyr. VI asyryň birinji ýarymynda şol ýerli episkop, köp eserleriň awtory Fýodor aýratyn hem meşhur bolupdyr. Hut şol asyryň özünde Abiwertde hem episkop bolandygy ýatlanyp geçilýär. VI asyryň ortasynda eftalitleriň bir bölegi hristian dinini kabul edipdir. Marynyň özünde Majan kanalynyň aýagynda, Ba-i Baban diýen ýerde Mary mitropolitiň uly bagy bolupdyr. Onuň içinde episkop ýygnaklary üçin depesi gümmezli jaý bar eken. Öldürilen Iýezdegerdiň jesedini hem 651-nji ýylda şu ýerde geciripdirler, ony şol jaýyň içinde jaýlap, agzyny mumlapdyrlar. Başga bir wariant boýunça, patyşany jaylamak üçin mitropolit bagynyň ortasynda ýörite “naus” bina edilipdir. Mary oazisiniň demirgazyk böleginde VI – VII asyryň gadymy şäheri bolan Düýe Çakynyň golaýynda Haraba Köşgüň galyndylary somalyşyp durýar, bu, megerem, şol wagtyň hristian buthanasynyň harabaçylygy bolsa, gerek. Bu – gümmez bilen örtülen uzyn jaý bolup, onuň günorta – gündogar çetinde mährap ýerleşýän ýer – “transpet” bolupdyr. Arhitektura konstruktiwlik barasynda bu jaý büs – bütin ýerli gurluşyk däbi bilen baglanyşyklydyr.
Şol zamanyň köpçülikleýin halk ygtykatlary bişirilen toýundan ýasalan ownuk skulpturalarda şöhlelendirilipdir. Şeýle skulpturalaryň entek Marynyň çäklerinde we Amyderýanyň ýakalaryndaky ülkelerde ýaýrandygy takyklandy. Gadymy Margiananyň, Anahitanyň we Horezmiň “Ene Hudaýynyň” obrazlarynyň ýitip gidendilerini we olaryň ornuny atçapar temasynyň tutýandygynyň fakty “beglik edýän” gatlak bolan barly dayhanlaryň ähmiýetiniň barha artýandygynyň täsiri bolsa gerek. Kätä bu atçapar – oýnawaç ýaly atjagazyň üstünde aýaklarynyň hersini bir ýana galgydyp at çapyp barýan sakgallak adam, kätä hem – guş burun, gözüniň ýerine kökejik ýelmenen, bedeni şertleýin edilip, gödek ýasalan betnyşan bir zat. Bu indi gadymy döwrüň nepis skulpturasy däl-de ýönekeý, gödek butjagazlardyr.
Garap geçýän zamanamyzyň keramikasy hem, munuň öňýanyndaky eýýamyň keramikasy bilen deňeşdireniňde, göze ilip duran irimçiligi bilen häsiýetlendirilýär. Gaplar tagaşyksyz, galyň daş görnüşi boýunça gelşiksiz ýasalypdyr. Nagyşlary çylşyrymly däl, olar ýörite “daraklar” bilen çekilipdir, ýagny gaplar aýlananda şol daraklar arkaly tolkun şekilli çyzyklar ýa-da göni çyzyklar çekilipdir.
Metaly çeper bejermek sungaty (torewtika) ýokary jemgyýetçilik synplary üçin ýasalan önümlerde ýokary ösüş derejesine ýetipdir. “Sasanit metaly” diýip atlandyrylýan metal önümleriniň köp sanly obýektleriniň arasynda ençemeleri, gürrüňsiz, Orta Aziýa ussalarynyň işidir. Olaryň sýužetleri köplenç, feodallary gahrymanlaşdyrmak ähenleri bilen baglanyşyklydyr. Megerem, Horezmde ýasalan kümüş tabygyň ýüzüne çekilen başa baş göreş sahnasy örän çeper edilipdir, bu tabak häzir Döwlet Ermitažynda saklanýar. Kellesi üçşahly telpekli, boýnyny, alkymyny, eginlerini ýapyp duran sowutly, apbasy dakylan lybasly pälwanlaryň biri beylekisine naýza çenäp dur, beýlekisi hem ýaýyny çekip, ok çenäp dur. Töwreklerinde bolsa döwük gylyçlar, aý paltalar, gürzüler dargaşyp ýatyr. Anikowskoýe obasyndan tapylan tabygyň ýüzünde hem söweş temasynda surat çekilipdir, ylmy barlagçylar bu tabagyň Horezm ýada Sogd medeniýetine degişlidigini inkär edýärler. Bu tabygyň ýüzünde gofralanan diwarly beýik köşgüň suraty çekilipdir, köşgüň aňyrsynda bolsa, ikinji bir jaý – megerem, dini jaý bolsa gerek, - görünýär. Sömmek şlýomly, sowutly, gylyç we ýaý bilen ýaragly, elleri tugly hüjüm edýänleriň bir topary köşgüň daşyny gabapdyrlar, köşgüň depesinden bolsa edil şolar ýaly eşikli adamlar ok atyp goranýarlar. Ok degip ölenleriň läşleri köşgüň diş – diş erneginden sallanyşyp ýatyrlar. Sazandalar häzirki karnaylara meňzeş turbalarynyň agzyny ýokaryk tutup çalýarlar. Jaýlaryň we adam şekilleriniň kompozision ýerleşdirilişi uly ussatlyk bilen ýerine ýetirilipdir, emma adamlaryň şekillerinde birneme hereketsizlik duýulýar.
Tükmenistanyň sungatynda şekillendiriş sýužetleriniň ösmegine araplaryň basyp almagy päşgel beripdir. Ol basyp alyş ýaňy döräp barýan feodalçylyk sistemasynyň jümmüşinde bildirip ugran medeni – döredijilik işiniň ýokary göterilişini üzül – kesil ýolup oturyberipdirler. Köp sanly depeler arap halyflarynyň hökümdarlygynyň ilki döwründe obalaryň weýran bolandyklaryny we boşap galandyklaryny ynandyryjy suratlandyrýarlar. Araplaryň özleri bolsa tabyn edilen ilatyň eli bilen Turkmenistanyň territoriýasynda diňe “hak din üçin göreşijileriň berkitmelerini” – rabatlary salypdyrlar. Ol rabatlar, adatça, dasyna beýik haýatlar çekilen gönüburçly giňişlikden ybarat bolupdyr. Bu rabatlaryň harbalyklaryny Paraw, Mäne Şugundyr we beýlekiler ýaly gadymy şäherlerde görmek bolýar.
Araplar çarwa halk bolup, olaryň medeni ösüş derejeleri Horasanda we Orta Aziýada özlerine tabyn eden oturymly hallaryňkydan pes bolupdyr. Entek VIII asyrda hem şäherlerde we obalarda ýaşasalar- da, olar çarwalylyk durmuşynyň yza galak däplerini saklap gelipdirler.
Mysal üçn, Tabari apbasitler hereketiniň başyny başlaýjy Abu – Müslim Marynyň obalarynyň birinde çadyrda ýaşapdyr; Mahuwana göçüp gelende, onuň yzy bilen “baldahinlerini, çadyrlaryny, gazanlaryny, atlar üçin ahyrlaryny we meşiklerini” – ýagny çarwanyň adatky enjamlaryny getiripdirler diýip habar berýär.
Diňe VIII asyryň ikinji ýarymyndan başlap, ýagny arap halyfatynyň özi täze ösüş ýoluna pugta aýak basan mahalynda, basyp alan ülkelerinde (hususan-da Horasanda we Horezmde) arap han – begleri ýerli daýhanlar bilen aragatnaşyk edip başlan mahallarynda, halk hereketleri basylyp ýatyrylandan soň döwlet häkimýetiniň iri welaýatlarynyň çäklerinde merkezleşip başlandygy bildirip, halyfa tabynlygyň ýöne bir ady galan mahalynda, diňe şonda ýagdaý üýtgeyär. Ýerli medeniýetiň ösüşiniň täze etapy, daşary ylmynda “Arap täsiri” hakynda örän köp aýdylýan bolsa-da, hiç birhili “Arap täsirine” esaslanman, büs-bütin ýerli doredijilige esaslanýar; bu hem bärden gaydýar, araplaryň özleri-de basyp alan halklaryndan köp zatlary öwrenip, olary watnlarynda ornaşdyrpdyrlar.
Horasanyň we Horezmiň arap halyfatynyň goşunlary tarapyndan basylyp alynmagy ýerli medeniýetiň ösmegini diňe wagtlaýynça bökdäpdir. Täze gatnaşyklarynyň mundan buýanky ösmegi esasynda şäherleriň, senetçiligiň söwdanyň we oba hojalygynyň, ylaýta-da ekerançylygyň ýene-de ösüp başlan mahaly bolan VIII asyryň eýýam aýagynda başlap, ýerli medeniýetiň dürli taraplarynda ýokary göteriliş bildirip ugraýar.
Orta Aziýada hususan-da Horezmde we Demirgazyk Horasanda suwarymly ekerançylygyň, ýagny esasy suw çeşmeli bolan Amyrderýanyň, Murgabyň, Etrek derýasynyň we beýlekileriň suw ýagdaýyna bagly bolan suwarymly ekerançýlygyň hajatlary bu ýerde astronomiýanyň we dürli matematiki predmetleri, ylaýta-da amaly geometriýanyň ösmegine getiripdir. Amaly geometriýanyň barha ösmekde bolan inžener we arhitektura gurluşy üçin uly ähmiýeti bolupdyr. Ýere bolan hususy eýeçilik söwda hasabatlarynyň we söwda gepleşikleriniň hajatlary, dürli pullar ýöreyän şertlerinde pullaryň mynasybetiniň hasaplary, miraslary paýlamagyň çylşyrymly usullary we şäherleriniň durmuş şertleri esasynda ýüze çykan şolara meňzeş wezipeler hususy ýagdaýlary umumylaşdyryp çözýän algebranyň ösmegini şertlendiripdir. Sap praktiki wezipeleri işläp düzmek bilen bir hatarda alymlar giň teoretiki umumylaşdyrmalaryň belentliklerine hem baryp ýetipdirler, şonda olar köplenç öz zamanlarynyň derejesinden has öňe ozup gecipdirler. Orta Aziýanyň alymlary öz gözleklerinde grek sofiýasynyň maglumatlaryna daýanyp, bu ylmy mirasyň rasional ideýalaryny ösdüripdirler we olary öňe sürüpdirler.
Orta asyr Gündogarynyň iň bir uly alymlaryndan biri görnükli matematikaçynyň ogly Muhammet Ibn Musa al – Horezmi bolupdyr. Muhammet VIII asyryň ikinji ýarymynda eneden doglup, IX asyryň 30-njy ýa-da 40-njy ýyllarynda ölüpdir. Asly horezmli Muhammet IX asyrda Bagdatda Halyf Mamunyň köşgünde eýýäm kämil alym hökmünde işläpdir, ol matematika, astronomiýa, taryh we geografiýa baralarynda işleyär eken.
Muhammet Horezminiň eserleri onuň ylmy taydan barlan problemalarynyň gaty köpdügini häsiýetlendirýär. Onuň astronomik barlaglary hindi astronomik tablisalarynyň täze gözegçilikleri esasynda astronomik maglumatlary täzeden işlemek bilen baglanyşyklydyr, astrolýabiýany ulanmaklyga bagyşlanan eseri düzmek bilen, ýer togalagynyň radiusyny we töwereginiň uzynlygyny kesgitlemek bilen baglanyşyklydyr. Matematika ugrunda bolsa ol algebra boýunça ajaýyp ylmy işleri ýazypdyr. Algebra diýen terminiň özi-de onuň ylmy işleriniň biriniň mowzugynyň ilkinji sözünden, ýagny Al – jabr diýen sözden emele gelipdir. Ol meydanlaryň peýdanyň möçberleriniň miras paylarynyň we şuňa meňzeşleriniň hem sap praktiki hasaplaryny sifrleriň kömegi bilen çykarmagyň metodlaryny düzmek ugrunda hem netijeli işläpdir. Şeýlelikde bu alymyň ylmy barlaglary ösüp barýan – feodalçylyk jemgyýetiniň praktiki islegleri bilen pugta baglanyşykly bolupdyr. Muhammet ibn Musa Al – Horezmiň teoretiki işleri bolsa takyk ylymlar barasynda dünýä hadysaryna ylmy taydan akyl ýetirmegiň ösmegine ýardam beripdir. Onuň ady latyn ýazuwynda Algaritmi diýlip ýoýlan görnuşinde häzire çenli “lagorifm” terminide saklanypdyr.
IX asyrda Bagdatda Halyflaryň köşgünde maryly alym Habaş işläp, 832-ni ýyllarda astronomik tablisalarynyň üç görnuşini düzüpdir, bu tablisalar soňky asyrlardaky astronomlar tarapyndan giňden ulanylypdyr. IX-X asyrlarda Türkmenistanyň territoriýasynda medeniýetiň ösen zatlaryň biri-de aýry – aýry imerleriň we hökümdarlaryň köşklerindäki kitaphanalaryň ýagny golýazma kitaplaryň ýygyndylarynyň bolandygydyr. Şolar bilen bir hatarda, aýry – aýry adamlar “Ylym öýleri” diýilýänleri döredip başlapdyrlar, şol “Ylym öýlerinde” ýörite jaýlar bolupdyr. Okuwçylar stipendiýa berlipdir. Ilkinji ýökary dini mekdepler – medreseler peýda bolup ugrapdyr; olardan galapyn dini dersler okadylan eken.
Bu döwürde ýerli ilaty araplara garşy ýöreşi Şuubit tarapdarlary baryp ýatan Musulman bolsalar-da, öz ýurtlarynyň gadymy medeni däplerini we Orta Gündogaryň Yslamdan öňki döwrüniň ajaýyp siwilizasiýasyny Çarwa araplaryň medeni taydan ilki başda pes derejede bolandyklaryna garşy goýýarlar. Şuubitleriň sözlerine görä, Muhammtden öň araplaryň guramaçylykly döwleti hem ösen ylym hem, monomental arhitekturasy hem bolmandyr, diňe şahyrçylykda olar beýleki halklar bilen bäsdeşlik edip biljek ekenler. Orta Aziýa şuubitleri öz ýurtlarynyň Yslamdan öňki köne medeni däplerini belent tutupdyrlar, Sosonitleriň döwlet guramasyny ýerli däp- dessurlary halk eposynyň gahrymanlaryny talyplapdyrlar. Şu ugra uýan Demirgazyk Horasanly şahyrlardan hem käbirleri bellidir. Olaryň bir enteki hökümdarlaryň köşklerinde orun tapyp, hökümdarlaryň hormatyna taryplaýjy odalary – kasydalary goşupdyrlar we şonuň bilen hem öz abadançylygyny bir neme üpjün edipdirler. Mysal üçin, halyf Mamun 809-njy ýylda Mara gelen mahalynda, ýerli şahyr Abbas ene dilinde (ýagny Horasan dilinde) oda ýazyp, ony hem halyf Mamuna bagyşlapdyr. Buharada Samanitleriň köşkinde asly Maryly bolan meşhur astronom we şahyr Omar işläpdir. (ol 970-nji ýylda ölüpdir).
Emma köşkde ýaşap, oda ýazanlaryň arasynda öz eserleriniň halk döredijiligine esaslandylan hakyky şahyrlar hem bolupdyr.
822-nji ýylda Horasanyň hökümdary bolan Tahyr wagtynda “Wapyk we Üzle” diýen köp romantiki dessan pehweli dilinde Horasanyň gepleşik diline goşgy bilen geçiripdir.
X asyrda Mary şahyry Masudi Merwezi halk eposynyň esasynda “Şah name” diýen kitaby ýazypdyr, emma ondan biziň günlerimize çenli diňe birnäçe frogment gelip ýetipdir. Soň – soňlar bu eser asly horasanly bolan beýik şahyr Ferdöwsi (934-1027-nji ýyllar) tarapyndan peýdalanypdyrlar; Ferdöwsi dünýäsi poeziýasynyň görnükli ýadygärligi bolan “Şah-nama” poemasynyň awtorydyr. Özünden öň öten şahyrlaryň arasynda Ferdöwsiniň özi Maryly Goja Azady – Serwin adyny tutýar, şu gojanyň “ýüregi paýhasdan doly bolupdyr, başy owadan pikirlerden doly bolupdyr, dilinden bolsa hemişe gadymy zamanlar hakyndaky gürrüňler bolupdyr. Ol özüni Narymanyň ogly Samyň nesli hasap ederdi we huşunda Rüstemiň görkezen edermençilikleri hakynda köp gürrüňleri saklaýardy ”. Azade – Serw Marynyň gürrüňçilerinden biri bolmaga çemeli. “Şah – namanyň” halk eposynyň rowaýatlaryny öz içine alýan köp motiwleri soň – soňlar türkmen halkynyň edebiýatyna hem geçipdir.
Türki dilde ýazylan edebiyat hakyndaky käbir maglumatlar baryp VIII asyra degişli bolup durýar. VIII asyryň 30-njy ýyllaryndaky Yeniseý – Orhon ýazgylarynyň analizi bu ýazgylaryň diliniň käbir elementleriniň türkmen şiwelerinde saklanyp galandygyny görkezýär. XI asyrda Mahmyt Kaşgarynyň Diwan lugat at – türk diýen sözlüginde ýazyp görkezen köp sanly oguz tükmen nakyllary, atalar sözleri we goşgulary türkmen halk döredijiliginiň iň gadymy nusgalarydyr. Mahmyt Kaşgarynyň eden bu ýazgylaryny has soňky türkmen folklory bilen, hatda biziň günlerimiziň folklory bilen-de şeýle hem XVIII asyryň şahyrlarynyň Magtymgulynyň döredijiligi bilen deňeşdirip görseň oguz türkmenleri tarapyndan X – XI asyrlarda döredilen nakyllaryň, atalar sözleriniň we beýleki şahyrana sözleriň köp – köpleriniň türkmen folklorynda häzir hem ýaşap gelýändigi belli bolýar. Emma IX – X asyrlardaky oguz türkmenleriniň halk döredijiliginiň tutuş ýagdaýy hakynda biziň bilýän zadymyz örän azdyr. XVII asyrda ýaşan Hywa taryhçysy Abylgazy han tarapyndan özüniň Türkmenleriň sejresi diýen eserinde getirilýän oguz legendalary we rowaýatlary oguzlarada eýýäm X asyrda gahrymançylykly epos döräpdir, şol eposyň esasy gahrymanlaryndan biri hem oguz han – begleriniň wekili batyr Salyr Gazan bolupdyr diýip çaklamaga mümkinçilik berýär. Salyr Gazan hakyndaky rowaýatlar häzirki wagtda hem türkmenleriň arasynda giňden ýaýrandyr.
VIII – X asyrlaryň aýagy Horezmde we Horasanda arhitektura işiniň janlanmagy bilen alamatlandyrylýar. Jaylaryň esasy gurluşyk materialy çig kerpiç bolup, ussalar şondan jaýlaryň diwaryny-da, dürli – dürli çüri gümmezleri-de ussatlyk bilen örüpdirler. Gurluşyň köpçülikleýin häsiýeti gymmat düşýän agaç materiallary has hem tygşytlamaga olary mejbur edipdir.
Galalarynyň – köşkleriniň gurluşykda ozalkysy ýaly uly orun tutmagy ýurduň jemgyýetçilik durmuşynda ýerli dehkanlaryň rolunyň uly bolandygyny görkezýär. Emma welin, häkimýetiň merkezleşdirilen şertinde syýasy situasiýasynyň belli derejede pugtalanmagy netijesinde, köşkler öňki goranyş wezipelerini belli derejede ýitiripdirler. Gala indi örän beýik sekiniň üstünde salynman gös – göni ýerde, özi-de obadan çetde däl-de, obanyň ýaşalýan çäginiňin içinde salynýar. Köşgüň girilýäň agzy, öňküler ýaly, ikinji mertebede däl-de, gös-göni birinji mertebedäki myhmanhana barar ýaly edilip salnypdyr. VI- VII asyrlardaky irki köşkleriň ululygyna garanyňda, indiki köşkler beýle uly bolmandyr, emma däp boýunca birinji mertebe mähnet seki görnüşinde bolup, ikinji mertebe biri – birine degip duran dik sütüňler bilen bezelipdir. Bu galalary salan ussalaryň öňünde goýlan esasy wezipe – galanyň içiniň oňaýly bolmagy, otaglaryň oňayly ýerleşdirilmegi, myhmanhananyň bezelmegi hakynda aladalanmakdan ybarat bolupdyr.
Şäherleriň gurply ilatynyň öýleri uly möçberleri bilen, otaglarynyň köpdügi bilen, daşyna haýat aýlanan bir ýada iki howlusynyň bolanlygy bilen häsiýetlendirilýär. Ilatyň zähmetkeş gatlaklarynyň jaýlary bolsa uly däl, şäher gurluşygynyň dar çäklerinde biri – birine gyslyşdyrylyp salnypdyr. Mary oazisiniň obalarynda daýhanlaryň howlulary esasy ýabyň boýy bilen ugurdaş bolan uzyn we ýeke-täk köçäniň gyrasynda uzyn hatar bolup ýerleşýän ekenler, ýaşaýyş jaýlary uly bolmandyr, uçastoklary zolak – zolak bolupdyr, şolarda bolsa bag, bossan, mal howlulary ýerleşdirilipdir. Horezmde, öň hem bolşy ýaly, obalar dagynyk bolupdyrlar, dayhan howlulary, adatça, biri – birinden 200-400 metr uzaklykda ýerleşdiripdir, olaryň daşynda bolsa beýik haýatlary bolup, çarwalar çozan wagtynda daýhanlar şol haýatlaryň aňyrsynda gizlener ekenler.
IX – X asyrlarda şäherler, öz möçberleri boýunça heniz uly bolmadyk bolsalar-da, welaýatyň ýa-da şol töwregiň gyzgalanly söwda – senetçilik durmuşynyň jemlenýän ýerine öwrülipdirler. Olaryň tutumynda bazar köçeleri we töweregi köp sanly dükanlar, hanalar (haryt goýulýan ýerler) kerwen saraýlar, ussahanalar bilen gurşalgy meýdanlar möhüm rol oýnapdyr. Şol köçeleriň we meydanlaryň önümçiliginiň görnüşleri boýunça ýöriteleşdirilendigi hem bellenilip geçilýär. Jaylar içinde ýaşaýanlaryň synp alamaty boýunça aýyl – saýyl bölünýär eken, baý täjirleriň jaýlary aýratyn bir ýerde salynýar eken we zähmetkeş senetçi gatlaklaryň jaylary hem başga bir ýerde salynýar eken.
Uly şäher kerwensaraýyny Kişman diýen gadymy şäheriň harabaçylygy boýunça göz öňune getirmek bolar, bu şäheriň orta asyrlardaky ady Hurmuzfar bolup, ol Marydan Horezmde barýan ýolda guma girýäýen ýerinde ýerleşýän eken. Kişmandaky şäher kerwensaraýy dasyna beýik haýat çekilen giňişlik bolup, şol haýatyň iç ýuzünden mal daňar ýaly we ýük goýar ýaly tutuş bassyrma edilip çykylypdyr, ýagny pürsler dikilip, olaryň üsti arkalar we gümmezler bilen ýapylypdyr; bu kerwensaraýyň demirgazyk böleginde düşläp geçýänler üçin bolan otaglaryň – hüjreleriň hatary ýerleşýär eken.
Irki – orta asyrlar şäheriniň esasy meýdanynyň töwereginde hökümýet – administratiw jaylary – köşkler, edara ediş jaýy, türme – ýerleşýän eken. Maryda edara ediş jaýy VIII asyrda salnyp, ol üsti kümmezli giň jaý görnüşinde bolupdyr; ol jaýyň dört sany gapysy bolupdyr.
IX – X asyrlarda Türkmenistanyň welaýatlarynda musulmançylygyň ornaşmagy bilen, bu ýerde din bilen baglanyşykly köp sanly jaylar, metjitler, mazarlar (zyýarat edilýän ýerler), medereseler (ýokary dini okuw jaýy) peýda bolýar. Uly şäherlerde kwartal metjitleriden başga-da hökman juma metjitleri (masjidi juma ýagny anna güni üýşülip namaz okalýan metjitler) hem gurulýar eken. Kada bolşy ýaly, juma metjidi esasy bazar meydanlarynyň birinde bina edilýär eken. Onuň arhitekturasy uly möçberleri bilen we bezegleriniň nepis çekilendigi bilen tapawutlanypdyr. Mysal üçin, Kätiň meýlishana metjidinde gara dasdan bolan beýik düşekleriň üstünde dikilen köp sanly agaç sütünler bolup, şol sütünleriň ýüzi gazma haşamlar bilen bezelipdir. Mestorian diýen gadymy şäher harabaçylygynyň ýakynyndaky köne mazarystanda Şirkebir ady bilen belli bolan “meşet” (öwülýa) saklanyp galypdyr, bu bolsa orta asyr geograflary tarapyndan ýatlanylyp geçilýän ar- Rabatyň “Köne metjidiniň” harabacylygy bolup, ol ýerde ýerli “öwülýa” – Aly ibn Sukkari diýen bir adamyň mazary ýerleşýän eken. Metjidiň esasy jaýynyň töwereginde birmahallar agaçdan bassyrmalary bolupdyr, emma biziň günlerimize çenli onuň diňe esasy jaýy saklanyp galypdyr. Çig kerpiçden salnan ol jaýýň içi diwarynyň duýbünden gümmeziniň dik depesine çenli gançyň (alebastryň) ýüzüne salnan reňklenen gazma nagyşlar bilen örtülipdir. Gazma nagyşlar örän ussatlyk bilen çekilipdir, emma gaşamlaryň motiwleri örän şertleýindir: olar stilleşdirilen ösümliklerden, buýralardan, geometrik figuralardan we hatlardan ybaratdyr. Yslam dini berkarar bolandan soň, ýerli arhitektura nagyşlarynyň içine okamasy kyn (kufi) diýen geometrik usul bilen ýazlan arap hatlary pugta ornaşypdyr. Şol hatlaryň mazmuny köplenç dini bolupdyr, ýagny gurhandan alnan sitatalar, Muhammet aýdypdyr diýilýän sözler we şuňa meňzeşler bolupdyr, beýle edilmeginiň maksady bolsa çeperçilik serişdeleriniň üsti bilen musulman dininiň esaslaryny erjel propagandirlemekden ybarat bolupdyr. Dehistandaky Şirkebir mazar metjidinde mährap aýratyn owadan bezelipdir, bu mährap biri beylekisiniň içinde ýerleşdirilendepesi çüri arka görnuşli tekçe bolup, olaryň ýüzi we her burçundaky sütüňleriniň ýüzi örän çylşyrymly nagyşlar bilen owadanlanypdyr.
IX – X asyrlarda şäher senetçilik senagatynyň giňden ösendigini şol wagtyň durmuşda ulanylýan zatlaryndan, amaly sungatyň önümlerinden aýdyň görünýär. Keramika kämilleşýär; küýze döwükleri örän berk we ýuka bolup ugraýar. Gaplaryň formalary nepis; olaryň daş ýüzi köplenç gazma, käte bolsa elmeme nagyşlar bilen bezelýär. Syrçalaryň ulanylmagy şol döwrüň möhüm tehniki üstünligi bolup durýar. Suw saklanylýan gaplar, adatça reňklenilýär, birentek halatlarda bolsa nagyşlanýar. Nagyşlaryň sýužetleri dürli haşamlardan, saglyk amanlyk arzuwlary ýazlan çylşyrymly hatlardan we şular bilen bir hatarda fantasitik guşlaryň suratlaryndan, ertekilerdäki aýdylýan aždarhalaryň suratlaryndan we beýlekilerden ybaratdyr. Musulmançylygyň janly zadyň suratyny çekmekligi gadagan etmekligine garamazdan, janly zatlaryň şekilleriniň esasyndaky sýužetler halkyň amaly sungatynyň däplerinde saklanyp galýarlar.
Mary, Saragt, Abiwert, Nusaý, Dehistan, Yzmykşir we beýlekiler keramika önümçiliginiň uly merkezleri bolup, olar öz önümleri bilen uly oba hojalyk raýonlarynyň isleglerini kanagatlandyrypdyrlar. Şol wagtlarda çüýşe önümçiligi hem giňden ýaýrapdyr; dürli reňkli çüýşeden ululy-kiçili çüýşe gaplary, flakonlar, bulgurlar, monjuklar we ş. m. ýasalypdyr. Demirgazyk Horasanyň köp şäherleri (Mary, Dandanakan, Nusaý we ş. m.) ýüzune her hili güller basylan ajaýyp ýüpek, kendir we nah matalar çykarýandyklary bilen, geýim we kelä geýilýän zatlar taýýarlaýandyklary bilen şöhratlandyrypdyr, bu önümleri täjirler daş ýurtlara hem äkidip satar ekenler. X asyra degişli bolan Mary matalarynyň örän seýrek nusgalary biziň döwrümize çenli gelip ýetdi. Bu matalaryň kendirden erşine gyzyl ýüpek argaç bilen güller ýada tuýs bezeg nagyşlary we kufy usulynda ýazlan hatlar dokalypdyr, şol hatlardan bolsa halyfyň ady, Mary şäheriniň köşk ussahanasynda (tirazynda) matanyň dokalan wagtynyň senesi we käte hem taraçy ussalaryň atlary görkezilýär; bir matanyň ýüzünde Isa diýen at görkezilipdir, beýlekisiniň ýüzünde hem Sahl ibn Şadan diýlip ýazlypdyr. Halyfatyň şäher merkezleriniň ençemelerinde – Isfahanda, Şüsterde we beýlekilerde – Mary matalaryna meňzeş matalary dokajak bolup synanyşypdyrlar, emma şeýle-de bolsa Mary matalary hili boýunça –da, owadanlygy boýunça-da deňi-taýy bolmadyk mata diýlip hasap edilipdir.
Tükmenistanyň IX-X asyrlardaky medeniýeti, tutuşlygyna alanymyzda, ýeke-täk umumymusulman medeniýeti diýilýäniniň emele getiren zady bolman, Demirgazyk Horasanyň we Horezmiň ösüp barýan täze gatnaşyklaryň şertlerinde ýerli esasda täze, özboluşly maddy, çeper we ruhy baýlyklary döreden halklarynyň döredijilik işeňňirliginiň metijesi bolup durýar.
Awtor: www.NiNa.Az
Neşir edilen senesi:
wikipediýa, wiki, kitap, kitaplar, kitaphana, makala, oka, göçürip al, mugt, mugt göçürip al, mp3, wideo, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, surat, aýdym-saz, aýdym, film, kitap, oýun, oýunlar, jübi telefony, android, ios, alma, jübi telefony, samsung, iphone, xiomi, xiaomi kompýuter, Gorkut ata eýýamynyň medeniýeti hakda maglumat, Gorkut ata eýýamynyň medeniýeti näme? Gorkut ata eýýamynyň medeniýeti näme diýmek?
Bu makalada hic bir maglumat hakynda yok Bu makalada upjun edilen maglumatlar hakynda salgylanma gorkezilmandir Bu maglumatlaryn ygtybarlylygy belli dal Bu mowzuga degisli ygtybarly cesme bilyan bolsanyz makalany uytgetmek hem de osdurmek arkaly salgylanma upjun etmek bilen okyjylara yardam berip bilersiniz Degisli yorgunli salgylanmalar gorkezilenden sonra bu duydurysy ocurmegi unutman Bu makalany tamizlemek zerur Bu makalanyn gabat gelmegi ucin bu makalanyn ya da belli bir boluminin tamizlenmegi gerek Garayyslarynyzy beyan edin Mowzuk Gorkut ata eyyamynyn medeniyeti MEYILNAMA 1 Ruhy medeniyetin osusi 2 Maddy medeniyetin osusi Turkmenistanyn territoriyasynda IV V asyrlardaky uly sosial sarsgynlar yerli medeniyetin osusinde hem tasir etman durup biljek daldi Bu welayatlarda VI VII asyrlardaky edebiyatyn we ylmyn hasiyeti barada bizin elimizdaki maglumatlar entek oran ujypsyzdyr Maryda gecirilen arhiologik gozlegler hum dowuklerinin yuzune hem de mallaryn yorite yulmenen pilcelerinin yuzune gara syya tus bilen yazlan otuz kyrs sany dokumenti yuze cykardy Dokumentler biri biri bilen baglanysykly pehlewi harplary bilen yazlypdyr olaryn okap manysyny tapmak geljegin isidir Meshur tebip Barzue VI asyr hem Maryly bolupdyr ol son Hosrow Anusirwanyn kosk tebibi bolup islapdir Barzue barada kop ertekiler we rowayatlar saklanypdyr Sol rowayatlara gora Bazue barly masgaladan onupdir onun kakasy harby gatlaga ejesi bolsa ruhanylar urugyna degisli bolupdyr we yaslygyndan baslap ylymlar bilen ylayta da tebipcilik bilen zor gyzyklanypdyr we ona butin omruni bagyslapdyr Oz filosofik garayyslarynda Barzue rasionalist hokmunde cykys edipdir sol wagtlarda Sasanitler dowletinde biri biri bilen basdeslik eden durli dinlereskeptiki garapdyr Ol seyle yazyar Herkes dine oz dini hak we adyl dindir sol wagtyn ozunde de basgalaryn dini yalnys azasmadan basga zat daldir diyip hasap edyar Men owrenmegi toslamalary dine gaytalayandyklaryna herkesin ustuni hapa sozler bilen gomyandiklerine goz yetirdim Barzuenin ozi bicak adyllyly bilen tapawutlanypdyr komek diyip gelen hic bir adamyn hem gownuni yykmandyr adamlaryn jebirlerini yenillesdirmage we yenmage borcly bolan tebibin jana jan wezipesi halka adamkarcilikli hyzmat etmek bolmalydyr diyip hasap edipdir Oz bilimlerini gineltmek ucin Barzue Hindistana syyahata gidipdir diyip hem gurrun edyarler Kalila we Demna ady bilen meshur bolan basnyalar yygyndysyny sanskrit dilinden pehweli diline terjime eden hem Barzue diyyarler Grek rim awtorlarynyn tebigy ylmy we filosofik eserlerlerinin Sasanitler wagtynda pehweli diline gecirilen terjimeleri bu welayatlarda VI VII asyrlarda yerli alymlaryn arasynda belli bolupdyr diyip pikir etmek bolar Muna eretik hristian mezheplerinin we dini taglymatlarynyn Wizantiyadan surgun edilen wekillerinin ylayta da nestiroanlaryn hem yardam eden bolmaklaryny mumkindir nestorianlar bolsa VI asyrda hazirki Turkmenistanyn territoriyasynda we Gundogaryn kabir beyleki yurtlarynda mesgen tutupdyrlar Asly maryly basga bir meshir adam Barbut yada Pahlabat ahlaw yagny parfiya yada batyr sozunden diyen sazandar we aydymcy bolupdyr Taryhy rowayatlara son sonlar Orta Gundogarda esasy saz sistemasy bolup galan redijeligi gullap osen wagtynda Barbut Hosrow II Parwezin VII asyr bas sazandary ornuny eyelapdir Gurrun berislerine gora ol her yylda 360 mukamy yagny gunde taze bir mukam duzer eken Barbut tarapyndan doredilen belent dini gimnler halk eposynyn gahrymanclylyk aydymlary taryhy rowayatlar patysa tarypnamalary halk bayramcylyklaryna durmus satlyklaryna tebigatyn gozelliklerine bagyslanan aydymlar yatlanyp gecilyar Barbut bu agirt kop sanly aydymlaryn elbetde hemmesinin awtory we kompozitory bolan daldir Ol saz ussatlygyna yeten genial halk aydymcysy bolupdyr emma oz doredijilinde gahrymancylykly rowayatlaryn liriki mukamlaryn dabaraly gimnlerin halk sazy esaslaryny da halk edebiyaty esaslaryny da saklapdyr Turkmenistanyn territoriyasynda VI VII asyrlarda arhitekturanyn we sekillendiris sungatlarynyn osendigi hakyndaky maglumatlar birneme koprak dus gelyar Gul eyecilik gurlusyndan feodalizme gecis gadymy eyyamyn uly saherlerinin pese dusmegi jemgyyetcilik durmusynyn oba hojalyk welayatlaryna pytramagy bularyn hemmesi VI VII asyrlardaky Turkmenistanyn arhitekturasynda duypli uytgesiklerin bolmagyna sebap bolupdyr Ekerancylyk oazislerin zologynda hemme yerlerde feodallaryn kop sanly koskleri peyda bolup baslayar Ol kosklerin towreginde bolsa dayhanlaryn we senetcilerin uly bolmadyk obalary jemlenipdir Sol obalaryn guralysy tegelek gornusinde bolup solaryn ortasyndaky koskden durli tarapa obanyn koceleri uzalyp gidipdir Horezmde dayhan howlularynyn arasy biri birinden birnace yuz mertlik acyk bolup olaryn howlularynyn towerekleri baglar we ekin meydanlary bilen gursalgy bolupdyr Sol zamanlarda saherler oran az bolupdyr Saherlerin gadymy eyyamdan galan uly galalary bolupdyr mysal ucin Mary Turkmenistanyn irki feodal koskleri koplenc halatda gyrasy oran ket edlip salnan beyik palcyk sekilerin ustunde gurlar eken sekilerin ustunde dusmana elyemez galyn we beyik diwarlar bolar eken Dasyna diwar cekilen genisliklerde bolsa howly gulluk jaylary we kosk yerlesyar eken Gurlusyk materiallary hokmunde cig kerpic we pahsa ulanylyp olar hem biri biri bilen utgasdyrylyp ulanylar eken Kabir galalar oran uly bolup beylekileri gaty uly dal eken emma olaryn hemmesi bicak agraslyk gornusini beryan umumy arhitektura prinsipini saklayarlar birinji gaty yapgyt ernekli beyik seki gornusinde salnypdyr we ikinji kate hem ucunji gatlarynyn diwarlary bolsa biri birine degip duran sutunler gofralar diylip atlandyrylyan sutunler bilen bezelipdir Sol sutunler baslary biri birleri bilen gerislije yarym aylaw gornusinde birikdirilipdir ondan yokarda diwaryn yokary alnyndan kerpicden owrulip yuzune hasam cekilen zolak uzalyp gidyar olaryn yokarsyndan bolsa dis dis ernek saklanypdyr Bizin zamanymyza cenli elbetde haraba gornusinde saklanan seyle kosklerin dasky gornusini Marydaky Uly we Kici Gyz gala Mary oblastyndaky Nagym gala obasynyn golayyndaky Uly we Kici Nagym gala Horezmdaki Desik gala we beylekilerin mysalynda goz onune getirmek bolar Bu dowurde jaylaryn cig kerpicden gummez gornusinde salnys usullary osyar we kamillesyar Bu usulyn purs goyup tekiz ortus usulyndan has gin ulanylmagynyn sebabi gymmat baha agajy tygsytlajak bolnanlygydyr Gummez usulynyn artykmaclygy ony agac soyeglerini ulanmazdan hem salyp bolyanlygydyr Kosklerin icerki gurlusy peyda bolup gelyan feodalcylyk ukladynyn ayratynlyklaryny mese malim suratlandyryar Bu yerde gazaply caklilik goranys aladasy yasaysyn patriarhal gurlusy hokum suryar Kosgun orta arasynda adatca myhmana yaly bir gin hem beyik jay bolyar onun towereginde kosgun eyesinin we onun masgalasynyn yasayys otaglary hyzmatkarleri ucin jaylar galla suw serap we s m melerin zapaslary ucin yorite jaylar bolyar Kosgun ici hemise garanky bolupdyr butewi diwarlarynyn dine ka yerlerinde ys gecer yaly darajyk desik goylar eken sonun bilen birlikde bu desikler janpena bolup hyzmat eder eken emma kosgun ici adatca pelte cyralar bilen yagtylandyrylyar eken Kosgun agzy gos goni ikinji gatyndan edler eken ol ya ha pandus diyilyan yapgyt arkaly ya da yokary goterilyan kopri arkaly yakynda ayratyn duran din bilen birlesyar eken Durmuslarynda entek uly masgalaly patriarhal gurama guycli bolan dayhanlaryn we senetcilerin jayyny kop otagly planyn oran tygsytly yerlesidirilisi hasiyetlendirilyar Mary oazisindaki VI VII asyrlaryn gadymy saherleri bolan Gara depedaki Munon depedaki Torgay depedaki we beylekilerdaki jaylar hut seyledir olar goniburcly salnypdyr toweregi jaylar bilen gursalan bir yada iki sany icki howlujyklary hem bar sol howlujyklaryn toreginde jaylaryn arhitektura taydan goni we dogry yerlesdirilendigi mese malim gorunyar Bu jaylaryn materiallary we konstruksiyalry edil kosklerdaki yalydyr yone diwarlary beyleki galyn dal otaglarynyn umumy sany bolsa kosklerdaki ep esli derejede az Gadymy zamanyn arhitekturasy bilen miraslayyn baglanysyk sol zamanda dinibinacylkyda hemme yerdakisinden kop saklanypdyr cunki dini binacylyk grazdan binacylygyna garanynda hemise has konserwatiwdir Zoroastrizm Sosanitler wagtynda hem dowlet dini bolup galypdyr Uly ilatly punklarda ullakan atas ybadathanalary bolupdyr ilatly punklaryn kicilerinde kicenrak owluyaler bolupdyr Zoroastrizmin beyik ataslar diyilyandiklerinden birini gacyp gaydan Iyezdegerdin Reyden Kermana ol yerden hem Mara getirendigi barada maglumatlar bar Bu yerde saherden iki farsah 12 km uzaklykda ayratyn bir bagyn icinde gummezli jay ybadathananyn jayy bina edilipdir Irki arap yazyjylary Marynyn in bir selcen dus gelyan owluyalerinin biri bolan Key Marzuban diyip atlandyrylyan owluyasi hakyndaky maglumatlary bizen yetirdiler Onun dort tarapynyn her birinde adam boyy beyiklide agacdan yasalan adam sekilleri bolupdyr olaryn hem ikisi erkek adamyn we ikisi ayal sekili bolupdyr icinde bolsa bir hili syrly sekiller bolup olar altyn bilen bol bezelipdir Taryhcylaryn aytmaklaryna gora Key Marzuban Mary saherini bela beterlerden gorap saklayan owulya hasap edilyar eken Key Marzuban yerli binacylygyn arhitekturany we monumental skulpturany yeke tak sintetik cozgutde utgasdyran oran gyzykly bir nusgasy bolupdyr Bu yerde biz baryp Parfiyanyn Nussay we Horezmin Toprak gala kosk komplekslerinde hudaylaryn we patysalaryn skulptura sekilleri bilen bezelen meylis zallarynda orun alan gicki antik daplerin saklanandygyny goryaris VI VII asyrlarda sol bir dap dessury bilen donup galan zoroastrizm basga dinlerin basdesligine sezewar bolyar hususan da hristiancylyk ylayta hem hristiyancylygyn durli yeretik mezhepleri onun bilen ustunlikli basdeslik edip ugrayarlar Maryda 420 nji yylda nestorian yekiskomiyasy mitropoliya owrulyar bu mitropoliyanyn tabynlygynda bolsa enceme hristian obsinalary bolupdyr Mary Sasanitler wagtynda nestorianlaryn esasy uc merkezinin biri bolupdyr VI asyryn birinji yarymynda sol yerli episkop kop eserlerin awtory Fyodor ayratyn hem meshur bolupdyr Hut sol asyryn ozunde Abiwertde hem episkop bolandygy yatlanyp gecilyar VI asyryn ortasynda eftalitlerin bir bolegi hristian dinini kabul edipdir Marynyn ozunde Majan kanalynyn ayagynda Ba i Baban diyen yerde Mary mitropolitin uly bagy bolupdyr Onun icinde episkop yygnaklary ucin depesi gummezli jay bar eken Oldurilen Iyezdegerdin jesedini hem 651 nji yylda su yerde geciripdirler ony sol jayyn icinde jaylap agzyny mumlapdyrlar Basga bir wariant boyunca patysany jaylamak ucin mitropolit bagynyn ortasynda yorite naus bina edilipdir Mary oazisinin demirgazyk boleginde VI VII asyryn gadymy saheri bolan Duye Cakynyn golayynda Haraba Kosgun galyndylary somalysyp duryar bu megerem sol wagtyn hristian buthanasynyn harabacylygy bolsa gerek Bu gummez bilen ortulen uzyn jay bolup onun gunorta gundogar cetinde mahrap yerlesyan yer transpet bolupdyr Arhitektura konstruktiwlik barasynda bu jay bus butin yerli gurlusyk dabi bilen baglanysyklydyr Sol zamanyn kopculikleyin halk ygtykatlary bisirilen toyundan yasalan ownuk skulpturalarda sohlelendirilipdir Seyle skulpturalaryn entek Marynyn caklerinde we Amyderyanyn yakalaryndaky ulkelerde yayrandygy takyklandy Gadymy Margiananyn Anahitanyn we Horezmin Ene Hudayynyn obrazlarynyn yitip gidendilerini we olaryn ornuny atcapar temasynyn tutyandygynyn fakty beglik edyan gatlak bolan barly dayhanlaryn ahmiyetinin barha artyandygynyn tasiri bolsa gerek Kata bu atcapar oynawac yaly atjagazyn ustunde ayaklarynyn hersini bir yana galgydyp at capyp baryan sakgallak adam kata hem gus burun gozunin yerine kokejik yelmenen bedeni sertleyin edilip godek yasalan betnysan bir zat Bu indi gadymy dowrun nepis skulpturasy dal de yonekey godek butjagazlardyr Garap gecyan zamanamyzyn keramikasy hem munun onyanyndaky eyyamyn keramikasy bilen denesdireninde goze ilip duran irimciligi bilen hasiyetlendirilyar Gaplar tagasyksyz galyn das gornusi boyunca gelsiksiz yasalypdyr Nagyslary cylsyrymly dal olar yorite daraklar bilen cekilipdir yagny gaplar aylananda sol daraklar arkaly tolkun sekilli cyzyklar ya da goni cyzyklar cekilipdir Metaly ceper bejermek sungaty torewtika yokary jemgyyetcilik synplary ucin yasalan onumlerde yokary osus derejesine yetipdir Sasanit metaly diyip atlandyrylyan metal onumlerinin kop sanly obyektlerinin arasynda encemeleri gurrunsiz Orta Aziya ussalarynyn isidir Olaryn syuzetleri koplenc feodallary gahrymanlasdyrmak ahenleri bilen baglanysyklydyr Megerem Horezmde yasalan kumus tabygyn yuzune cekilen basa bas gores sahnasy oran ceper edilipdir bu tabak hazir Dowlet Ermitazynda saklanyar Kellesi ucsahly telpekli boynyny alkymyny eginlerini yapyp duran sowutly apbasy dakylan lybasly palwanlaryn biri beylekisine nayza cenap dur beylekisi hem yayyny cekip ok cenap dur Towreklerinde bolsa dowuk gylyclar ay paltalar gurzuler dargasyp yatyr Anikowskoye obasyndan tapylan tabygyn yuzunde hem sowes temasynda surat cekilipdir ylmy barlagcylar bu tabagyn Horezm yada Sogd medeniyetine degislidigini inkar edyarler Bu tabygyn yuzunde gofralanan diwarly beyik kosgun suraty cekilipdir kosgun anyrsynda bolsa ikinji bir jay megerem dini jay bolsa gerek gorunyar Sommek slyomly sowutly gylyc we yay bilen yaragly elleri tugly hujum edyanlerin bir topary kosgun dasyny gabapdyrlar kosgun depesinden bolsa edil solar yaly esikli adamlar ok atyp goranyarlar Ok degip olenlerin lasleri kosgun dis dis erneginden sallanysyp yatyrlar Sazandalar hazirki karnaylara menzes turbalarynyn agzyny yokaryk tutup calyarlar Jaylaryn we adam sekillerinin kompozision yerlesdirilisi uly ussatlyk bilen yerine yetirilipdir emma adamlaryn sekillerinde birneme hereketsizlik duyulyar Tukmenistanyn sungatynda sekillendiris syuzetlerinin osmegine araplaryn basyp almagy pasgel beripdir Ol basyp alys yany dorap baryan feodalcylyk sistemasynyn jummusinde bildirip ugran medeni doredijilik isinin yokary goterilisini uzul kesil yolup oturyberipdirler Kop sanly depeler arap halyflarynyn hokumdarlygynyn ilki dowrunde obalaryn weyran bolandyklaryny we bosap galandyklaryny ynandyryjy suratlandyryarlar Araplaryn ozleri bolsa tabyn edilen ilatyn eli bilen Turkmenistanyn territoriyasynda dine hak din ucin goresijilerin berkitmelerini rabatlary salypdyrlar Ol rabatlar adatca dasyna beyik hayatlar cekilen gonuburcly ginislikden ybarat bolupdyr Bu rabatlaryn harbalyklaryny Paraw Mane Sugundyr we beylekiler yaly gadymy saherlerde gormek bolyar Araplar carwa halk bolup olaryn medeni osus derejeleri Horasanda we Orta Aziyada ozlerine tabyn eden oturymly hallarynkydan pes bolupdyr Entek VIII asyrda hem saherlerde we obalarda yasasalar da olar carwalylyk durmusynyn yza galak daplerini saklap gelipdirler Mysal ucn Tabari apbasitler hereketinin basyny baslayjy Abu Muslim Marynyn obalarynyn birinde cadyrda yasapdyr Mahuwana gocup gelende onun yzy bilen baldahinlerini cadyrlaryny gazanlaryny atlar ucin ahyrlaryny we mesiklerini yagny carwanyn adatky enjamlaryny getiripdirler diyip habar beryar Dine VIII asyryn ikinji yarymyndan baslap yagny arap halyfatynyn ozi taze osus yoluna pugta ayak basan mahalynda basyp alan ulkelerinde hususan da Horasanda we Horezmde arap han begleri yerli dayhanlar bilen aragatnasyk edip baslan mahallarynda halk hereketleri basylyp yatyrylandan son dowlet hakimyetinin iri welayatlarynyn caklerinde merkezlesip baslandygy bildirip halyfa tabynlygyn yone bir ady galan mahalynda dine sonda yagday uytgeyar Yerli medeniyetin osusinin taze etapy dasary ylmynda Arap tasiri hakynda oran kop aydylyan bolsa da hic birhili Arap tasirine esaslanman bus butin yerli doredijilige esaslanyar bu hem barden gaydyar araplaryn ozleri de basyp alan halklaryndan kop zatlary owrenip olary watnlarynda ornasdyrpdyrlar Horasanyn we Horezmin arap halyfatynyn gosunlary tarapyndan basylyp alynmagy yerli medeniyetin osmegini dine wagtlayynca bokdapdir Taze gatnasyklarynyn mundan buyanky osmegi esasynda saherlerin senetciligin sowdanyn we oba hojalygynyn ylayta da ekerancylygyn yene de osup baslan mahaly bolan VIII asyryn eyyam ayagynda baslap yerli medeniyetin durli taraplarynda yokary goterilis bildirip ugrayar Orta Aziyada hususan da Horezmde we Demirgazyk Horasanda suwarymly ekerancylygyn yagny esasy suw cesmeli bolan Amyrderyanyn Murgabyn Etrek deryasynyn we beylekilerin suw yagdayyna bagly bolan suwarymly ekerancylygyn hajatlary bu yerde astronomiyanyn we durli matematiki predmetleri ylayta da amaly geometriyanyn osmegine getiripdir Amaly geometriyanyn barha osmekde bolan inzener we arhitektura gurlusy ucin uly ahmiyeti bolupdyr Yere bolan hususy eyecilik sowda hasabatlarynyn we sowda geplesiklerinin hajatlary durli pullar yoreyan sertlerinde pullaryn mynasybetinin hasaplary miraslary paylamagyn cylsyrymly usullary we saherlerinin durmus sertleri esasynda yuze cykan solara menzes wezipeler hususy yagdaylary umumylasdyryp cozyan algebranyn osmegini sertlendiripdir Sap praktiki wezipeleri islap duzmek bilen bir hatarda alymlar gin teoretiki umumylasdyrmalaryn belentliklerine hem baryp yetipdirler sonda olar koplenc oz zamanlarynyn derejesinden has one ozup gecipdirler Orta Aziyanyn alymlary oz gozleklerinde grek sofiyasynyn maglumatlaryna dayanyp bu ylmy mirasyn rasional ideyalaryny osduripdirler we olary one surupdirler Orta asyr Gundogarynyn in bir uly alymlaryndan biri gornukli matematikacynyn ogly Muhammet Ibn Musa al Horezmi bolupdyr Muhammet VIII asyryn ikinji yarymynda eneden doglup IX asyryn 30 njy ya da 40 njy yyllarynda olupdir Asly horezmli Muhammet IX asyrda Bagdatda Halyf Mamunyn kosgunde eyyam kamil alym hokmunde islapdir ol matematika astronomiya taryh we geografiya baralarynda isleyar eken Muhammet Horezminin eserleri onun ylmy taydan barlan problemalarynyn gaty kopdugini hasiyetlendiryar Onun astronomik barlaglary hindi astronomik tablisalarynyn taze gozegcilikleri esasynda astronomik maglumatlary tazeden islemek bilen baglanysyklydyr astrolyabiyany ulanmaklyga bagyslanan eseri duzmek bilen yer togalagynyn radiusyny we towereginin uzynlygyny kesgitlemek bilen baglanysyklydyr Matematika ugrunda bolsa ol algebra boyunca ajayyp ylmy isleri yazypdyr Algebra diyen terminin ozi de onun ylmy islerinin birinin mowzugynyn ilkinji sozunden yagny Al jabr diyen sozden emele gelipdir Ol meydanlaryn peydanyn mocberlerinin miras paylarynyn we suna menzeslerinin hem sap praktiki hasaplaryny sifrlerin komegi bilen cykarmagyn metodlaryny duzmek ugrunda hem netijeli islapdir Seylelikde bu alymyn ylmy barlaglary osup baryan feodalcylyk jemgyyetinin praktiki islegleri bilen pugta baglanysykly bolupdyr Muhammet ibn Musa Al Horezmin teoretiki isleri bolsa takyk ylymlar barasynda dunya hadysaryna ylmy taydan akyl yetirmegin osmegine yardam beripdir Onun ady latyn yazuwynda Algaritmi diylip yoylan gornusinde hazire cenli lagorifm terminide saklanypdyr IX asyrda Bagdatda Halyflaryn kosgunde maryly alym Habas islap 832 ni yyllarda astronomik tablisalarynyn uc gornusini duzupdir bu tablisalar sonky asyrlardaky astronomlar tarapyndan ginden ulanylypdyr IX X asyrlarda Turkmenistanyn territoriyasynda medeniyetin osen zatlaryn biri de ayry ayry imerlerin we hokumdarlaryn kosklerindaki kitaphanalaryn yagny golyazma kitaplaryn yygyndylarynyn bolandygydyr Solar bilen bir hatarda ayry ayry adamlar Ylym oyleri diyilyanleri doredip baslapdyrlar sol Ylym oylerinde yorite jaylar bolupdyr Okuwcylar stipendiya berlipdir Ilkinji yokary dini mekdepler medreseler peyda bolup ugrapdyr olardan galapyn dini dersler okadylan eken Bu dowurde yerli ilaty araplara garsy yoresi Suubit tarapdarlary baryp yatan Musulman bolsalar da oz yurtlarynyn gadymy medeni daplerini we Orta Gundogaryn Yslamdan onki dowrunin ajayyp siwilizasiyasyny Carwa araplaryn medeni taydan ilki basda pes derejede bolandyklaryna garsy goyyarlar Suubitlerin sozlerine gora Muhammtden on araplaryn guramacylykly dowleti hem osen ylym hem monomental arhitekturasy hem bolmandyr dine sahyrcylykda olar beyleki halklar bilen basdeslik edip biljek ekenler Orta Aziya suubitleri oz yurtlarynyn Yslamdan onki kone medeni daplerini belent tutupdyrlar Sosonitlerin dowlet guramasyny yerli dap dessurlary halk eposynyn gahrymanlaryny talyplapdyrlar Su ugra uyan Demirgazyk Horasanly sahyrlardan hem kabirleri bellidir Olaryn bir enteki hokumdarlaryn kosklerinde orun tapyp hokumdarlaryn hormatyna taryplayjy odalary kasydalary gosupdyrlar we sonun bilen hem oz abadancylygyny bir neme upjun edipdirler Mysal ucin halyf Mamun 809 njy yylda Mara gelen mahalynda yerli sahyr Abbas ene dilinde yagny Horasan dilinde oda yazyp ony hem halyf Mamuna bagyslapdyr Buharada Samanitlerin koskinde asly Maryly bolan meshur astronom we sahyr Omar islapdir ol 970 nji yylda olupdir Emma koskde yasap oda yazanlaryn arasynda oz eserlerinin halk doredijiligine esaslandylan hakyky sahyrlar hem bolupdyr 822 nji yylda Horasanyn hokumdary bolan Tahyr wagtynda Wapyk we Uzle diyen kop romantiki dessan pehweli dilinde Horasanyn geplesik diline gosgy bilen geciripdir X asyrda Mary sahyry Masudi Merwezi halk eposynyn esasynda Sah name diyen kitaby yazypdyr emma ondan bizin gunlerimize cenli dine birnace frogment gelip yetipdir Son sonlar bu eser asly horasanly bolan beyik sahyr Ferdowsi 934 1027 nji yyllar tarapyndan peydalanypdyrlar Ferdowsi dunyasi poeziyasynyn gornukli yadygarligi bolan Sah nama poemasynyn awtorydyr Ozunden on oten sahyrlaryn arasynda Ferdowsinin ozi Maryly Goja Azady Serwin adyny tutyar su gojanyn yuregi payhasdan doly bolupdyr basy owadan pikirlerden doly bolupdyr dilinden bolsa hemise gadymy zamanlar hakyndaky gurrunler bolupdyr Ol ozuni Narymanyn ogly Samyn nesli hasap ederdi we husunda Rustemin gorkezen edermencilikleri hakynda kop gurrunleri saklayardy Azade Serw Marynyn gurruncilerinden biri bolmaga cemeli Sah namanyn halk eposynyn rowayatlaryny oz icine alyan kop motiwleri son sonlar turkmen halkynyn edebiyatyna hem gecipdir Turki dilde yazylan edebiyat hakyndaky kabir maglumatlar baryp VIII asyra degisli bolup duryar VIII asyryn 30 njy yyllaryndaky Yenisey Orhon yazgylarynyn analizi bu yazgylaryn dilinin kabir elementlerinin turkmen siwelerinde saklanyp galandygyny gorkezyar XI asyrda Mahmyt Kasgarynyn Diwan lugat at turk diyen sozluginde yazyp gorkezen kop sanly oguz tukmen nakyllary atalar sozleri we gosgulary turkmen halk doredijiliginin in gadymy nusgalarydyr Mahmyt Kasgarynyn eden bu yazgylaryny has sonky turkmen folklory bilen hatda bizin gunlerimizin folklory bilen de seyle hem XVIII asyryn sahyrlarynyn Magtymgulynyn doredijiligi bilen denesdirip gorsen oguz turkmenleri tarapyndan X XI asyrlarda doredilen nakyllaryn atalar sozlerinin we beyleki sahyrana sozlerin kop koplerinin turkmen folklorynda hazir hem yasap gelyandigi belli bolyar Emma IX X asyrlardaky oguz turkmenlerinin halk doredijiliginin tutus yagdayy hakynda bizin bilyan zadymyz oran azdyr XVII asyrda yasan Hywa taryhcysy Abylgazy han tarapyndan ozunin Turkmenlerin sejresi diyen eserinde getirilyan oguz legendalary we rowayatlary oguzlarada eyyam X asyrda gahrymancylykly epos dorapdir sol eposyn esasy gahrymanlaryndan biri hem oguz han beglerinin wekili batyr Salyr Gazan bolupdyr diyip caklamaga mumkincilik beryar Salyr Gazan hakyndaky rowayatlar hazirki wagtda hem turkmenlerin arasynda ginden yayrandyr VIII X asyrlaryn ayagy Horezmde we Horasanda arhitektura isinin janlanmagy bilen alamatlandyrylyar Jaylaryn esasy gurlusyk materialy cig kerpic bolup ussalar sondan jaylaryn diwaryny da durli durli curi gummezleri de ussatlyk bilen orupdirler Gurlusyn kopculikleyin hasiyeti gymmat dusyan agac materiallary has hem tygsytlamaga olary mejbur edipdir Galalarynyn kosklerinin gurlusykda ozalkysy yaly uly orun tutmagy yurdun jemgyyetcilik durmusynda yerli dehkanlaryn rolunyn uly bolandygyny gorkezyar Emma welin hakimyetin merkezlesdirilen sertinde syyasy situasiyasynyn belli derejede pugtalanmagy netijesinde koskler onki goranys wezipelerini belli derejede yitiripdirler Gala indi oran beyik sekinin ustunde salynman gos goni yerde ozi de obadan cetde dal de obanyn yasalyan cagininin icinde salynyar Kosgun girilyan agzy onkuler yaly ikinji mertebede dal de gos goni birinji mertebedaki myhmanhana barar yaly edilip salnypdyr VI VII asyrlardaky irki kosklerin ululygyna garanynda indiki koskler beyle uly bolmandyr emma dap boyunca birinji mertebe mahnet seki gornusinde bolup ikinji mertebe biri birine degip duran dik sutunler bilen bezelipdir Bu galalary salan ussalaryn onunde goylan esasy wezipe galanyn icinin onayly bolmagy otaglaryn onayly yerlesdirilmegi myhmanhananyn bezelmegi hakynda aladalanmakdan ybarat bolupdyr Saherlerin gurply ilatynyn oyleri uly mocberleri bilen otaglarynyn kopdugi bilen dasyna hayat aylanan bir yada iki howlusynyn bolanlygy bilen hasiyetlendirilyar Ilatyn zahmetkes gatlaklarynyn jaylary bolsa uly dal saher gurlusygynyn dar caklerinde biri birine gyslysdyrylyp salnypdyr Mary oazisinin obalarynda dayhanlaryn howlulary esasy yabyn boyy bilen ugurdas bolan uzyn we yeke tak kocanin gyrasynda uzyn hatar bolup yerlesyan ekenler yasayys jaylary uly bolmandyr ucastoklary zolak zolak bolupdyr solarda bolsa bag bossan mal howlulary yerlesdirilipdir Horezmde on hem bolsy yaly obalar dagynyk bolupdyrlar dayhan howlulary adatca biri birinden 200 400 metr uzaklykda yerlesdiripdir olaryn dasynda bolsa beyik hayatlary bolup carwalar cozan wagtynda dayhanlar sol hayatlaryn anyrsynda gizlener ekenler IX X asyrlarda saherler oz mocberleri boyunca heniz uly bolmadyk bolsalar da welayatyn ya da sol towregin gyzgalanly sowda senetcilik durmusynyn jemlenyan yerine owrulipdirler Olaryn tutumynda bazar koceleri we toweregi kop sanly dukanlar hanalar haryt goyulyan yerler kerwen saraylar ussahanalar bilen gursalgy meydanlar mohum rol oynapdyr Sol kocelerin we meydanlaryn onumciliginin gornusleri boyunca yoritelesdirilendigi hem bellenilip gecilyar Jaylar icinde yasayanlaryn synp alamaty boyunca ayyl sayyl bolunyar eken bay tajirlerin jaylary ayratyn bir yerde salynyar eken we zahmetkes senetci gatlaklaryn jaylary hem basga bir yerde salynyar eken Uly saher kerwensarayyny Kisman diyen gadymy saherin harabacylygy boyunca goz onune getirmek bolar bu saherin orta asyrlardaky ady Hurmuzfar bolup ol Marydan Horezmde baryan yolda guma giryayen yerinde yerlesyan eken Kismandaky saher kerwensarayy dasyna beyik hayat cekilen ginislik bolup sol hayatyn ic yuzunden mal danar yaly we yuk goyar yaly tutus bassyrma edilip cykylypdyr yagny pursler dikilip olaryn usti arkalar we gummezler bilen yapylypdyr bu kerwensarayyn demirgazyk boleginde duslap gecyanler ucin bolan otaglaryn hujrelerin hatary yerlesyar eken Irki orta asyrlar saherinin esasy meydanynyn towereginde hokumyet administratiw jaylary koskler edara edis jayy turme yerlesyan eken Maryda edara edis jayy VIII asyrda salnyp ol usti kummezli gin jay gornusinde bolupdyr ol jayyn dort sany gapysy bolupdyr IX X asyrlarda Turkmenistanyn welayatlarynda musulmancylygyn ornasmagy bilen bu yerde din bilen baglanysykly kop sanly jaylar metjitler mazarlar zyyarat edilyan yerler medereseler yokary dini okuw jayy peyda bolyar Uly saherlerde kwartal metjitleriden basga da hokman juma metjitleri masjidi juma yagny anna guni uysulip namaz okalyan metjitler hem gurulyar eken Kada bolsy yaly juma metjidi esasy bazar meydanlarynyn birinde bina edilyar eken Onun arhitekturasy uly mocberleri bilen we bezeglerinin nepis cekilendigi bilen tapawutlanypdyr Mysal ucin Katin meylishana metjidinde gara dasdan bolan beyik duseklerin ustunde dikilen kop sanly agac sutunler bolup sol sutunlerin yuzi gazma hasamlar bilen bezelipdir Mestorian diyen gadymy saher harabacylygynyn yakynyndaky kone mazarystanda Sirkebir ady bilen belli bolan meset owulya saklanyp galypdyr bu bolsa orta asyr geograflary tarapyndan yatlanylyp gecilyan ar Rabatyn Kone metjidinin harabacylygy bolup ol yerde yerli owulya Aly ibn Sukkari diyen bir adamyn mazary yerlesyan eken Metjidin esasy jayynyn towereginde birmahallar agacdan bassyrmalary bolupdyr emma bizin gunlerimize cenli onun dine esasy jayy saklanyp galypdyr Cig kerpicden salnan ol jayyn ici diwarynyn duybunden gummezinin dik depesine cenli gancyn alebastryn yuzune salnan renklenen gazma nagyslar bilen ortulipdir Gazma nagyslar oran ussatlyk bilen cekilipdir emma gasamlaryn motiwleri oran sertleyindir olar stillesdirilen osumliklerden buyralardan geometrik figuralardan we hatlardan ybaratdyr Yslam dini berkarar bolandan son yerli arhitektura nagyslarynyn icine okamasy kyn kufi diyen geometrik usul bilen yazlan arap hatlary pugta ornasypdyr Sol hatlaryn mazmuny koplenc dini bolupdyr yagny gurhandan alnan sitatalar Muhammet aydypdyr diyilyan sozler we suna menzesler bolupdyr beyle edilmeginin maksady bolsa cepercilik serisdelerinin usti bilen musulman dininin esaslaryny erjel propagandirlemekden ybarat bolupdyr Dehistandaky Sirkebir mazar metjidinde mahrap ayratyn owadan bezelipdir bu mahrap biri beylekisinin icinde yerlesdirilendepesi curi arka gornusli tekce bolup olaryn yuzi we her burcundaky sutunlerinin yuzi oran cylsyrymly nagyslar bilen owadanlanypdyr IX X asyrlarda saher senetcilik senagatynyn ginden osendigini sol wagtyn durmusda ulanylyan zatlaryndan amaly sungatyn onumlerinden aydyn gorunyar Keramika kamillesyar kuyze dowukleri oran berk we yuka bolup ugrayar Gaplaryn formalary nepis olaryn das yuzi koplenc gazma kate bolsa elmeme nagyslar bilen bezelyar Syrcalaryn ulanylmagy sol dowrun mohum tehniki ustunligi bolup duryar Suw saklanylyan gaplar adatca renklenilyar birentek halatlarda bolsa nagyslanyar Nagyslaryn syuzetleri durli hasamlardan saglyk amanlyk arzuwlary yazlan cylsyrymly hatlardan we sular bilen bir hatarda fantasitik guslaryn suratlaryndan ertekilerdaki aydylyan azdarhalaryn suratlaryndan we beylekilerden ybaratdyr Musulmancylygyn janly zadyn suratyny cekmekligi gadagan etmekligine garamazdan janly zatlaryn sekillerinin esasyndaky syuzetler halkyn amaly sungatynyn daplerinde saklanyp galyarlar Mary Saragt Abiwert Nusay Dehistan Yzmyksir we beylekiler keramika onumciliginin uly merkezleri bolup olar oz onumleri bilen uly oba hojalyk rayonlarynyn isleglerini kanagatlandyrypdyrlar Sol wagtlarda cuyse onumciligi hem ginden yayrapdyr durli renkli cuyseden ululy kicili cuyse gaplary flakonlar bulgurlar monjuklar we s m yasalypdyr Demirgazyk Horasanyn kop saherleri Mary Dandanakan Nusay we s m yuzune her hili guller basylan ajayyp yupek kendir we nah matalar cykaryandyklary bilen geyim we kela geyilyan zatlar tayyarlayandyklary bilen sohratlandyrypdyr bu onumleri tajirler das yurtlara hem akidip satar ekenler X asyra degisli bolan Mary matalarynyn oran seyrek nusgalary bizin dowrumize cenli gelip yetdi Bu matalaryn kendirden ersine gyzyl yupek argac bilen guller yada tuys bezeg nagyslary we kufy usulynda yazlan hatlar dokalypdyr sol hatlardan bolsa halyfyn ady Mary saherinin kosk ussahanasynda tirazynda matanyn dokalan wagtynyn senesi we kate hem taracy ussalaryn atlary gorkezilyar bir matanyn yuzunde Isa diyen at gorkezilipdir beylekisinin yuzunde hem Sahl ibn Sadan diylip yazlypdyr Halyfatyn saher merkezlerinin encemelerinde Isfahanda Susterde we beylekilerde Mary matalaryna menzes matalary dokajak bolup synanysypdyrlar emma seyle de bolsa Mary matalary hili boyunca da owadanlygy boyunca da deni tayy bolmadyk mata diylip hasap edilipdir Tukmenistanyn IX X asyrlardaky medeniyeti tutuslygyna alanymyzda yeke tak umumymusulman medeniyeti diyilyaninin emele getiren zady bolman Demirgazyk Horasanyn we Horezmin osup baryan taze gatnasyklaryn sertlerinde yerli esasda taze ozbolusly maddy ceper we ruhy baylyklary doreden halklarynyn doredijilik isennirliginin metijesi bolup duryar