Azərbaycan
Malta
ශ්රී ලංකාව
Türkmenistan
Türkiyə
Ahal welaýatyGeografiki ýerleşişiAhal welaýaty Türkmenistanyň günortasynda ýerleşip Köpetdagyň gündogar we merkezi bölek
Ahal welaýaty
Geografiki ýerleşişi
Ahal welaýaty Türkmenistanyň günortasynda ýerleşip, Köpetdagyň gündogar we merkezi böleklerini we dag etek düzlüklerini, Tejen derýasynyň jülgesini hem-de Garagum çölüniň günbatar bölegini öz içine alýar. Sebitiň çäklerinde Türkmenistanyň paýtagty Aşgabat şäheriniň ýerleşmegi welaýatyň durmuş-ykdysady ösüşine oňaýly täsir edýär. Ahal welaýaty Türkmenistanyň ähli welaýatlary bilen araçäkleşýän ýeke täk durmuş-ykdysady sebitdir. Welaýatyň tutýan meýdany 97,16 inedördül km bolup, ýurduň çäginiň 19,9%-ni tutýar. Onuň düzümine 9 etrap: , , Baharly, Gökdepe, Kaka, Babadaýhan, Sarahs, Tejen, ; 5 şäher: Büzmeýin, Tejen, Gökdepe, Baharly, Änew; 13 şäherçe, 104 geňeşlik we 278 oba girýär.
Ýer üstüniň gurluşy
Ahal welaýaty ýer üstüniň gurluşy boýunça günortadan demirgazyga tarap, esasan, 3 bölege (daglyk, dag etegi düzlük we peslik) bölünýär. Olardan peslik bölegi (Merkezi Garagum) welaýatyň meýdanynyň köp ýerini tutup, gadymy Amyderýanyň, getirintgilerinden düzülendir. Ol öz düzümine günorta-gündogarda Tejen derýasynyň deltasyndaky mes toprakly ýerleri, demirgazykda aňyrsyndaky Garagumuň bir bölegini alýar. Garagum çöli günortada medeni landşaftly dag eteginiň düzlügi bilen sepleşýär. Bu çölüň hojalyk ähmiýeti uludyr. Ol welaýatyň esasy öri meýdany bolup hyzmat edýär. Ondan başga-da çölde tebigy gazyň, nebitiň we aýna önümçiligi üçin çig malyň gorlary bar. Dag etegi düzlügi Köpetdag gerşine parallel ugurda günorta-gündogardan, demirgazyk-günbatara uzalýar ony baýyrlyklar we Köpetdagdan gözbaşyny alýan çaýlaryň hanalary we deltalary düzýär. Onda akar suwlaryň, mes toprakly ýerleriň barlygy sebäpli, welaýatyň esasy ekerançylyk zolagyna öwrüldi.
Ýerasty baýlyklary
Ahal welaýatynyň territoriýasy tebigy gaza, nebite baý hasaplanylýar. Sarahs we Tejen etraplarynyň çäginde, Merkezi Garagumda tebigy gazyň uly gorlary bar. Döwletabat we Tejen (Garajaowlak) ýurdumyzdaky uly gaz ýataklaryna degişlidir. Welaýatyň çöllük böleginde tebigy gazyň uly gorlary Syh, Topjulba, Toparjulba, Çemmerli, Goýun, Kyrk guýy, Atasary känlerinde ýüze çykaryldy. Soňky ýyllarda bu sebitdäki Ýylakly, Gutlyaýak, Mydar ýataklarynda nebitiň baý gorlarynyň bardygy anyklanyldy. Bu durmuş-ykdysady sebit gazylyp alynýan baýlyklardan gurluşyk materiallaryna hem baýdyr. Aýratyn hem kwars çägesinin, toýnuň, hek we çäge daşlarynyn, dolomitin, çagyl materiallarynyň gorlary uludyr. Olaryň senagat merkezlerine ýakyn ýerleşmegi welaýatda aýna, demir-beton, sement önümçiliklerini ýola goýmaga müm- kinçilik döredýär. Kwars çägesinin, gipsiň, hek daşynyň Baharlyda, dolomitiň Keletede we Kaka etrabynda, çagyl daşlarynyň Gowşutda, Kakada, Duşakda, kwars çägesinin Babadurmazda baý gorlary bar. Olaryň köpüsi önümçilikde peýdalanylýar.
Howa şertleri
Welaýatyň klimaty çürt-kesik kontinen tal bolup, oña tomsuň yssy, gysyna bolsa sowuk bolmagy, howanyň cyglylygynyň pesligi, atmosfera ygallarynyň az- lygy häsiýetlidir. Bu sebitlerde howanyň temperaturasynyň uly tapawudy duýulýar. Aýazsyz döwrün dowamlylygy çölde 230 güne, daglyk ýerlerde bolsa 190 güne ýetýär. Howanyň temperaturasynyň seýle ýagdaýy welaýatda ýylylygy ha- layan gök we bakja ekinlerini, aýratyn-da, inçe süyümli go- waçany ösdürip ýetişdirmek üçin oñat şert döredýär.
Suw baýlyklary
Welaýatyň suw üpjünçiligi Garagum derýasy, Tejen derýasy, Köpetdagdan gözbaşyny alýan çaýlar, ýerasty suwlaryny çykarýan dik guýular we kärizler arkaly amala aşyrylýar. Garagum derýasy welaýatyň çäginden gündogardan günbatara 307 km. aralykda kesip geçýär. Ol welaýatyň suw üpjünçiliginiň gowulanmagyna düýpli täsir etdi. Derýanyň suwuny rejeli peýdalanmak maksady bilen, onuň boýunda göwrümi 750 mln. m. bolan Hanhowuz, Aşgabadyň eteginde Gurtly (49,5 mln. m.) we Gündogar 6,3 mln. m.). Gökdepe etrabynyň çäginde göwrümi 550 mln. m. bolan Köpetdag suw howdanlary guruldy. Olardan iň ähmiýetlisi Hanhowuz suw howdanydyr. Tejen derýasynyň welaýatyň Sarahs we Tejen etraplaryny suw bilen üpjün etmekde ähmiýeti uludyr. 2005-nji ýylda onuň boýunda Türkmenistanyň we Eýranyň bilelikde peýdalanmak maksady bilen göwrümi 1,3 mlrd. m. bolan Dostluk suw howdany guruldy. Aşgabadyň golaýynda sil suwlaryny bir ýere jemleýän, «Bagyr» suw howdany 2010-njy ýylda ulanylmaga berildi. Häzirki wagtda Kaka etrabynyň Gozgangala obasynyň golaýynda «Gozgançaý» suw howdany gurulýar.
Ýer we toprak baýlyklary
Ahal welayaty uly ýer bay lyklaryna eýedir. Ähli meýdanynyň 74%-i oba hojalygynda peýdalanylýar. Şonun 87%-i öri meýdanlarydyr. Welayatyn ekerançylyk ýerlerinin umumy möçberi 376,4 mün gektara barabar. Geljekde özleşdirmäge ýaramly ýerler günbatar we merkezi Köpetdag etegi düzlüginde, Gäwers düzlügin de 1,2 mln gektara ýetýär. Ahal welaýatynyň çäginde esasy ýaýran toprak görnüşlerinden goňur (dagda), mele çemen topraklary, şorluklary bellemek bolar. Eger düme ekeran cylygy alnyp barylýan ýerlerde gonur topraklar ýaýran bol. sa, suwarymly ekerançylyk ýerlerini aglaba mele topraklar tutýar. Çemen topraklary gözbaşyny Köpetdagdan alýan çaýlaryn, yaplaryň boýunda ýaýrandyr we suwarymly eke rançylykda uly orun tutýar. Takyrlar, esasan, çöllük ýerlerde ýaýrandyr.
Ilaty
Ahal welayatynyň çäginde Türkmenistanyň ilatynyň 14,5%-i ýaşaýar. Ilatyň ortaça ýyllyk ösüş depgini yokary bolmagyna galýar. Ahal welaýaty oba hojalyk önümçiliginiň ösen sebitleriniň biri hasaplanýar. Welayatda ähli ilatyn 67,1%-i oba ýerlerinde, 32,9%-i bolsa şäherlerde we şäherçelerde yaşaýar. Oba ilaty welayatyň çäginde ýerleşyän 104 geñeşlige degişli 278 obada, şäher ilaty bolsa 5 şäherde we 12 şäherçede jemlenendir. Welaýatdaky etraplar ilatynyň sany boýunça düypli tapawutlanýarlar. Welaýatyň çäginde ilat örän endigansyz ýerleşýär. Ilatyň ortaça gürlügi umumy meýdan-çäk boýunça 1 km-e 8,3 adama deňdir. Yöne ilatyň esasy bölegi Köpetdag etegi düzlüginde, Tejen oazisinde, Garagum derýasynyň zolagyndaky işlenilip bejerilýän ýerlerde ýaşaýar. Ol yerlerde ilatyň gürlügi has yokary bolup, tersine, welaýatyň Garagum çölüne ýanaşyan uly böleginde, şeýle-de Köpet- dag dag ulgamynyň çäklerinde ortaça gürlük örän pes dir. Etraplaryň medeni zolaklarynda ilatyň gürlügi 1 km 200-300 adama çenli ýetýär. Aşgabat şäheriniň we beýleki şäherlerin töweregindäki zolaklarda bu görkeziji 500-600 adama çenli artýar.
Senagaty
Ahal welaýatynyň ykdysadyýeti oba hojalyk-senagat häsiýetine eýedir. Onuň ähmiýeti diňe önümçiligiň sebitara ýerleşdirilişindäki we zähmet bölünişigindäki orny bilen däl-de, eýsem döwletiň paýtagtynyň onuň çäginde ýerleşýändigi bilen hem kesgitlenýär. Eýeleýän meýdany boýunça (19,8%) welaýat ýurtda Balkan welaýatyndan soň ikinjidir. 2012-nji ýylyň başyna onda ýurduň ilatynyň 14,5%-i ýaşaýar (dördünji orun). 2012-nji ýylyň 1-nji ýanwaryna welaýatyň oba ilaty onuň umumy sanyndan 58%-e deň boldy.
2011-nji ýylda oba hojalyk önümleriniň umumy möçberinde welaýatyň tutýan bölegi 24,9% boldy (ýurduň welaýatlarynyň arasynda birinji orun). Sebitde ekerançylyk ösendir we ol esli derejede şäher etegine mahsus ýöriteleşme bilen tapawutlanýar. Bugdaý öndürmek, pagtaçylyk, gök ekerançylyk, üzümçilik, et-süýt berýän maldarçylyk we ýüpekçilik oba hojalygynyň ýöriteleşdirilen esasy ugurlary bolup durýar. Gök önümleri (ýurt boýunça umumy ýygnalan hasylyň 35,8%-i), azyklyk bakja (35,9%) we üzüm (78,8%) öndürmekde welaýatyň oba hojalygy birinji orunda durýar.
Düýeleriň (35,2%) we guşlaryň (25,8%) baş sany boýunça sebit ýurtda öňdäki orunda durýar. 2011-nji ýylda dowarlaryň sany olaryň ýurt boýunça umumy baş sanyndan 26,3%-e (ikinji orun), gara mallaryň baş sany bolsa 12,6%-e deň boldy.
Ahal welaýaty ahalteke bedewlariniň gadymy mekanydyr, olaryň baş sany köpelýär.
2011-nji ýylda ýurduň senagat önümçiliginiň 18,7%-i şu sebitiň paýyna düşdi (üçünji orun). Welaýatyň senagaty üçin gaz pudagynyň ýokary ösüş depgini häsiýetlidir. 2011-nji ýylyň jemleri boýunça gaz gazyp çykarmakda sebit Türkmenistanda ikinji orny eýeledi (29,3%). Gaz pudagyndan başga-da, himiýa (mineral dökünleri öndürmek), dokma, azyk we gurluşyk materiallary senagatlary ýöriteleşdirilen pudaklardyr. Mineral dökünleri (56,8%) we aýakgap (63,3%) öndürmekde yurt boýunça welaýata öňdebaryjy orun degişlidir. Gurluşyk materiallary senagatynyň kärhanalary ýurtda ýeke-täk sement öndürijiler bolup durýar we magdan däl gurluşyk materiallaryny öndürmekde (63,0%) öňdebaryjy orny eýeleýär. 2011-nji ýylda welaýatyň önümçilik kuwwatlyklaryny, infrastrukturasyny we sosial ulgamyny ösdürmäge gönükdirilen düýpli maýa goýumlarynyň paýy olaryň tutuş ýurt boýunça umumy möçberiniň 5,5%-ine deň boldy (bäşinji orun). Döwlet eýeçiligine degişli bölegiň obýektlerini işe girizmegiň düzüminde önümçilik däl maksatly obýektleriň işe girizilişi agdyklyk etdi (63,3%). Welaýatyň ulag ulgamyna awtomobil, demir ýol we geçiriji turba ulaglary girýär. 2011-nji ýylda ýurduň umumy ýük dolanyşygynyň 16,3%-i we ýolagçy dolanyşygynyň 11,0%-i onuň paýyna düşdi (sebitleriň arasynda, degişlilikde, dördünji we altynjy orunlar). Bölek satuw söwda haryt dolanyşygynyň möçberi boýunça 2011-nji ýylda welaýat ýurduň sebitleriniň arasynda dördünji orny eýeledi (10,4%). 2011/2012-nji okuw ýylynda Ahal welaýatynda 247 sany orta mekdepde 132,8 müň okuwçy okady. 2011-nji ýylda Saglygy goraýyş we derman senagaty ministrliginiň ulgamy boýunça maşgala lukmanlarynyň sany 352 adam, orta saglygy goraýyş işgärleriň sany 2,4 müň adam boldy. Hassahana orunlarynyň sany 2,0 müň birlige deň boldy. 2011-nji ýylda ýaşaýyş jaýlarynyň umumy meýdany bilen üpjünçilik 1 adama hasaplananda 19,0 inedördül metre deň (ýurt boýunça dördünji orun). Sebitde ençeme saglygy dikeldiş resurslary bar, şol ýerlerde döwrebap şypahana edaralary we dynç alyş zolaklary döredilendir (“Arçman”, “Gökdere”, “Ýyly suw”). Welaýatyň çäklerinde ekerançylyk medeniýetiniň dürli eýýamlarynyň, parfiýalylaryň we beýik seljuklaryň hökümdarlyk eden wagtlarynyň taryhy ýadygärlikleri bar, ol ýerlere syýahatçylyk gatnaw ugurlary açyldy (Nusaý, Sarahs, Altyndepe). Ahal welayatynyň hojalygy köp ugurly bolup, onda gaz senagaty, himiýa, gurluşyk materiallary, yeňil we azyk se. nagat pudaklary, däneçilik we pagtacylyk, miweçilik we üzümçilik esasy ýöriteleşiş pudaklary hasaplanýar. Şol pudaklaryň öndürýän önümleriniň köpüsi boýunça welaýat ýurdumyzda görnükli orun eýeleýär. / Senagaty. Ahal welayaty ýurdumyzda senagat önüm- çiliginin in ösen sebitleriniň biri hasaplanýar. Senagat üçin mineral çig mallaryň dürli görnüşlerinin uly gorlarynyň bol magy, oba hojalyk çig malynyň öndürilişinin artmagy, zäh- met baýlyklary, demir ýol we awtomobil yollary bilen üpjün- ligi, şeýle-de ýurdumyzyň esasy senagat merkezi Aşgabat şäheriniň welaýatyn çäginde ýerleşmegi bu ýerde senagat önümçiliginin ösmegine itergi berýär. Yurdumyzda öndüril- ýän senagat önümleriniň öndürilişinin umumy möçberinde welaýatyň paýy 16%-den geçýär. Ahal welayatynyň senagat önümçiliginin düzüminde ýangyc-energetika toplumy esasy orun tutýar. Jemi sena gat önüminiñ 78,3%-i bu toplumyň paýyna düşyär. Sonra önümiň möçberi boýunça işläp bejerýän senagaty (ýeňil we azyk senagat pudaklary- 20,4%) tapawutlanýar. Welaýatyň etraplary boýunça senagat önümçiliginin ge- rimi we pudaklaýyn düzümi birmeňzeş däldir. Öndürilýän ähli senagat önüminin 72,2%-i (tebigy gazy cykarmagyn hasabyna) Sarahs etrabynyň paýyna düşyär. Yöne Abadan şäherinde, Ruhabat we Baharly etraplarynda senagat önüm- çiligi köp ugurlydyr. Şeýle-de bu etraplarda soňky yllarda senagatyň ösüş bady yokary. Onuň esasy sebäbi, bu yer. lerde täze senagat kärhanalarynyň gurulmagy bolup durýar. Ahal welaýatynyň meýdan-çäginde mawy yangyjyn uly gorlary jemlenendir. Häzirki güne çenli welaýatda tebigy gazyň we nebitiň 30-dan gowrak ýataklarynyň bardygy anyk lanyldy. Olaryň bir bölegi häzirki wagtda peýdalanylýar. Sarahs etrabynyň çäginde ýerleşýän Döwletabat ýurdumyz- da in uly gaz känleriniň biri hasaplanýar. Welaýatda tebigy gazyň cykarylyşy 2011-nji ýylda 19,4 mlrd m-e deň boldy. Çykarylýan gaz kondensatynyň möçberi-de ýylsaýyn art yar (62,2 mün tonna). «Türkmenistanyň durmuş-ykdysady ösüşinin 2011-2030-njy ýyllar üçin Milli maksatnamasyna» laýyklykda Ahal welaýatynda ýangyc-energetika toplumyny ösdürmek boyunça uly wezipeler goýulýar. Geljekde Mer kezi Garagumda we Sarahs etrabynyň çäginde tebigy gazy suwuklandyrýan desgalar, nebiti gaýtadan işleýän kärhana işe giriziler. Welaýatyň senagat önümçiliginde elektroenergetika pudagynyň ähmiýeti-de barha artýar. Yurdumyzda öndüril- ýän elektrik energiýasynyň 15,7%-i onun paýyna düşyär. 2011-nji ýylda 2996,9 mln KWt elektrik energiýasy öndü- rildi. Welaýatyň çäginde 2 sany ýylylyk elektrik stansi ýasy işleýär. Abadan şäherindäki gaz turbinaly elektrik stansiýasynyň durky täzelenip, kuwwatlylygy artdyryldy. 2011-nji ýylda bolsa Akbugdaý etrabynda «Ahal-1» gaz tur binaly elektrik stansiýasy ulanylmaga berildi. Ahal welaýatynyň çäginde dürli mineral gurluşyk ma- teriallarynyň, ýagny sement, aýna çig malynyň, dolomitiň, çagyl-çäge garyndysynyň, gurluşyk daşlarynyň we hek daşynyň uly känleri ýerleşýär. Olar gurluşyk materiallary senagatyny ösdürmek üçin esas bolup durýar. Gurluşyk ma- iteriallary senagatynyň ösdürilmegine itergi berýän şertleriň biri-de welayatyň çäginde ýurdumyzyň paýtagty Aşgabat şäherinin ýerleşmegidir. Garaşsyzlyk ýyllarynda Aşgabat şäheri we onuň töweregindäki ilatly ýerler hakyky gurlu syk meýdançasyna öwrüldi. Elbetde, bu ýerde uly möçberde alnyp barylýan gurluşyk işleri dürli görnüşdäki gurluşyk materiallarynyň önümçiligini gineltmekligi talap edýär. Yurdumyzda öndürilýän sementiň agramly bölegi, gurluşyk kerpijinin 10,2%-inin, ýygnama demir-beton gur. namalarynyň we önümleriniň 20,6%-iniň, magdan däl gur. luşyk materiallarynyň 60,6%-inin Ahal welaýatynda öndü- rilýändigi bu pudagyň ähmiýetiniň uludygyny görkezýär. Welayatyn çäginde gurluşyk materiallaryny öndürýän 24 kärhana ýerleşyär. Olaryň esasy bölegi Abadan şähe- rinde, Baharly we Ruhabat etraplarynda jemlenendir. Döw letimizde ilkinji mermer zawody Owadandepede işe girizildi. Yurdumyzyň halk hojalygynyň demir we demir önüm- leri bilen üpjünligini gowulandyrmak maksady bilen, metal galyndylarynyň (lomuň) esasynda işleyän metallalurgiýa zawody Ruhabat etrabynyň demirgazygynda Owadandepe. de guruldy. Himiýa senagaty Ahal welaýatynda garaşsyzlyk ýyl- larynda ösdürilip başlanyldy. Onun esasy kärhanalary 2004-nji ýylda işe girizilen Tejenin karbamid zawody, Yaşlyk şäherçesindäki Kagyz kombinaty we Ruhabat etrabyndaky turba zawodydyr. Karbamid zawody ýurdumyzyň oba ho- jalygyny azot dökünleri bilen üpjün edýär. 2011-nji ýylda kärhanada 128,9 mün tonna karbamid öndürildi. Geljekde kärhananyň önümçilik kuwwatyny artdyrmak göz önünde tutulýar. Yaşlyk şäherçesinde dünýä ülňülerine layk gelýän kagyz önümlerini öndürýän kärhana işleýär. Ol gowaça galyndylaryny we däne ýygnalandan sonra galýan samany çig mal hökmünde gaýtadan işleyär. Kärhananyň kuwwat- lylygy ýylda 30 mün tonna kagyz öndürmekden ybaratdyr. Yurdumyzyň suw hojalygynyň we ýaşaýyş-jaý jemagat hojalygynyň edara-kärhanalaryny plastmassa turbalary bi- len üpjün etmek maksady bilen gurlan turba zawody häzirki zaman enjamlary bilen abzallaşdyrylan. Yenil senagaty özüne 27 kärhanany birleşdirýär. 2011-nji ýylda pudagyň kärhanalarynda 73,8 mün t pagta süýümi,42.6 mln m nah matalar, 2,8 mln sany örülen önümler, 3,829 mln jübüt jorap öndürildi. Garaşsyzlyk ýyllarynda öz ýerli çig malymyza esaslanýan, dünýä ülňülerine laýyk gel- yän ýokary tehnologiýaly dokma kärhanalarynyn onlarçasy guruldy. Düzümine 25 kärhanany birleşdirýán azyk senagat pudagy Garaşsyzlygymyzyň gysga döwründe uly ösüşe eye boldy. Yurdumyzda azyk howpsuzlygyny üpjün etmek ba- batynda maksatnamalary çāklerinde häzirki zaman kär hanalary işe girizildi. Häzirki günün talaplaryna layk gelýän galla önümleri kombinatlary (Ruhabat etrabynda, Tejen şäherinde, Anew, Kaka şäherçelerinde), Ruhabat etrabyndaky çagalar iýmiti zawody, miwe şirelerini we to mat goýultmasyny öndürýän «Ruhubelent» kärhanasy we başgalar munuň aýdyň mysalydyr. Ahal welayaty üzümdarçylygyň, miweçiligin ösen sebiti hasaplanylýar. Şoña baglylykda ýurdumyzda çakyr önümle- rini we şerbetli içgileri öndürýän kärhanalaryň 10-usyndan 5-si onuň çãginde ýerleşyär. Olara Abadan şäherindäki çakyr zawody, «Gökdepe» (Gökdepe etraby), «Zähmet», «Owadandepe» (Ruhabat etraby), «Änew» (Ak bugdaý et- raby) çakyr kärhanalary degişlidir. Olarda 40-dan gowrak görnüşdäki çakyr önümleri öndürilýär.
Oba hojalygy
Ahal welayatynda oba hojalygy ykdysadyýetin esasy pudaklarynyň biridir. Halk hojalyk pudaklarynda işleyän ilatyň 60%-e golaýy oba hojalyk önümçiliginde mesgul lanýar. Taryhy maglumatlara görä, Köpetdag etegindäki düz- lük dünyäde ilkinji emele gelen gadymy ekerancylyk we maldarçylyk sebitlerinin biri hasaplanýar. Bu ýerlerde dünyä edebiýatynda Jeýtun, Änew, Göksüýri medeniýeti ti ady bilen belli bolan ekerançylyk, senetçilik merkezleri döräpdir. Şol irki ykdysady-medeni merkezlerinin dörän döwürlerini taryhçylar bizin eýýamymyzdan önki 5-6 mün ýyllyga degişli edýärler. Ekerançylyk Ahal welaýatynda Bamy-Mäne aralygynda we Tejenin golaynda Göksüýrüde has ösüpdir. Bu ýerlerde ýaşan ata-babalarymyz ýerlerini dagdan gelýän ýagys sil suwlarynyň hasabyna ekipdirler. Olar dine bir ýagys suwunyň gelen ýerine ekin ekmän, eý- sem, emeli suwaryş arkaly hem ekerançylygy ösdüripdirler. Şeylelikde, bu ýerlerde oturymly ekerançylyk-maldarçylyk medeniýeti döräpdir. Ata-babalarymyzyň gadymy döwürlerden bäri peý- dalanan mes toprakly meýdanlarynda, olaryň hojalygy ýöretmek boýunça toplan baý tejribeleriniň esasynda oba hojalyk önümçiligi bizin günlerimizde has kämilleşdi we uly önümçilik pudagyna öwrüldi. Tebigy şertler welayat- da oba hojalygyny ösdürmäge uly mümkinçilikler dö- redýär. Garaşyzlyk ýyllarynda welaýatda oba hojalygynyň ekerançylyk pudaklarynda uly özgerişlikler bolup geçdi. Welayatyn ähli ekin meýdanlarynyň möçberi 376,4 mün gektara barabar. Soňky ýyllarda däneli ekinleriň meýdany artdyryldy. 2011-nji ýylda onuň möçberi 229,5 müň gektar- dan geçdi. Gowaça ekilýän ýerlerin möçberi-de köpeldi. Häzir- ki wagtda 125 mün gektara golaý meýdanda gowaça, esa. san-da, onuň inçe süyümli görnüşi ösdürilip ýetişdirilýär. Döwletimizde öndürilýän dänänin üçden birine gola. ýyny, pagtanyň bolsa 20,6%-ini Ahal welaýaty berýär. Wela ýatyň hojalyklarynda gök we bakja ekerançylygy, miweçilik we üzümçilik hem ösdürilýär. 2011-nji ýylda welaýat bo- ýunça öndürilen bakja ekinlerinin we kartoşkanyň 93 %-i hususy hojalyklaryn paýyna düşyär. Şonun üçin-de bu ekinleriň hasyllylygy-da ýylsaýyn artýar. Ahal welayatynda maldarçylygyň ösüşi ekerancylygyn geografiýasy we öri meýdanlary bilen baglanysykly. Wela ýatyň oazis böleginde gara mallary, gusçulyk, gylýalcylyk, ýüpekçilik ösdürilip yetişdirilýär. Garaşsyzlyk ýyllarynda däneli ekinlerin meýdanynyň artdyrylmagy maldarçylygyn ösmegine uly itergi berdi. Sonky ýyllarda maldarcylyk hu- susy hojalyklarda has çalt depginler bilen ösdürilýär. Durmuş-ykdysady sebitinde dowardarcylygy ösdürmek üçin gowy mümkinçilikler bar. Demirgazygynda Garagum çöli, günortasynda Köpetdag eteginin düzlügi we baýyrlyk- lar, daglar bolup, olaryň öri meýdanlarynyň hasyllylygy yo- karydyr. Yurdumyzdaky dowarlaryn 26,3 %-i (4513 mün baş sany) Ahal welayatynyň paýyna düşyär. Welayatda gara mallaryň sany 2011-nji ýylda 279 müne golaýlady. Mallaryň baş sany boýunça Sarahs, Tejen, Baba- daýhan, Baharly, Ak bugdaý, Ruhabat etraplary tapawut- lanýarlar. Ahal welaýatynda düýedarçylygy, gylýalcylygy ösdür- meklige hem uly üns berilýär. Olaryň baş sany ýylsaýyn köpelýär. Welaýatyň hojalyklarynda 43,7 mün baş düye we 6,2 mün baş gylýal bar. Ahal welayaty ahalteke atlarynyň watany hasaplanýar. Sonky ýyllarda bu pudak uly ösüşe eye boldy.
Ulaglar ulgamy
Welayatyň durmuş-ykdysady tay dan ösmeginde ulaglar ulgamynyň, ýagny ulag yollarynyň we ulaglaryn dürli görnüşlerinin işinin guralyşynyň uly äh- miýeti bardyr. Ahal welayatynda hem ýurdumyzda bolsy ýaly, kämil ulaglar ulgamy döredildi. Ilatyň ýerleşişinin häzirki meýdan-çäk şekilinin eme le gelmegi köp derejede demir yollaryň geçmegi bilen baglanysyklydyr. Welayatyn gür ilatlaşan dag etek düzlügi boýunça günbatardan gündogarlygyna uzaboýuna Türkmenbaşy-Aşgabat-Mary-Türkmenabat demir ýoly geçyär. Ol ýurdumyzyň esasy ýük we ýolagcy gatnawynyň möhüm damary bolup durýar. 1996-njy ýylda uzynlygy 132 km bolan Tejen-Sarahs demir yoly ulanylmaga berildi. Sarahsda 2,5 mln t ýüki geçirip bilýän halkara menzili guruldy. 2006-njy ýylda gurlan, uzynlygy 560 km bolan Aşgabat Garagum-Daşoguz demir ýolunyň ýarysyna golaýy Ahal welaýatynyň meýdan-çäginden geçyär. Bu bolsa welaýatyň demirgazyk çöllük böleginiň durmuş-ykdysady taýdan ös- dürilmegine uly itergi berýär. Demir yolun geçmegi bilen bu ýerlerin hojalyk taýdan özleşdirilmegi uly gerime eye bolar. Ahal welayatynyň hojalyk toplumynyň we ilatynyň ös- meginde awtomobil ulaglarynyň täsiri hem örän uludyr. We- layatyn çäginde ýurdumyzyň paýtagty Asgabat şäherinin ýerleşmegi awtomobil yollary bilen üpjünligin gowy bolma gyna yardam edýär. Welaýatyň ähli etraplary, şäher we oba ilatly yerleri awtomobil yollary bilen birleşdirilendir.
Durmuş taýdan ösüşi
Garaşsyzlyk ýyllarynda sebitin durmuş taýdan ösüşi uly sepgitlere ýetdi. Welayatda durmuş maksatly desgalaryň uly toplumy hereket edýär. Täze dowürde Gökdepe etrabynda «Ene mähri» hassahanasy, köpugurly hassahana, Abadan şäherinde 10 mün orunlyk stadion, Ruhabat etrabynyň Gypjak, Baba- arap, Yzgant obalarynda dünýä ülnülerine laýyk gelýän saglyk öyleri, mekdepler, çagalar baglary, sowda merkez leri we beýleki medeni-durmuş maksatly desgalar gurlup ulanylmaga berildi. Olardan başga-da Ahal welaýatynda 4 stadion, 130 sport desgalary bar. Welayatyn çäklerinde 3 muzey we 1 teatr hereket edýär. 2012-nji ýylda welayatda 6 mekdep, 11 sany çagalar baglary guruldy. 2013-nji ýylda 28 mekdebin, 28 çagalar baglarynyň gurluşygy dowam edýär.
Durmuş-ykdysady aýratynlyklary
Döwletimizde yglan edilen uzak möhletleyin maksatnama- laryň çäklerinde Ahal welaýatyny durmuş-ykdysady taydan ösdürmek babatda uly wezipeler goýulýar. Geljekde baý nebit we gaz gorlarynyň esasynda welaýatda ýangyç senagaty uly ösüşe eýe bolar. Şonuň esasynda onuň çäginde nebi ti gaýtadan işleýän zawod, iki sany gazy suwuklandyrýan kärhana gurlar. Her bir etrapda yenil we azyk senagatynyň kärhanalaryny gurmak göz önünde tutulýar. Oba hojaly- gynda däneçilik we pagtacylyk bilen birlikde gök-bakja eke. rançylygyny, miweçiligi we üzümdarçylygy, maldarçylygy ösdürmek boýunça uly wezipeler bellenilýär. Welayatda obalaryň, şäherçeleriň, etrapdaky şäherlerin we etrap merkezlerinin ilatynyň durmuş-ýaşaýyş şertlerini özgertmek boýunça işler üçin hem uly maliye serişdeleri harçlanylar. Şoňa baglylykda 2008-2020-nji ýyllarda wela ýatyň etraplarynda 98 sany mekdebe çenli çagalar edara. lary, 30 sany orta mekdepleri, 77 sany medeniyet öyleri, 40 sany sport mekdepleri, 32 sany sport desgalary, şeýle-de durmuş-medeni maksatly desgalaryň uly toplumy gurlar. Ahal durmuş-ykdysady sebitinin çäginde ýerleşyän et- raplar, şäherler tutýan meýdany, tebigy şertleri, ilatynyň sany, hojalygynyň ýöriteleşiş ugurlary boýunça biri-birinden tapawutlanýarlar.
Ahal welaýatynyň administratiw bölünişi
| Etraplar | Şäherler | Şäherçeler | Geňeşlikler | Oba ilatly ýerleri |
|---|---|---|---|---|
| 7 | - | 9 | 82 | 231 |
Etraplar:
- Babadaýhan etraby
- Bäherden etraby
- Gökdepe etraby
- Kaka etraby
- Sarahs etraby
- Tejen etraby
Seret
- Ahal welaýatyndaky taryhy ýadygärlikler
http://www.stat.gov.tm/content/info/turkmenistan/turkmenistan/ Archived 2013-03-28 at the Wayback Machine http://www.stat.gov.tm/assets/klasifikator/t_admin_delenie_20130101.pdf[]
| Türkmenistanyň welaýatlary | ||
|---|---|---|
| 1-Ahal welaýaty (Änew) | 2- Balkan welaýaty (Balkanabat) | 3- Daşoguz welaýaty (Daşoguz) | 4- Lebap welaýaty (Türkmenabat) 5- Mary welaýaty (Mary) | ||
Awtor: www.NiNa.Az
Neşir edilen senesi:
wikipediýa, wiki, kitap, kitaplar, kitaphana, makala, oka, göçürip al, mugt, mugt göçürip al, mp3, wideo, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, surat, aýdym-saz, aýdym, film, kitap, oýun, oýunlar, jübi telefony, android, ios, alma, jübi telefony, samsung, iphone, xiomi, xiaomi kompýuter, Ahal welaýaty hakda maglumat, Ahal welaýaty näme? Ahal welaýaty näme diýmek?
Ahal welayatyGeografiki yerlesisiAhal welayaty Turkmenistanyn gunortasynda yerlesip Kopetdagyn gundogar we merkezi boleklerini we dag etek duzluklerini Tejen deryasynyn julgesini hem de Garagum colunin gunbatar bolegini oz icine alyar Sebitin caklerinde Turkmenistanyn paytagty Asgabat saherinin yerlesmegi welayatyn durmus ykdysady osusine onayly tasir edyar Ahal welayaty Turkmenistanyn ahli welayatlary bilen aracaklesyan yeke tak durmus ykdysady sebitdir Welayatyn tutyan meydany 97 16 inedordul km bolup yurdun caginin 19 9 ni tutyar Onun duzumine 9 etrap Baharly Gokdepe Kaka Babadayhan Sarahs Tejen 5 saher Buzmeyin Tejen Gokdepe Baharly Anew 13 saherce 104 geneslik we 278 oba giryar Yer ustunin gurlusyAhal welayaty yer ustunin gurlusy boyunca gunortadan demirgazyga tarap esasan 3 bolege daglyk dag etegi duzluk we peslik bolunyar Olardan peslik bolegi Merkezi Garagum welayatyn meydanynyn kop yerini tutup gadymy Amyderyanyn getirintgilerinden duzulendir Ol oz duzumine gunorta gundogarda Tejen deryasynyn deltasyndaky mes toprakly yerleri demirgazykda anyrsyndaky Garagumun bir bolegini alyar Garagum coli gunortada medeni landsaftly dag eteginin duzlugi bilen seplesyar Bu colun hojalyk ahmiyeti uludyr Ol welayatyn esasy ori meydany bolup hyzmat edyar Ondan basga da colde tebigy gazyn nebitin we ayna onumciligi ucin cig malyn gorlary bar Dag etegi duzlugi Kopetdag gersine parallel ugurda gunorta gundogardan demirgazyk gunbatara uzalyar ony bayyrlyklar we Kopetdagdan gozbasyny alyan caylaryn hanalary we deltalary duzyar Onda akar suwlaryn mes toprakly yerlerin barlygy sebapli welayatyn esasy ekerancylyk zolagyna owruldi Yerasty baylyklaryAhal welayatynyn territoriyasy tebigy gaza nebite bay hasaplanylyar Sarahs we Tejen etraplarynyn caginde Merkezi Garagumda tebigy gazyn uly gorlary bar Dowletabat we Tejen Garajaowlak yurdumyzdaky uly gaz yataklaryna degislidir Welayatyn colluk boleginde tebigy gazyn uly gorlary Syh Topjulba Toparjulba Cemmerli Goyun Kyrk guyy Atasary kanlerinde yuze cykaryldy Sonky yyllarda bu sebitdaki Yylakly Gutlyayak Mydar yataklarynda nebitin bay gorlarynyn bardygy anyklanyldy Bu durmus ykdysady sebit gazylyp alynyan baylyklardan gurlusyk materiallaryna hem baydyr Ayratyn hem kwars cagesinin toynun hek we cage daslarynyn dolomitin cagyl materiallarynyn gorlary uludyr Olaryn senagat merkezlerine yakyn yerlesmegi welayatda ayna demir beton sement onumciliklerini yola goymaga mum kincilik doredyar Kwars cagesinin gipsin hek dasynyn Baharlyda dolomitin Keletede we Kaka etrabynda cagyl daslarynyn Gowsutda Kakada Dusakda kwars cagesinin Babadurmazda bay gorlary bar Olaryn kopusi onumcilikde peydalanylyar Howa sertleriWelayatyn klimaty curt kesik kontinen tal bolup ona tomsun yssy gysyna bolsa sowuk bolmagy howanyn cyglylygynyn pesligi atmosfera ygallarynyn az lygy hasiyetlidir Bu sebitlerde howanyn temperaturasynyn uly tapawudy duyulyar Ayazsyz dowrun dowamlylygy colde 230 gune daglyk yerlerde bolsa 190 gune yetyar Howanyn temperaturasynyn seyle yagdayy welayatda yylylygy ha layan gok we bakja ekinlerini ayratyn da ince suyumli go wacany osdurip yetisdirmek ucin onat sert doredyar Suw baylyklaryWelayatyn suw upjunciligi Garagum deryasy Tejen deryasy Kopetdagdan gozbasyny alyan caylar yerasty suwlaryny cykaryan dik guyular we karizler arkaly amala asyrylyar Garagum deryasy welayatyn caginden gundogardan gunbatara 307 km aralykda kesip gecyar Ol welayatyn suw upjunciliginin gowulanmagyna duypli tasir etdi Deryanyn suwuny rejeli peydalanmak maksady bilen onun boyunda gowrumi 750 mln m bolan Hanhowuz Asgabadyn eteginde Gurtly 49 5 mln m we Gundogar 6 3 mln m Gokdepe etrabynyn caginde gowrumi 550 mln m bolan Kopetdag suw howdanlary guruldy Olardan in ahmiyetlisi Hanhowuz suw howdanydyr Tejen deryasynyn welayatyn Sarahs we Tejen etraplaryny suw bilen upjun etmekde ahmiyeti uludyr 2005 nji yylda onun boyunda Turkmenistanyn we Eyranyn bilelikde peydalanmak maksady bilen gowrumi 1 3 mlrd m bolan Dostluk suw howdany guruldy Asgabadyn golayynda sil suwlaryny bir yere jemleyan Bagyr suw howdany 2010 njy yylda ulanylmaga berildi Hazirki wagtda Kaka etrabynyn Gozgangala obasynyn golayynda Gozgancay suw howdany gurulyar Yer we toprak baylyklaryAhal welayaty uly yer bay lyklaryna eyedir Ahli meydanynyn 74 i oba hojalygynda peydalanylyar Sonun 87 i ori meydanlarydyr Welayatyn ekerancylyk yerlerinin umumy mocberi 376 4 mun gektara barabar Geljekde ozlesdirmage yaramly yerler gunbatar we merkezi Kopetdag etegi duzluginde Gawers duzlugin de 1 2 mln gektara yetyar Ahal welayatynyn caginde esasy yayran toprak gornuslerinden gonur dagda mele cemen topraklary sorluklary bellemek bolar Eger dume ekeran cylygy alnyp barylyan yerlerde gonur topraklar yayran bol sa suwarymly ekerancylyk yerlerini aglaba mele topraklar tutyar Cemen topraklary gozbasyny Kopetdagdan alyan caylaryn yaplaryn boyunda yayrandyr we suwarymly eke rancylykda uly orun tutyar Takyrlar esasan colluk yerlerde yayrandyr IlatyAhal welayatynyn caginde Turkmenistanyn ilatynyn 14 5 i yasayar Ilatyn ortaca yyllyk osus depgini yokary bolmagyna galyar Ahal welayaty oba hojalyk onumciliginin osen sebitlerinin biri hasaplanyar Welayatda ahli ilatyn 67 1 i oba yerlerinde 32 9 i bolsa saherlerde we sahercelerde yasayar Oba ilaty welayatyn caginde yerlesyan 104 geneslige degisli 278 obada saher ilaty bolsa 5 saherde we 12 sahercede jemlenendir Welayatdaky etraplar ilatynyn sany boyunca duypli tapawutlanyarlar Welayatyn caginde ilat oran endigansyz yerlesyar Ilatyn ortaca gurlugi umumy meydan cak boyunca 1 km e 8 3 adama dendir Yone ilatyn esasy bolegi Kopetdag etegi duzluginde Tejen oazisinde Garagum deryasynyn zolagyndaky islenilip bejerilyan yerlerde yasayar Ol yerlerde ilatyn gurlugi has yokary bolup tersine welayatyn Garagum colune yanasyan uly boleginde seyle de Kopet dag dag ulgamynyn caklerinde ortaca gurluk oran pes dir Etraplaryn medeni zolaklarynda ilatyn gurlugi 1 km 200 300 adama cenli yetyar Asgabat saherinin we beyleki saherlerin toweregindaki zolaklarda bu gorkeziji 500 600 adama cenli artyar SenagatyAhal welayatynyn ykdysadyyeti oba hojalyk senagat hasiyetine eyedir Onun ahmiyeti dine onumciligin sebitara yerlesdirilisindaki we zahmet bolunisigindaki orny bilen dal de eysem dowletin paytagtynyn onun caginde yerlesyandigi bilen hem kesgitlenyar Eyeleyan meydany boyunca 19 8 welayat yurtda Balkan welayatyndan son ikinjidir 2012 nji yylyn basyna onda yurdun ilatynyn 14 5 i yasayar dordunji orun 2012 nji yylyn 1 nji yanwaryna welayatyn oba ilaty onun umumy sanyndan 58 e den boldy 2011 nji yylda oba hojalyk onumlerinin umumy mocberinde welayatyn tutyan bolegi 24 9 boldy yurdun welayatlarynyn arasynda birinji orun Sebitde ekerancylyk osendir we ol esli derejede saher etegine mahsus yoritelesme bilen tapawutlanyar Bugday ondurmek pagtacylyk gok ekerancylyk uzumcilik et suyt beryan maldarcylyk we yupekcilik oba hojalygynyn yoritelesdirilen esasy ugurlary bolup duryar Gok onumleri yurt boyunca umumy yygnalan hasylyn 35 8 i azyklyk bakja 35 9 we uzum 78 8 ondurmekde welayatyn oba hojalygy birinji orunda duryar Duyelerin 35 2 we guslaryn 25 8 bas sany boyunca sebit yurtda ondaki orunda duryar 2011 nji yylda dowarlaryn sany olaryn yurt boyunca umumy bas sanyndan 26 3 e ikinji orun gara mallaryn bas sany bolsa 12 6 e den boldy Ahal welayaty ahalteke bedewlarinin gadymy mekanydyr olaryn bas sany kopelyar 2011 nji yylda yurdun senagat onumciliginin 18 7 i su sebitin payyna dusdi ucunji orun Welayatyn senagaty ucin gaz pudagynyn yokary osus depgini hasiyetlidir 2011 nji yylyn jemleri boyunca gaz gazyp cykarmakda sebit Turkmenistanda ikinji orny eyeledi 29 3 Gaz pudagyndan basga da himiya mineral dokunleri ondurmek dokma azyk we gurlusyk materiallary senagatlary yoritelesdirilen pudaklardyr Mineral dokunleri 56 8 we ayakgap 63 3 ondurmekde yurt boyunca welayata ondebaryjy orun degislidir Gurlusyk materiallary senagatynyn karhanalary yurtda yeke tak sement ondurijiler bolup duryar we magdan dal gurlusyk materiallaryny ondurmekde 63 0 ondebaryjy orny eyeleyar 2011 nji yylda welayatyn onumcilik kuwwatlyklaryny infrastrukturasyny we sosial ulgamyny osdurmage gonukdirilen duypli maya goyumlarynyn payy olaryn tutus yurt boyunca umumy mocberinin 5 5 ine den boldy basinji orun Dowlet eyeciligine degisli bolegin obyektlerini ise girizmegin duzuminde onumcilik dal maksatly obyektlerin ise girizilisi agdyklyk etdi 63 3 Welayatyn ulag ulgamyna awtomobil demir yol we geciriji turba ulaglary giryar 2011 nji yylda yurdun umumy yuk dolanysygynyn 16 3 i we yolagcy dolanysygynyn 11 0 i onun payyna dusdi sebitlerin arasynda degislilikde dordunji we altynjy orunlar Bolek satuw sowda haryt dolanysygynyn mocberi boyunca 2011 nji yylda welayat yurdun sebitlerinin arasynda dordunji orny eyeledi 10 4 2011 2012 nji okuw yylynda Ahal welayatynda 247 sany orta mekdepde 132 8 mun okuwcy okady 2011 nji yylda Saglygy gorayys we derman senagaty ministrliginin ulgamy boyunca masgala lukmanlarynyn sany 352 adam orta saglygy gorayys isgarlerin sany 2 4 mun adam boldy Hassahana orunlarynyn sany 2 0 mun birlige den boldy 2011 nji yylda yasayys jaylarynyn umumy meydany bilen upjuncilik 1 adama hasaplananda 19 0 inedordul metre den yurt boyunca dordunji orun Sebitde enceme saglygy dikeldis resurslary bar sol yerlerde dowrebap sypahana edaralary we dync alys zolaklary doredilendir Arcman Gokdere Yyly suw Welayatyn caklerinde ekerancylyk medeniyetinin durli eyyamlarynyn parfiyalylaryn we beyik seljuklaryn hokumdarlyk eden wagtlarynyn taryhy yadygarlikleri bar ol yerlere syyahatcylyk gatnaw ugurlary acyldy Nusay Sarahs Altyndepe Ahal welayatynyn hojalygy kop ugurly bolup onda gaz senagaty himiya gurlusyk materiallary yenil we azyk se nagat pudaklary danecilik we pagtacylyk miwecilik we uzumcilik esasy yoritelesis pudaklary hasaplanyar Sol pudaklaryn onduryan onumlerinin kopusi boyunca welayat yurdumyzda gornukli orun eyeleyar Senagaty Ahal welayaty yurdumyzda senagat onum ciliginin in osen sebitlerinin biri hasaplanyar Senagat ucin mineral cig mallaryn durli gornuslerinin uly gorlarynyn bol magy oba hojalyk cig malynyn ondurilisinin artmagy zah met baylyklary demir yol we awtomobil yollary bilen upjun ligi seyle de yurdumyzyn esasy senagat merkezi Asgabat saherinin welayatyn caginde yerlesmegi bu yerde senagat onumciliginin osmegine itergi beryar Yurdumyzda onduril yan senagat onumlerinin ondurilisinin umumy mocberinde welayatyn payy 16 den gecyar Ahal welayatynyn senagat onumciliginin duzuminde yangyc energetika toplumy esasy orun tutyar Jemi sena gat onuminin 78 3 i bu toplumyn payyna dusyar Sonra onumin mocberi boyunca islap bejeryan senagaty yenil we azyk senagat pudaklary 20 4 tapawutlanyar Welayatyn etraplary boyunca senagat onumciliginin ge rimi we pudaklayyn duzumi birmenzes daldir Ondurilyan ahli senagat onuminin 72 2 i tebigy gazy cykarmagyn hasabyna Sarahs etrabynyn payyna dusyar Yone Abadan saherinde Ruhabat we Baharly etraplarynda senagat onum ciligi kop ugurlydyr Seyle de bu etraplarda sonky yllarda senagatyn osus bady yokary Onun esasy sebabi bu yer lerde taze senagat karhanalarynyn gurulmagy bolup duryar Ahal welayatynyn meydan caginde mawy yangyjyn uly gorlary jemlenendir Hazirki gune cenli welayatda tebigy gazyn we nebitin 30 dan gowrak yataklarynyn bardygy anyk lanyldy Olaryn bir bolegi hazirki wagtda peydalanylyar Sarahs etrabynyn caginde yerlesyan Dowletabat yurdumyz da in uly gaz kanlerinin biri hasaplanyar Welayatda tebigy gazyn cykarylysy 2011 nji yylda 19 4 mlrd m e den boldy Cykarylyan gaz kondensatynyn mocberi de yylsayyn art yar 62 2 mun tonna Turkmenistanyn durmus ykdysady osusinin 2011 2030 njy yyllar ucin Milli maksatnamasyna layyklykda Ahal welayatynda yangyc energetika toplumyny osdurmek boyunca uly wezipeler goyulyar Geljekde Mer kezi Garagumda we Sarahs etrabynyn caginde tebigy gazy suwuklandyryan desgalar nebiti gaytadan isleyan karhana ise giriziler Welayatyn senagat onumciliginde elektroenergetika pudagynyn ahmiyeti de barha artyar Yurdumyzda onduril yan elektrik energiyasynyn 15 7 i onun payyna dusyar 2011 nji yylda 2996 9 mln KWt elektrik energiyasy ondu rildi Welayatyn caginde 2 sany yylylyk elektrik stansi yasy isleyar Abadan saherindaki gaz turbinaly elektrik stansiyasynyn durky tazelenip kuwwatlylygy artdyryldy 2011 nji yylda bolsa Akbugday etrabynda Ahal 1 gaz tur binaly elektrik stansiyasy ulanylmaga berildi Ahal welayatynyn caginde durli mineral gurlusyk ma teriallarynyn yagny sement ayna cig malynyn dolomitin cagyl cage garyndysynyn gurlusyk daslarynyn we hek dasynyn uly kanleri yerlesyar Olar gurlusyk materiallary senagatyny osdurmek ucin esas bolup duryar Gurlusyk ma iteriallary senagatynyn osdurilmegine itergi beryan sertlerin biri de welayatyn caginde yurdumyzyn paytagty Asgabat saherinin yerlesmegidir Garassyzlyk yyllarynda Asgabat saheri we onun toweregindaki ilatly yerler hakyky gurlu syk meydancasyna owruldi Elbetde bu yerde uly mocberde alnyp barylyan gurlusyk isleri durli gornusdaki gurlusyk materiallarynyn onumciligini gineltmekligi talap edyar Yurdumyzda ondurilyan sementin agramly bolegi gurlusyk kerpijinin 10 2 inin yygnama demir beton gur namalarynyn we onumlerinin 20 6 inin magdan dal gur lusyk materiallarynyn 60 6 inin Ahal welayatynda ondu rilyandigi bu pudagyn ahmiyetinin uludygyny gorkezyar Welayatyn caginde gurlusyk materiallaryny onduryan 24 karhana yerlesyar Olaryn esasy bolegi Abadan sahe rinde Baharly we Ruhabat etraplarynda jemlenendir Dow letimizde ilkinji mermer zawody Owadandepede ise girizildi Yurdumyzyn halk hojalygynyn demir we demir onum leri bilen upjunligini gowulandyrmak maksady bilen metal galyndylarynyn lomun esasynda isleyan metallalurgiya zawody Ruhabat etrabynyn demirgazygynda Owadandepe de guruldy Himiya senagaty Ahal welayatynda garassyzlyk yyl larynda osdurilip baslanyldy Onun esasy karhanalary 2004 nji yylda ise girizilen Tejenin karbamid zawody Yaslyk sahercesindaki Kagyz kombinaty we Ruhabat etrabyndaky turba zawodydyr Karbamid zawody yurdumyzyn oba ho jalygyny azot dokunleri bilen upjun edyar 2011 nji yylda karhanada 128 9 mun tonna karbamid ondurildi Geljekde karhananyn onumcilik kuwwatyny artdyrmak goz onunde tutulyar Yaslyk sahercesinde dunya ulnulerine layk gelyan kagyz onumlerini onduryan karhana isleyar Ol gowaca galyndylaryny we dane yygnalandan sonra galyan samany cig mal hokmunde gaytadan isleyar Karhananyn kuwwat lylygy yylda 30 mun tonna kagyz ondurmekden ybaratdyr Yurdumyzyn suw hojalygynyn we yasayys jay jemagat hojalygynyn edara karhanalaryny plastmassa turbalary bi len upjun etmek maksady bilen gurlan turba zawody hazirki zaman enjamlary bilen abzallasdyrylan Yenil senagaty ozune 27 karhanany birlesdiryar 2011 nji yylda pudagyn karhanalarynda 73 8 mun t pagta suyumi 42 6 mln m nah matalar 2 8 mln sany orulen onumler 3 829 mln jubut jorap ondurildi Garassyzlyk yyllarynda oz yerli cig malymyza esaslanyan dunya ulnulerine layyk gel yan yokary tehnologiyaly dokma karhanalarynyn onlarcasy guruldy Duzumine 25 karhanany birlesdiryan azyk senagat pudagy Garassyzlygymyzyn gysga dowrunde uly osuse eye boldy Yurdumyzda azyk howpsuzlygyny upjun etmek ba batynda maksatnamalary caklerinde hazirki zaman kar hanalary ise girizildi Hazirki gunun talaplaryna layk gelyan galla onumleri kombinatlary Ruhabat etrabynda Tejen saherinde Anew Kaka sahercelerinde Ruhabat etrabyndaky cagalar iymiti zawody miwe sirelerini we to mat goyultmasyny onduryan Ruhubelent karhanasy we basgalar munun aydyn mysalydyr Ahal welayaty uzumdarcylygyn miweciligin osen sebiti hasaplanylyar Sona baglylykda yurdumyzda cakyr onumle rini we serbetli icgileri onduryan karhanalaryn 10 usyndan 5 si onun caginde yerlesyar Olara Abadan saherindaki cakyr zawody Gokdepe Gokdepe etraby Zahmet Owadandepe Ruhabat etraby Anew Ak bugday et raby cakyr karhanalary degislidir Olarda 40 dan gowrak gornusdaki cakyr onumleri ondurilyar Oba hojalygyAhal welayatynda oba hojalygy ykdysadyyetin esasy pudaklarynyn biridir Halk hojalyk pudaklarynda isleyan ilatyn 60 e golayy oba hojalyk onumciliginde mesgul lanyar Taryhy maglumatlara gora Kopetdag etegindaki duz luk dunyade ilkinji emele gelen gadymy ekerancylyk we maldarcylyk sebitlerinin biri hasaplanyar Bu yerlerde dunya edebiyatynda Jeytun Anew Goksuyri medeniyeti ti ady bilen belli bolan ekerancylyk senetcilik merkezleri dorapdir Sol irki ykdysady medeni merkezlerinin doran dowurlerini taryhcylar bizin eyyamymyzdan onki 5 6 mun yyllyga degisli edyarler Ekerancylyk Ahal welayatynda Bamy Mane aralygynda we Tejenin golaynda Goksuyrude has osupdir Bu yerlerde yasan ata babalarymyz yerlerini dagdan gelyan yagys sil suwlarynyn hasabyna ekipdirler Olar dine bir yagys suwunyn gelen yerine ekin ekman ey sem emeli suwarys arkaly hem ekerancylygy osduripdirler Seylelikde bu yerlerde oturymly ekerancylyk maldarcylyk medeniyeti dorapdir Ata babalarymyzyn gadymy dowurlerden bari pey dalanan mes toprakly meydanlarynda olaryn hojalygy yoretmek boyunca toplan bay tejribelerinin esasynda oba hojalyk onumciligi bizin gunlerimizde has kamillesdi we uly onumcilik pudagyna owruldi Tebigy sertler welayat da oba hojalygyny osdurmage uly mumkincilikler do redyar Garasyzlyk yyllarynda welayatda oba hojalygynyn ekerancylyk pudaklarynda uly ozgerislikler bolup gecdi Welayatyn ahli ekin meydanlarynyn mocberi 376 4 mun gektara barabar Sonky yyllarda daneli ekinlerin meydany artdyryldy 2011 nji yylda onun mocberi 229 5 mun gektar dan gecdi Gowaca ekilyan yerlerin mocberi de kopeldi Hazir ki wagtda 125 mun gektara golay meydanda gowaca esa san da onun ince suyumli gornusi osdurilip yetisdirilyar Dowletimizde ondurilyan dananin ucden birine gola yyny pagtanyn bolsa 20 6 ini Ahal welayaty beryar Wela yatyn hojalyklarynda gok we bakja ekerancylygy miwecilik we uzumcilik hem osdurilyar 2011 nji yylda welayat bo yunca ondurilen bakja ekinlerinin we kartoskanyn 93 i hususy hojalyklaryn payyna dusyar Sonun ucin de bu ekinlerin hasyllylygy da yylsayyn artyar Ahal welayatynda maldarcylygyn osusi ekerancylygyn geografiyasy we ori meydanlary bilen baglanysykly Wela yatyn oazis boleginde gara mallary gusculyk gylyalcylyk yupekcilik osdurilip yetisdirilyar Garassyzlyk yyllarynda daneli ekinlerin meydanynyn artdyrylmagy maldarcylygyn osmegine uly itergi berdi Sonky yyllarda maldarcylyk hu susy hojalyklarda has calt depginler bilen osdurilyar Durmus ykdysady sebitinde dowardarcylygy osdurmek ucin gowy mumkincilikler bar Demirgazygynda Garagum coli gunortasynda Kopetdag eteginin duzlugi we bayyrlyk lar daglar bolup olaryn ori meydanlarynyn hasyllylygy yo karydyr Yurdumyzdaky dowarlaryn 26 3 i 4513 mun bas sany Ahal welayatynyn payyna dusyar Welayatda gara mallaryn sany 2011 nji yylda 279 mune golaylady Mallaryn bas sany boyunca Sarahs Tejen Baba dayhan Baharly Ak bugday Ruhabat etraplary tapawut lanyarlar Ahal welayatynda duyedarcylygy gylyalcylygy osdur meklige hem uly uns berilyar Olaryn bas sany yylsayyn kopelyar Welayatyn hojalyklarynda 43 7 mun bas duye we 6 2 mun bas gylyal bar Ahal welayaty ahalteke atlarynyn watany hasaplanyar Sonky yyllarda bu pudak uly osuse eye boldy Ulaglar ulgamyWelayatyn durmus ykdysady tay dan osmeginde ulaglar ulgamynyn yagny ulag yollarynyn we ulaglaryn durli gornuslerinin isinin guralysynyn uly ah miyeti bardyr Ahal welayatynda hem yurdumyzda bolsy yaly kamil ulaglar ulgamy doredildi Ilatyn yerlesisinin hazirki meydan cak sekilinin eme le gelmegi kop derejede demir yollaryn gecmegi bilen baglanysyklydyr Welayatyn gur ilatlasan dag etek duzlugi boyunca gunbatardan gundogarlygyna uzaboyuna Turkmenbasy Asgabat Mary Turkmenabat demir yoly gecyar Ol yurdumyzyn esasy yuk we yolagcy gatnawynyn mohum damary bolup duryar 1996 njy yylda uzynlygy 132 km bolan Tejen Sarahs demir yoly ulanylmaga berildi Sarahsda 2 5 mln t yuki gecirip bilyan halkara menzili guruldy 2006 njy yylda gurlan uzynlygy 560 km bolan Asgabat Garagum Dasoguz demir yolunyn yarysyna golayy Ahal welayatynyn meydan caginden gecyar Bu bolsa welayatyn demirgazyk colluk boleginin durmus ykdysady taydan os durilmegine uly itergi beryar Demir yolun gecmegi bilen bu yerlerin hojalyk taydan ozlesdirilmegi uly gerime eye bolar Ahal welayatynyn hojalyk toplumynyn we ilatynyn os meginde awtomobil ulaglarynyn tasiri hem oran uludyr We layatyn caginde yurdumyzyn paytagty Asgabat saherinin yerlesmegi awtomobil yollary bilen upjunligin gowy bolma gyna yardam edyar Welayatyn ahli etraplary saher we oba ilatly yerleri awtomobil yollary bilen birlesdirilendir Durmus taydan osusiGarassyzlyk yyllarynda sebitin durmus taydan osusi uly sepgitlere yetdi Welayatda durmus maksatly desgalaryn uly toplumy hereket edyar Taze dowurde Gokdepe etrabynda Ene mahri hassahanasy kopugurly hassahana Abadan saherinde 10 mun orunlyk stadion Ruhabat etrabynyn Gypjak Baba arap Yzgant obalarynda dunya ulnulerine layyk gelyan saglyk oyleri mekdepler cagalar baglary sowda merkez leri we beyleki medeni durmus maksatly desgalar gurlup ulanylmaga berildi Olardan basga da Ahal welayatynda 4 stadion 130 sport desgalary bar Welayatyn caklerinde 3 muzey we 1 teatr hereket edyar 2012 nji yylda welayatda 6 mekdep 11 sany cagalar baglary guruldy 2013 nji yylda 28 mekdebin 28 cagalar baglarynyn gurlusygy dowam edyar Durmus ykdysady ayratynlyklaryDowletimizde yglan edilen uzak mohletleyin maksatnama laryn caklerinde Ahal welayatyny durmus ykdysady taydan osdurmek babatda uly wezipeler goyulyar Geljekde bay nebit we gaz gorlarynyn esasynda welayatda yangyc senagaty uly osuse eye bolar Sonun esasynda onun caginde nebi ti gaytadan isleyan zawod iki sany gazy suwuklandyryan karhana gurlar Her bir etrapda yenil we azyk senagatynyn karhanalaryny gurmak goz onunde tutulyar Oba hojaly gynda danecilik we pagtacylyk bilen birlikde gok bakja eke rancylygyny miweciligi we uzumdarcylygy maldarcylygy osdurmek boyunca uly wezipeler bellenilyar Welayatda obalaryn sahercelerin etrapdaky saherlerin we etrap merkezlerinin ilatynyn durmus yasayys sertlerini ozgertmek boyunca isler ucin hem uly maliye serisdeleri harclanylar Sona baglylykda 2008 2020 nji yyllarda wela yatyn etraplarynda 98 sany mekdebe cenli cagalar edara lary 30 sany orta mekdepleri 77 sany medeniyet oyleri 40 sany sport mekdepleri 32 sany sport desgalary seyle de durmus medeni maksatly desgalaryn uly toplumy gurlar Ahal durmus ykdysady sebitinin caginde yerlesyan et raplar saherler tutyan meydany tebigy sertleri ilatynyn sany hojalygynyn yoritelesis ugurlary boyunca biri birinden tapawutlanyarlar Ahal welayatynyn administratiw bolunisiEtraplar Saherler Saherceler Geneslikler Oba ilatly yerleri 7 9 82 231 Etraplar Babadayhan etraby Baherden etraby Gokdepe etraby Kaka etraby Sarahs etraby Tejen etrabySeretAhal welayatyndaky taryhy yadygarlikler http www stat gov tm content info turkmenistan turkmenistan Archived 2013 03 28 at the Wayback Machine http www stat gov tm assets klasifikator t admin delenie 20130101 pdf Turkmenistanyn welayatlary 1 Ahal welayaty Anew 2 Balkan welayaty Balkanabat 3 Dasoguz welayaty Dasoguz 4 Lebap welayaty Turkmenabat 5 Mary welayaty Mary