Azərbaycan
Lietuva
Malta
ශ්රී ලංකාව
Türkmenistan
Türkiyə
Украина
Türküstan pars ترکستان günbatarda Hazar deňzinden gündogarda çenli uzalyp gidýän düşnüksiz Merkezi Aziýa sebiti üçin par
Türküstan
Türküstan (pars. ترکستان); günbatarda Hazar deňzinden gündogarda çenli uzalyp gidýän düşnüksiz Merkezi Aziýa sebiti üçin pars sözi bolupdyr. Meýdany 2,500,000 km² we häzirki wagtda esasan ýedi ştata degişlidir.
Etimologiýa
Türküstan pars dilinde "Türkleriň ýurdy" diýmegi aňladýar we adyny "türklerden" alýar, şol sanda günbatar bölegindäki (Kök) türkleri we mirasdüşerleri, şol sanda On Oq, Türges, Karluks, Ghuzz, Gyrgyz we Karahanidlere düşünmeli. Eýranyň nukdaýnazaryndan bu halklaryň oturymlylygyny ýa-da agalyk etmegini düşnüksiz şekillendirýär we şonuň üçin taryhyň dowamynda birmeňzeş mazmuna eýe däl. 11-nji ýyldan başlap, türklerden soň Yslam dünýäsinde esger hökmünde ulanylan bu halklaryň bölekleri Asyr Günbatar Aziýa göçüpdi, beýleki zatlar bilen bir hatarda häzirki türkleriň we azerbaýjanlylaryň nesilleri bardy.
Diller
Türküstanda elmydama köp diller bar. Rus basybalyjylygyndan bäri özbek diýlip atlandyrylýan we häzirki wagtda Merkezi Aziýanyň iň möhüm türk dili bolan Çagataýça öz sebitinde möhüm türk edebi dili şeýle ösdi. Mundan başga-da, pars diliniň iň möhümi bolan Eýran dilleri Günorta Türküstanyň köp böleginde (Hytaý Türküstanda, beýlekiler bilen birlikde Sarikoli) gürleşilýär.
Gurluşy
Türküstanyň territorial giňelmegine birnäçe çemeleşme bardy. Ilkibaşda oňa "Transkaspiýa " diýilýärdi, ýagny Hazar deňziniň aňyrsynda (Ýewropadan görünýär) Aziýa tarapynda - 1880-nji ýyllarda Russiýa tarapyndan boýun egdirilen sebit ilki Kawkaz sebtine tabyn edilipdi. Birinji jahan urşy bilen "Türküstan" adalgasy umumy kabul edildi we netijede ýokary derejede syýasylaşdyryldy. Adamlar indi Günbatar bilen Gündogar Türküstany tapawutlandyryp başladylar. 1942-nji ýyldan başlap "Türküstan" şeýle kesgitlenildi: Sowet Soýuzynda we Hytaý Halk Respublikasynda Günbatar we Gündogar Türküstan, şeýle hem Eýranyň Gorgan welaýaty we gadymy Horasan dag etekleri. Mundan başga-da, demirgazyk Owganystan (“Günorta Türküstan”) we günorta we merkezi Gazagystan hem goşuldy, şeýlelik bilen Türküstany gabady.
Häzirki wagtda Türküstan giňden üç ugra bölünýär:
1. Günbatar Türküstan ( Günbatar Türküstan, Rus Türküstan ýa-da Sowet Merkezi Aziýa diýlip hem atlandyrylýar) XVI-XIX asyrlaryň arasynda ýaşaýan Gazagystanyň günorta sebitinden durýar. Asyr Gazagystanyň Uly Ordasyna degişlidi. Günbatar Türküstan häzirki Gyrgyzystan, Täjigistan, Türkmenistan we Özbegistan döwletlerini hem öz içine alýar. Käwagt ozalky Russ sährasynyň umumy hökümetiniň (demirgazyk we günbatar Gazagystan) öňki Gazagystanyň kiçi we orta orda sebäpli Türküstan adalgasyna goşulýar. Şeýle-de bolsa, bu tejribe jedelli hasaplanýar, sebäbi diňe Gazak hanlygynyň (Beýik Orda) günorta territoriýasy Türküstan sebitinde ýerleşýärdi. 2. Gündogar Türküstan ( Gündogar Türküstan ýa-da Hytaý Türküstan diýlip hem atlandyrylýar) başda diňe uýgur awtonom sebitiniň ( Sinszýan ) günorta-günbatar sebiti bilen çäklenipdi, emma häzirki wagtda tutuş sebiti öz içine alýar. Uýgur separatistleri köplenç Türküstanyň bu bölegini "uýgurlaryň ýurdy" diýip, uýguristan diýip atlandyrýarlar.
3. Häzirki Owganystanyň demirgazyk bölegine türk halklary tarapyndan "Günorta Türküstan" diýilýär. Bu "Günorta Türküstan" ilkibaşda Buhara we Kokand Türküstan hanlyklarynyň günorta böleklerinden emele gelipdir. Bular 1886-1893-nji ýyllar aralygynda Parslara berilipdir. Şonuň üçin bu sebit 19-njy ýerde-de bardy Asyrda köplenç Pars Türküstany diýilýär. Owganystanyň garaşsyzlygy bilen bu sebit territorial statusyna degişlidi we "Pars Türküstan" ady taşlandy. Türküstanyň beýleki sebitlerinden tapawutlylykda bu sebit türk halklary tarapyndan giç mesgen tutdy. Günorta Türküstanyň köp bölegi henizem Horasan sebitiniň bir bölegi bolsa-da, Günbatar Türküstanyň sebiti bir wagtlar Transoxaniýanyň taryhy welaýatlaryny emele getirdi (Arapça ما وراء النهر , mā warāʾa n-nahr, sözme-söz "derýanyň aňyrsyndaky zat") we Horezmiýa.
"Günbatar" we "Gündogar Türküstan" bellikleri rus Timkowskiý ( Тимковский ) bilen baglanyşykly, olary Merkezi Aziýa üçin 1805-nji ýyldaky ilçihanasynyň hasabatynda ulanan. Kämahal Altaý we Saýan daglarynyň sebitleri, şeýle hem günbatar Mongoliýanyň türk dilli şäherleri Türküstanyň bir bölegi hasaplanýar. Bu sebitler häzirki türk halklarynyň gelip çykyşynyň taryhy merkezini emele getirýär. Şeýle-de bolsa, bu tejribe ykrar edilen türkologlaryň arasynda jedelli we köplenç diňe ýarym ylmy orta edebiýatda ulanylýar.
"Günorta Türküstan" ady esasan 1980-nji ýyllaryň ahyrynda we 1990-njy ýyllaryň başynda Merkezi Aziýanyň Pan- Türkistleri tarapyndan döredilip, Täjigistlerden başga-da kiçi gyrgyz we uýgur azlyklary ýaşaýanlygy sebäpli Owganystanyň Hindi Kuş sebitine ýaýrady.
Gyzyl Goşunyň "Türküstan" harby etrabyna şol wagtky Sowet respublikalary Türkmenistan we Özbegistan girdi. (Gazagystan, Gyrgyzystan we Täjigistan Sowet respublikalary Merkezi Aziýa harby etrabynda birleşdi.)
Türküstan-Sibir demirýoly Türküstandan geçýär ýa-da gysgaça Turksib.
Çeşmeler
- Turkestan
Awtor: www.NiNa.Az
Neşir edilen senesi:
wikipediýa, wiki, kitap, kitaplar, kitaphana, makala, oka, göçürip al, mugt, mugt göçürip al, mp3, wideo, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, surat, aýdym-saz, aýdym, film, kitap, oýun, oýunlar, jübi telefony, android, ios, alma, jübi telefony, samsung, iphone, xiomi, xiaomi kompýuter, Türküstan hakda maglumat, Türküstan näme? Türküstan näme diýmek?
Turkustan pars ترکستان gunbatarda Hazar denzinden gundogarda cenli uzalyp gidyan dusnuksiz Merkezi Aziya sebiti ucin pars sozi bolupdyr Meydany 2 500 000 km we hazirki wagtda esasan yedi stata degislidir Turkustanyn derejesi we hazirki Merkezi Aziya dowletlerinde takmynan payy EtimologiyaTurkustan pars dilinde Turklerin yurdy diymegi anladyar we adyny turklerden alyar sol sanda gunbatar bolegindaki Kok turkleri we mirasduserleri sol sanda On Oq Turges Karluks Ghuzz Gyrgyz we Karahanidlere dusunmeli Eyranyn nukdaynazaryndan bu halklaryn oturymlylygyny ya da agalyk etmegini dusnuksiz sekillendiryar we sonun ucin taryhyn dowamynda birmenzes mazmuna eye dal 11 nji yyldan baslap turklerden son Yslam dunyasinde esger hokmunde ulanylan bu halklaryn bolekleri Asyr Gunbatar Aziya gocupdi beyleki zatlar bilen bir hatarda hazirki turklerin we azerbayjanlylaryn nesilleri bardy DillerTurkustanda elmydama kop diller bar Rus basybalyjylygyndan bari ozbek diylip atlandyrylyan we hazirki wagtda Merkezi Aziyanyn in mohum turk dili bolan Cagatayca oz sebitinde mohum turk edebi dili seyle osdi Mundan basga da pars dilinin in mohumi bolan Eyran dilleri Gunorta Turkustanyn kop boleginde Hytay Turkustanda beylekiler bilen birlikde Sarikoli gurlesilyar GurlusyTurkustanyn territorial ginelmegine birnace cemelesme bardy Ilkibasda ona Transkaspiya diyilyardi yagny Hazar denzinin anyrsynda Yewropadan gorunyar Aziya tarapynda 1880 nji yyllarda Russiya tarapyndan boyun egdirilen sebit ilki Kawkaz sebtine tabyn edilipdi Birinji jahan ursy bilen Turkustan adalgasy umumy kabul edildi we netijede yokary derejede syyasylasdyryldy Adamlar indi Gunbatar bilen Gundogar Turkustany tapawutlandyryp basladylar 1942 nji yyldan baslap Turkustan seyle kesgitlenildi Sowet Soyuzynda we Hytay Halk Respublikasynda Gunbatar we Gundogar Turkustan seyle hem Eyranyn Gorgan welayaty we gadymy Horasan dag etekleri Mundan basga da demirgazyk Owganystan Gunorta Turkustan we gunorta we merkezi Gazagystan hem gosuldy seylelik bilen Turkustany gabady Hazirki wagtda Turkustan ginden uc ugra bolunyar 1 Gunbatar Turkustan Gunbatar Turkustan Rus Turkustan ya da Sowet Merkezi Aziya diylip hem atlandyrylyar XVI XIX asyrlaryn arasynda yasayan Gazagystanyn gunorta sebitinden duryar Asyr Gazagystanyn Uly Ordasyna degislidi Gunbatar Turkustan hazirki Gyrgyzystan Tajigistan Turkmenistan we Ozbegistan dowletlerini hem oz icine alyar Kawagt ozalky Russ sahrasynyn umumy hokumetinin demirgazyk we gunbatar Gazagystan onki Gazagystanyn kici we orta orda sebapli Turkustan adalgasyna gosulyar Seyle de bolsa bu tejribe jedelli hasaplanyar sebabi dine Gazak hanlygynyn Beyik Orda gunorta territoriyasy Turkustan sebitinde yerlesyardi 2 Gundogar Turkustan Gundogar Turkustan ya da Hytay Turkustan diylip hem atlandyrylyar basda dine uygur awtonom sebitinin Sinszyan gunorta gunbatar sebiti bilen caklenipdi emma hazirki wagtda tutus sebiti oz icine alyar Uygur separatistleri koplenc Turkustanyn bu bolegini uygurlaryn yurdy diyip uyguristan diyip atlandyryarlar 3 Hazirki Owganystanyn demirgazyk bolegine turk halklary tarapyndan Gunorta Turkustan diyilyar Bu Gunorta Turkustan ilkibasda Buhara we Kokand Turkustan hanlyklarynyn gunorta boleklerinden emele gelipdir Bular 1886 1893 nji yyllar aralygynda Parslara berilipdir Sonun ucin bu sebit 19 njy yerde de bardy Asyrda koplenc Pars Turkustany diyilyar Owganystanyn garassyzlygy bilen bu sebit territorial statusyna degislidi we Pars Turkustan ady taslandy Turkustanyn beyleki sebitlerinden tapawutlylykda bu sebit turk halklary tarapyndan gic mesgen tutdy Gunorta Turkustanyn kop bolegi henizem Horasan sebitinin bir bolegi bolsa da Gunbatar Turkustanyn sebiti bir wagtlar Transoxaniyanyn taryhy welayatlaryny emele getirdi Arapca ما وراء النهر ma waraʾa n nahr sozme soz deryanyn anyrsyndaky zat we Horezmiya Gunbatar we Gundogar Turkustan bellikleri rus Timkowskiy Timkovskij bilen baglanysykly olary Merkezi Aziya ucin 1805 nji yyldaky ilcihanasynyn hasabatynda ulanan Kamahal Altay we Sayan daglarynyn sebitleri seyle hem gunbatar Mongoliyanyn turk dilli saherleri Turkustanyn bir bolegi hasaplanyar Bu sebitler hazirki turk halklarynyn gelip cykysynyn taryhy merkezini emele getiryar Seyle de bolsa bu tejribe ykrar edilen turkologlaryn arasynda jedelli we koplenc dine yarym ylmy orta edebiyatda ulanylyar Gunorta Turkustan ady esasan 1980 nji yyllaryn ahyrynda we 1990 njy yyllaryn basynda Merkezi Aziyanyn Pan Turkistleri tarapyndan doredilip Tajigistlerden basga da kici gyrgyz we uygur azlyklary yasayanlygy sebapli Owganystanyn Hindi Kus sebitine yayrady Gyzyl Gosunyn Turkustan harby etrabyna sol wagtky Sowet respublikalary Turkmenistan we Ozbegistan girdi Gazagystan Gyrgyzystan we Tajigistan Sowet respublikalary Merkezi Aziya harby etrabynda birlesdi Turkustan Sibir demiryoly Turkustandan gecyar ya da gysgaca Turksib CesmelerTurkestan