Azərbaycan
Lietuva
Malta
ශ්රී ලංකාව
Türkmenistan
Türkiyə
Украина
Halk arasynda Seýit Jemaleddiniň metjidi ady bilen belli bolan bu ymaratyň galyndylary Änew şäherçesiniň gündogarsynda ý
Änew metjidiniň ansambly
Halk arasynda Seýit Jemaleddiniň metjidi ady bilen belli bolan bu ymaratyň galyndylary Änew şäherçesiniň gündogarsynda ýerleşýär. Arheologik maglumatlar Günorta Türkmenistanyň eneolit zamanynyň ýadygärliklerini “Änew medeniýeti” diýen at bilen ylmy dolanyşyga girizmäge mümkinçilik berdi.
Ansambly dört desga - metjit, onuň öňündäki gabyrüsti we beýik gümmezli zaly bolan iki sany jaý emele getiripdir. Bu çylşyrymly desga metjidiň, guburhananyň, medresäniň we hanakanyň wezipelerini ýerine ýetiripdir.
Änewdäki metjidi öwrenmegiň başlangyjyny 1886-njy ýylda W.A. Žukowskiý başlapdyr.1904-nji ýylda harabaçylygy R. Pompelliniň amerikan ekspedisiýasy gazypdyr. Sonky ýyly A.A. Semýonow metjidiň gysgaça beýanyny hem-de ony öwrenmäge çakylygy çap etdiripdir. 1920-nji ýyllarda A.A. Karelin we W.R. Tripolskiý deformasiýanyň we weýranlanmagyň sebäplerini barladylar, inžener S.S. Sklaýarowskiý bolsa çyzgysyny ýerine ýetirdi. Ýadygärligi konserwasiýa etmek işlerini dürli wagtlarda W.R. Tripolskiý we N.M. Baçinskiý amala aşyrdy. 1947-nji ýylda M.Ý. Massonyň ýolbaşçylygy astynda Günorta Türkmenistan arheologik kompleksleýin ekspedisiýasy ansambly çuň we hemmetaraplaýyn öwrenmek işini geçirdi. Şonuň netijesinde-de ençeme makalalar we G.A. Pugaçenkowanyň giňişleýin monografiýasy (1959 ý.) peýda boldy.
Metjidiň portalynyň ýokarsynda Horasanyň hökümdary soltan Abul Kasym Babyryň (1446-1457ý.) ady getirilipdir. Ondaky ýazgyda şeýle diýilýär:”Bu gurluşyk beýik soltan, öz halklarynyň eýeleri, ýurtlaryň we asyrlaryň penakäri Abul-Kasym-Bayr Bahadur han patyşalyk süren wagtynda boldy, hemmeden Beýigiň özi onuň häkimiýetini we onuň patyşalygyny ebedileşdirsin”.
Beýleki ýazgylarda “Gözellik öýüni” Muhammet diýen biriniň öz kakasy Jemal-ed-dünýä-wa-d-diniň ýadygärligi üçin öz serişdeleri bilen 1455-1456-njy ýyllarda gurdurandygy hakyndaky maglumat getirilýär.
G.A. Pugaçenkowa metjidiň ýüzündäki ýazgyda ady gelýän Muhammedi soltanyň weziri bolan Muhammet Hudaýdot bilen bir diýip ynandyrýar, özi-de onuň bu ýerde jaýlanan kakasy Jemaleddiniň doglan ýeri Änew eken diýýär. Desga gurlup tamamlanmandyr, çünki soltan Babyr ölenden soň (1457 ý.) özara uruşlar we weýrançylyklar döwri başlanypdyr.
Oňat bişen kerpiçden bina edilen metjit keramik mozaika bilen we syrça bilen gysganylman bezelipdir. Beýik portalynda inli depesi çowly arasy bolan metjidiň gapysy howlynyň içine tarap açylýar eken. Gapynyň arkasynda ellistik gümmez bilen örtülen inedördül (taraplary 10,5 metr) zaly bolupdyr. Gümmez çekili arkalaryň we konstruktiw taýdan tamamlanmadyk stalaktit dekorasiýaly paruslaryň üstüde durýar eken. Peştagy demirgazyga bakdyrylypdyr we jaýyň jümmüşinde günorta diwaryň ýüzünde syrçalar bilen bezelen mährap bolupdyr. Onuň gapdallarynda günorta diwaryň ýüzünde insizje tagçalar edipdirler, olar diwaryň daş ýüzüne çykytly edilipdir. Metjidiň beýleki iki diwarynda hersinde ikiden inli çuň tagçalar edipdirler. Bu tagçalar hem hüjreli sokol etažynyň derejesinde metjidi üç tarapyndan gurşan eýwanyň içine çykytly edilipdir.
Iki gapdalynda oňa goşulyp guralan gurluşyklar metjidiň portalynyň öňündäki giň howlyny gabsapdyr. Olaryň gümmezli zallary (diametri 7 metr töweregi) iki gatdan hem kiçeňräk otaglar bilen gurşalypdyr.
Portalyň ýozaik bezeginiň çeperçilik özboluşlylygynyň uly gymmaty bolupdyr. Ol bezegde arkanyň, üstünde bir-birlerine tarap kellelerini uzadyp süýnüöip gelýän iki sany eýmenç görnüşli aždarhanyň şekili çekilipdir. Olaryň sarymtygarak göwresi ownuk ösümlik nagyşly garamtyl-mawy mozaik düşegiň üstünde towlanyp barýat, ol ownuk ösümlik nagyşlary fantastik janawarlaryň her biriniň açylan agzyndan başlanýar.
Jaýyň öň ýüzündäki monumentel sungatda şuňa meňzeş aždarhalaryň şekillendirilişiniň nusgasy Orta Aziýada başga ýok. Änew metjidinde aždarhalaryň şekillendirilmeginiň manysyna has ynamlyrak düşündirişi G.A. Pugaçenkowa berýär. Ol “munuň özi XV asyrda Änew töwereginde ýaşan ... esasy türkmen taýpasynyň totemidir, ähtimal Änewde jaýlanan şeýh Jemaleddin hem şol taýpadan bolandyr“ diýip hasap edýär.
Bu metjidiň gurluşygy hakda ýerli ilatyň arasynda ur döwürlerden bäri şeýle rowaýat dowam edip gelýär:”Bir wagtlar şäheriň gala diwarynyň düýbünde bir agaç dikilip, ondan uly jaň asylyp goýlupdyr. Başyna iş düşen her bir ýolagçy jaňy kakmak bilen şähere duýduryş berýär eken, ilat bolsa oňa kömege gelip, başyna düşen işden ony halas edýärler eken. Bir gezek adalatly we parasatly Jamalyň ýurdy dolandyrýan wagtynda adamlar jaňyň gaty we howsalaly kakylýandygyny eşidipdirler. Derwezäniň agzyna ylgaşyp gelenerinde olar ägirt uly towlanyp duran aždarhanyň jaňy kakandygyny görüpdirler. Şunda ol aždarha bir zady görkezýän ýaly edip, daga tarap ümläpdir, soňra bolsa märekäniň arasynda elleri paltaly we byçgyly duran iki ussa tarap ümlenip, daga tarap ugrapdyr. Patyşa aýal Jamal ussalara aždaranyň yzy bilen gitmegi buýrupdyr. Bular daga baranlarynda, agyr jebir çekip ýatan başga bir aždarhany görüpdirler : ol uly dag geçisini diriligine ýuwdupdyr, emma onuň buýralay şahlary aňryk geçmän, aždarhanyň bokurdagyna ilişip galypdyr. Edermen ussalar aždarhanyň açylyp ýatan agzyna girip, dag geçisiniň şahlaryny byçgy bilen kesip aýrypdyrlar we geçiniň etini böleklere bölüşdiripdirler whem-de aždarhany jebirden gutarypdyrlar. Şundan soň birinji aždarha ussalary hazynadan doly bolan bir derä eltipdir we olara şol hazynadan gereklerini hem-de göterip bilenlerini almaga ygtyýar beripdir.
Ertesi şäheriň ilatyny ýene-de jaňyň sesi oýadypdyr. Olar galadan çykanlarynda iki aždarhany hem görüpdirler, ol aždarhalar köp altyn we gymmatbahaly daşlary alyp gelen ekenler. Olar bu zatlary patyşa aýalyň öňünde goýup, özleri ýene daga tarap gidipdirler. Jamal bu gymmatbaha zatlardan uly metjit gurmagy we onuň peştagynda şu zatlary beren aždarhalaryň şekilini çekmegi buýrupdyr. Rowaýatda aždarhalar Änewiň ilatyna hossarlyk eden jandarlar hökmünde görkezilýär, olaryň şekili bolsa ýykylan metjidiň ýüzündäki ýazgyda atlandyrylyşy ýaly “Gözellik öýüni” gorap saklapdyrlar.”
Awtor: www.NiNa.Az
Neşir edilen senesi:
wikipediýa, wiki, kitap, kitaplar, kitaphana, makala, oka, göçürip al, mugt, mugt göçürip al, mp3, wideo, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, surat, aýdym-saz, aýdym, film, kitap, oýun, oýunlar, jübi telefony, android, ios, alma, jübi telefony, samsung, iphone, xiomi, xiaomi kompýuter, Änew metjidiniň ansambly hakda maglumat, Änew metjidiniň ansambly näme? Änew metjidiniň ansambly näme diýmek?
Halk arasynda Seyit Jemaleddinin metjidi ady bilen belli bolan bu ymaratyn galyndylary Anew sahercesinin gundogarsynda yerlesyar Arheologik maglumatlar Gunorta Turkmenistanyn eneolit zamanynyn yadygarliklerini Anew medeniyeti diyen at bilen ylmy dolanysyga girizmage mumkincilik berdi Anew metjidi Ansambly dort desga metjit onun onundaki gabyrusti we beyik gummezli zaly bolan iki sany jay emele getiripdir Bu cylsyrymly desga metjidin guburhananyn medresanin we hanakanyn wezipelerini yerine yetiripdir Anewdaki metjidi owrenmegin baslangyjyny 1886 njy yylda W A Zukowskiy baslapdyr 1904 nji yylda harabacylygy R Pompellinin amerikan ekspedisiyasy gazypdyr Sonky yyly A A Semyonow metjidin gysgaca beyanyny hem de ony owrenmage cakylygy cap etdiripdir 1920 nji yyllarda A A Karelin we W R Tripolskiy deformasiyanyn we weyranlanmagyn sebaplerini barladylar inzener S S Sklayarowskiy bolsa cyzgysyny yerine yetirdi Yadygarligi konserwasiya etmek islerini durli wagtlarda W R Tripolskiy we N M Bacinskiy amala asyrdy 1947 nji yylda M Y Massonyn yolbascylygy astynda Gunorta Turkmenistan arheologik kompleksleyin ekspedisiyasy ansambly cun we hemmetaraplayyn owrenmek isini gecirdi Sonun netijesinde de enceme makalalar we G A Pugacenkowanyn ginisleyin monografiyasy 1959 y peyda boldy Metjidin portalynyn yokarsynda Horasanyn hokumdary soltan Abul Kasym Babyryn 1446 1457y ady getirilipdir Ondaky yazgyda seyle diyilyar Bu gurlusyk beyik soltan oz halklarynyn eyeleri yurtlaryn we asyrlaryn penakari Abul Kasym Bayr Bahadur han patysalyk suren wagtynda boldy hemmeden Beyigin ozi onun hakimiyetini we onun patysalygyny ebedilesdirsin Beyleki yazgylarda Gozellik oyuni Muhammet diyen birinin oz kakasy Jemal ed dunya wa d dinin yadygarligi ucin oz serisdeleri bilen 1455 1456 njy yyllarda gurdurandygy hakyndaky maglumat getirilyar Anew metjidi G A Pugacenkowa metjidin yuzundaki yazgyda ady gelyan Muhammedi soltanyn weziri bolan Muhammet Hudaydot bilen bir diyip ynandyryar ozi de onun bu yerde jaylanan kakasy Jemaleddinin doglan yeri Anew eken diyyar Desga gurlup tamamlanmandyr cunki soltan Babyr olenden son 1457 y ozara uruslar we weyrancylyklar dowri baslanypdyr Onat bisen kerpicden bina edilen metjit keramik mozaika bilen we syrca bilen gysganylman bezelipdir Beyik portalynda inli depesi cowly arasy bolan metjidin gapysy howlynyn icine tarap acylyar eken Gapynyn arkasynda ellistik gummez bilen ortulen inedordul taraplary 10 5 metr zaly bolupdyr Gummez cekili arkalaryn we konstruktiw taydan tamamlanmadyk stalaktit dekorasiyaly paruslaryn ustude duryar eken Pestagy demirgazyga bakdyrylypdyr we jayyn jummusinde gunorta diwaryn yuzunde syrcalar bilen bezelen mahrap bolupdyr Onun gapdallarynda gunorta diwaryn yuzunde insizje tagcalar edipdirler olar diwaryn das yuzune cykytly edilipdir Metjidin beyleki iki diwarynda hersinde ikiden inli cun tagcalar edipdirler Bu tagcalar hem hujreli sokol etazynyn derejesinde metjidi uc tarapyndan gursan eywanyn icine cykytly edilipdir Iki gapdalynda ona gosulyp guralan gurlusyklar metjidin portalynyn onundaki gin howlyny gabsapdyr Olaryn gummezli zallary diametri 7 metr toweregi iki gatdan hem kicenrak otaglar bilen gursalypdyr Portalyn yozaik bezeginin cepercilik ozboluslylygynyn uly gymmaty bolupdyr Ol bezegde arkanyn ustunde bir birlerine tarap kellelerini uzadyp suynuoip gelyan iki sany eymenc gornusli azdarhanyn sekili cekilipdir Olaryn sarymtygarak gowresi ownuk osumlik nagysly garamtyl mawy mozaik dusegin ustunde towlanyp baryat ol ownuk osumlik nagyslary fantastik janawarlaryn her birinin acylan agzyndan baslanyar Anew metjidi Jayyn on yuzundaki monumentel sungatda suna menzes azdarhalaryn sekillendirilisinin nusgasy Orta Aziyada basga yok Anew metjidinde azdarhalaryn sekillendirilmeginin manysyna has ynamlyrak dusundirisi G A Pugacenkowa beryar Ol munun ozi XV asyrda Anew towereginde yasan esasy turkmen taypasynyn totemidir ahtimal Anewde jaylanan seyh Jemaleddin hem sol taypadan bolandyr diyip hasap edyar Bu metjidin gurlusygy hakda yerli ilatyn arasynda ur dowurlerden bari seyle rowayat dowam edip gelyar Bir wagtlar saherin gala diwarynyn duybunde bir agac dikilip ondan uly jan asylyp goylupdyr Basyna is dusen her bir yolagcy jany kakmak bilen sahere duydurys beryar eken ilat bolsa ona komege gelip basyna dusen isden ony halas edyarler eken Bir gezek adalatly we parasatly Jamalyn yurdy dolandyryan wagtynda adamlar janyn gaty we howsalaly kakylyandygyny esidipdirler Derwezanin agzyna ylgasyp gelenerinde olar agirt uly towlanyp duran azdarhanyn jany kakandygyny gorupdirler Sunda ol azdarha bir zady gorkezyan yaly edip daga tarap umlapdir sonra bolsa marekanin arasynda elleri paltaly we bycgyly duran iki ussa tarap umlenip daga tarap ugrapdyr Patysa ayal Jamal ussalara azdaranyn yzy bilen gitmegi buyrupdyr Bular daga baranlarynda agyr jebir cekip yatan basga bir azdarhany gorupdirler ol uly dag gecisini diriligine yuwdupdyr emma onun buyralay sahlary anryk gecman azdarhanyn bokurdagyna ilisip galypdyr Edermen ussalar azdarhanyn acylyp yatan agzyna girip dag gecisinin sahlaryny bycgy bilen kesip ayrypdyrlar we gecinin etini boleklere bolusdiripdirler whem de azdarhany jebirden gutarypdyrlar Sundan son birinji azdarha ussalary hazynadan doly bolan bir dera eltipdir we olara sol hazynadan gereklerini hem de goterip bilenlerini almaga ygtyyar beripdir Ertesi saherin ilatyny yene de janyn sesi oyadypdyr Olar galadan cykanlarynda iki azdarhany hem gorupdirler ol azdarhalar kop altyn we gymmatbahaly daslary alyp gelen ekenler Olar bu zatlary patysa ayalyn onunde goyup ozleri yene daga tarap gidipdirler Jamal bu gymmatbaha zatlardan uly metjit gurmagy we onun pestagynda su zatlary beren azdarhalaryn sekilini cekmegi buyrupdyr Rowayatda azdarhalar Anewin ilatyna hossarlyk eden jandarlar hokmunde gorkezilyar olaryn sekili bolsa yykylan metjidin yuzundaki yazgyda atlandyrylysy yaly Gozellik oyuni gorap saklapdyrlar