Azərbaycan
Malta
ශ්රී ලංකාව
Türkmenistan
Türkiyə
Alişir Nowayı Gündogar edebiyatınıñ beyik klassik şahırı Onı türkmen halkı öz zamanasınıň ulı döwlet işgäri ökde dilçisi
Alyşir Nowaýy
Alişir Nowayı Gündogar edebiyatınıñ beyik klassik şahırı. Onı türkmen halkı öz zamanasınıň ulı döwlet işgäri, ökde dilçisi, tanımal sazandası, meşhur suratkeş, zähmetkeş halkıñ hemayatçısı, ılma, medenyete, hormat goyucı hökmünde tanayar.
Alyşir Nowaýy 1441-nji ýylda häzirki Owganystanyň Hyrat şäherinde eneden bolýar. Onuň kakasyna Kyýasetdin Kiçgene diýär ekenler. Ol Horasan şasy Ebulkasym Baburyň emeldarlarynyň biri bolupdyr. Alyşir eýýäm 4-5 ýaşlaryndaka oňa pars, türki dillerdäki eserleri okamagy öwredipdirler. Ol 6 ýaşdan başlap, Hüseýin Baýkara (Soltansöýün 1437-1505) bilen bir mekdepde okaýar. Ol Gündogar edebiýatynyň görnükli şahyrlarynyň eserlerini işdämenlik bilen okaýar. Mundan başgada, şol döwrüň güýçli sazandalaryndan sapak alýar. Nowaýynyň ilki gowy gören şahyry öz döwründe türki dilde eser ýazan meşhur şahyr Lutfy bolupdyr. Nowaýy türki dilde ýazan goşgularyny oňa okap berer eken. Şu zeýilli goşgularynda Alyşir “Nowaýy” (owazly) lakamyny ulanypdyr we soňra onuň ýörgünli ady Nowaýy bolup galypdyr. Nowaýy 12-13 ýaşlaryndaka kakasy ýogalyp , şol döwrüň däbi boýunça patyşa Ebulkasymyň hyzmatynda bolmaga mejbur bolupdyr. Şol mahal Hüseýin Baýkara hem Ebulkasymyň gullugynda eken. 1456-njy ýylda Ebulkasym Nowaýyny hem-de Hüseýin Baýkarany Maşada alyp gidýär. Nowaýy bu ýerde okuwyny dowam etdirip, belli alymlar bilen tanyşýar. 1457-nji ýylda Ebulkasym Maşatda ýogalýar. Tagtdan hantama Hüseýin Baýkara Mara gaýdýar. Emma Nowaýy Maşatda galyp, okuwyny dowam etdirýär. Ol diňe edebiýat bilen meşgul bolman, matematika, filosofiýa, taryh ylymlaryna-da üns berip ugraýar. Nowaýy bu ýerde şol döwrüň görnükli şahyry hem-de alymy Abdyrahman Jamy (1414-1492) bilen tanyşýar. Onuň bilen ýakyn aragatnaşyk saklaýar. 1464-nji ýylda Nowaýy Maşatdan Hyrada gaýdýar. 1469-njy ýylda Hüseýin Baýkara özüni Horasanyň şasy diýip yglan edýär we Nowaýyny özüne möhürdar edip alýar. 1483-1485-nji ýyllar aralygynda şahyryň iň göwrümli eserleriniň biri bolan “Perhat-Şirin” eserini öz içine alýan “Hamsany” (arap dilinden “hams”- bäş) ýazýar.
1487-nji ýylda bolsa Alyşir Astrabada “häkim edip bellenýär”. Nowaýy bu ýerde türki dilde ýazan goşgularyny toplap, “Manylar hazynasy” ady bilen ýygyndy (diwan) döredýär. Nowaýy Astrabatdan Hyrada dolanyp gelenden soň, agyr kesele sezewar bolýar we 1501-nji ýylyň başlaryna dünýäden ötýär. Nowaýynyň gubury Hyrat şäherinde ýerleşýär.
Türkmenler arasynda Nowaýynyň eserleri, ol barada döredilen rowaýatlar we şorta sözler “Myraly we Soltansöýün” (1941) we “Myraly” (1948) atlary bilen ýörite kitapça görnüşinde çap edildi.
Alyşir Nowaýynyň döredijilik mirasy uly göwrümli we köpugurly: ol 30 sany uly eseri öz içine alýar — diwanlar, dessanlar, ylmy we filosofiki eserler. Orta Aziýanyň we Ýakyn Gündogaryň musulman halklarynyň köpasyrly medeni däp-dessurlaryny ulanmak bilen, Nowaýy diýseň özboluşly eserleri döretdi. “Dindarlaryň gozgalaňy” (1483), “Leýli we Mežnun” (1484), “Şirin we Perhat” (1484), “Ýedi dünýä” (1484) we “Isgender galasy” atly bäş sany epiki dessany öz içine alýan “Hamsa” (Bäşlik), şahyryň döredijiliginiň ýokary derejesini eýeleýär. “Dindarlaryň gozgalaňy” — “Hamsanyň” birinji dessany bolup, ol ahlak-filosofiki ähmiýetli eserdir. Ol Nyzamynyň “Syrlar hazynasy” dessanynyň mazmuny esasynda ýazylýar. Onda dine, ahlaklylyga we terbiýä degişli meseleler gozgalýar we ol 64 bapdan ybarat bolup durýar. Dessanda feodal gapma-garşylyklar, döwlet eýeleriniň hyrsyzlygy, begleriň delilsizligi, şyhlaryň ikiýüzlüligi äşgär edilýär. “Leýli we Mežnun” — ýaş şahyr Kaýsanyň gözel Leýlä bolan hasratly söýgüsi hakynda orta-asyr arap rowaýatynyň mazmuny esasynda ýazylan dessan. Onuň täsirliligi we ajaýyp şahyrana setirleri gündogaryň okyjylarynyň arasynda giň meşhurlyga eýe boldy. Bu dessan Gündogar edebiýatyna we özbek folkloryna uly täsirini ýetirdi. “Şirin we Perhat” — batyr ýigit Perhadyň ermeni perizady Şirine bolan söýgüsi hakynda dessan. Dessanyň mazmuny Nyzamy Gänjewi tarapyndan düzülen, emma Nowaýy öz eserinde Şirine göz diken şa Hosrowa däl-de, batyrgaý Perhada ünsi çekýär we ony hakyky epiki gahryman hökmünde görkezýär. “Ýedi dünýä” — ýedi hekaýany özünde jemleýär. Dessan Nowaýynyň daş töweregindäki adamlary, hökümdarlary, Soltan Husaýyny we onuň köşgündäkileri tankytlaýar. “Isgender galasy” — adalatly dana hökümdar Isgenderiň (Aleksandr Makedonskinyň) ömri barada ýazylan “Hamsanyň” soňky dessany.
Awtor: www.NiNa.Az
Neşir edilen senesi:
wikipediýa, wiki, kitap, kitaplar, kitaphana, makala, oka, göçürip al, mugt, mugt göçürip al, mp3, wideo, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, surat, aýdym-saz, aýdym, film, kitap, oýun, oýunlar, jübi telefony, android, ios, alma, jübi telefony, samsung, iphone, xiomi, xiaomi kompýuter, Alyşir Nowaýy hakda maglumat, Alyşir Nowaýy näme? Alyşir Nowaýy näme diýmek?
Alisir Nowayi Gundogar edebiyatinin beyik klassik sahiri Oni turkmen halki oz zamanasinin uli dowlet isgari okde dilcisi tanimal sazandasi meshur suratkes zahmetkes halkin hemayatcisi ilma medenyete hormat goyuci hokmunde tanayar Alysir Nowayy 1441 nji yylda hazirki Owganystanyn Hyrat saherinde eneden bolyar Onun kakasyna Kyyasetdin Kicgene diyar ekenler Ol Horasan sasy Ebulkasym Baburyn emeldarlarynyn biri bolupdyr Alysir eyyam 4 5 yaslaryndaka ona pars turki dillerdaki eserleri okamagy owredipdirler Ol 6 yasdan baslap Huseyin Baykara Soltansoyun 1437 1505 bilen bir mekdepde okayar Ol Gundogar edebiyatynyn gornukli sahyrlarynyn eserlerini isdamenlik bilen okayar Mundan basgada sol dowrun guycli sazandalaryndan sapak alyar Nowayynyn ilki gowy goren sahyry oz dowrunde turki dilde eser yazan meshur sahyr Lutfy bolupdyr Nowayy turki dilde yazan gosgularyny ona okap berer eken Su zeyilli gosgularynda Alysir Nowayy owazly lakamyny ulanypdyr we sonra onun yorgunli ady Nowayy bolup galypdyr Nowayy 12 13 yaslaryndaka kakasy yogalyp sol dowrun dabi boyunca patysa Ebulkasymyn hyzmatynda bolmaga mejbur bolupdyr Sol mahal Huseyin Baykara hem Ebulkasymyn gullugynda eken 1456 njy yylda Ebulkasym Nowayyny hem de Huseyin Baykarany Masada alyp gidyar Nowayy bu yerde okuwyny dowam etdirip belli alymlar bilen tanysyar 1457 nji yylda Ebulkasym Masatda yogalyar Tagtdan hantama Huseyin Baykara Mara gaydyar Emma Nowayy Masatda galyp okuwyny dowam etdiryar Ol dine edebiyat bilen mesgul bolman matematika filosofiya taryh ylymlaryna da uns berip ugrayar Nowayy bu yerde sol dowrun gornukli sahyry hem de alymy Abdyrahman Jamy 1414 1492 bilen tanysyar Onun bilen yakyn aragatnasyk saklayar 1464 nji yylda Nowayy Masatdan Hyrada gaydyar 1469 njy yylda Huseyin Baykara ozuni Horasanyn sasy diyip yglan edyar we Nowayyny ozune mohurdar edip alyar 1483 1485 nji yyllar aralygynda sahyryn in gowrumli eserlerinin biri bolan Perhat Sirin eserini oz icine alyan Hamsany arap dilinden hams bas yazyar 1487 nji yylda bolsa Alysir Astrabada hakim edip bellenyar Nowayy bu yerde turki dilde yazan gosgularyny toplap Manylar hazynasy ady bilen yygyndy diwan doredyar Nowayy Astrabatdan Hyrada dolanyp gelenden son agyr kesele sezewar bolyar we 1501 nji yylyn baslaryna dunyaden otyar Nowayynyn gubury Hyrat saherinde yerlesyar Turkmenler arasynda Nowayynyn eserleri ol barada doredilen rowayatlar we sorta sozler Myraly we Soltansoyun 1941 we Myraly 1948 atlary bilen yorite kitapca gornusinde cap edildi Alysir Nowayynyn doredijilik mirasy uly gowrumli we kopugurly ol 30 sany uly eseri oz icine alyar diwanlar dessanlar ylmy we filosofiki eserler Orta Aziyanyn we Yakyn Gundogaryn musulman halklarynyn kopasyrly medeni dap dessurlaryny ulanmak bilen Nowayy diysen ozbolusly eserleri doretdi Dindarlaryn gozgalany 1483 Leyli we Meznun 1484 Sirin we Perhat 1484 Yedi dunya 1484 we Isgender galasy atly bas sany epiki dessany oz icine alyan Hamsa Baslik sahyryn doredijiliginin yokary derejesini eyeleyar Dindarlaryn gozgalany Hamsanyn birinji dessany bolup ol ahlak filosofiki ahmiyetli eserdir Ol Nyzamynyn Syrlar hazynasy dessanynyn mazmuny esasynda yazylyar Onda dine ahlaklylyga we terbiya degisli meseleler gozgalyar we ol 64 bapdan ybarat bolup duryar Dessanda feodal gapma garsylyklar dowlet eyelerinin hyrsyzlygy beglerin delilsizligi syhlaryn ikiyuzluligi asgar edilyar Leyli we Meznun yas sahyr Kaysanyn gozel Leyla bolan hasratly soygusi hakynda orta asyr arap rowayatynyn mazmuny esasynda yazylan dessan Onun tasirliligi we ajayyp sahyrana setirleri gundogaryn okyjylarynyn arasynda gin meshurlyga eye boldy Bu dessan Gundogar edebiyatyna we ozbek folkloryna uly tasirini yetirdi Sirin we Perhat batyr yigit Perhadyn ermeni perizady Sirine bolan soygusi hakynda dessan Dessanyn mazmuny Nyzamy Ganjewi tarapyndan duzulen emma Nowayy oz eserinde Sirine goz diken sa Hosrowa dal de batyrgay Perhada unsi cekyar we ony hakyky epiki gahryman hokmunde gorkezyar Yedi dunya yedi hekayany ozunde jemleyar Dessan Nowayynyn das toweregindaki adamlary hokumdarlary Soltan Husayyny we onun kosgundakileri tankytlayar Isgender galasy adalatly dana hokumdar Isgenderin Aleksandr Makedonskinyn omri barada yazylan Hamsanyn sonky dessany