Azərbaycan
Lietuva
Malta
ශ්රී ලංකාව
Türkmenistan
Türkiyə
Украина
Bu makalada hiç bir maglumat hakynda ýok Bu makalada üpjün edilen maglumatlar hakynda salgylanma görkezilmändir Bu maglu
Angliýa
Bu makalada hiç bir maglumat hakynda ýok. |
Angliýa — Günbatar Ýewropa döwleti. Paýtagty London şäheri.
Taryhy
11-12. asyrlar
XI asyryň ortalarynda Angliýada iri ýer eýeçilik düzgüni hokum sürýärdi, ýöne ol ahyryna çenli tamamlanmandy. Daýhanalaryň ep-esli bölegi ýurdyň demirgazyk Günbatarynda azat bolupdyrlar. Olar ýer ýelerine bagly däldi. Üstüsine XI asyryň ýarymynda Normand çözuşlary hem başlandy. Onuň başynda Normand we Gerzogy Wilgelm durupdyr. 1966 ýylyň Ruhnama aýynda La-Manşy ýüzüp geçip Angliýanyň g.o. goşuny bilen düşleýär. Normandlaryň atly we ýer goşuny köp we oňat ýaraglandy, anglo-sokson koroly Garoldyň daýhan ýer goşuny gysagly düzülipdir. Garold şäheri boýün egenden soň Wilgelm Londony eýeledi. Angliýanyň koroly Wilgelm I basybalyjy (1066-1087) boldy. Normond baronlaryň bütin ýurdy boýun egdirmek üçin birnäçe ýyl geçdi. Daýhan gozgalandlary başlandy. 1069 we 1071 ýylda ýurdyň d.g. we d.g. gün dog-da bolan gozgalaňlarda daýhan obalaryny ýakdylar, ýaşaýjylaryň öldürdiler. Boşan ýeler 10-larça ýylap boşap ýatdy. Anglosakson ýerleriniň ýerleride basybalyjylara geçdi. Şeýdip iri ýer eýelerine “baronlar” diýip at beripdir. Orta we maýda ýer eýelerine rysarlar diýipdirler. Buthana we dünýewi administratiw işleride hem anglosaksonlar Fransiýadan gelip çykan normandlar eýelediler.
Bardari- nadeli bolan garaşly daýhan olar az bolupdyrlar. Oň aşaky gatlak serwlerdi, iň kyn işleri ýerine ýetirip nadellerde bolmandyr. Azat daýhanyň ýagdaýy normand çozuşlardan soň kynlaşdy. XII asyrda krepostnoý daýhana öwrülip bolar, barşinany ýerine ýetiripdirler. Willonlar durmuşa çykanlarynda-da salgyt töläpdirler. Angliýada şaher X-XI asyrlarda ýüze çykýär. Ýüzlerçe şäherler bolup, olarda ilatyň 5% golaý y ýaşapdyr. Söwda-da uly roly Angliýa oýnapdyr. Golaýy, mal söwdasy, çörek, deri. Bu taýda şowhunly bazarlar uly rol oýnapdyr. Wençesterka, Bosten, Stamdgor, Flandriň Italiýa territoriýasynda söwdagärler gelipdir. Şäherde gatlaklar döräpdir. Korol ýerinde sinýor korolyň özi bolupdyr. Söwda geldiýasyna diňe söwdagärler däl, käbir hünärmentler hem giripdir. Hünärmentleriň gildeýasy (sehi) bolupdyr. Täze gelen normand baronlary korolyň wassaly bolup koralyň goşunyna girýäni köpdi.
Wilgelm kontrolygy güýçlendirmek üçin dolandyryşda çäreleri gördy. Angliýany graflyklara bölünýärdi, olaryň başynda serifler durupdyr. Olary korol belläpdir. Olar administratiw sud, salgyt, girdeýji işlerine jogap beripdirler. Şeýdip iňlis halkynyň üstünden eziş güýclendi, beýleki tarapdan söwda ösdi, şaherler janlandy. Koroly rysalar buthan goldaýardy. Korol hem olary ýeňilikler döredipdir. Wilgelmy şäherler hem goldapdyr. Genrih I (1100 - 1135) Wilgelmiň kiçi oglunyň döwründe dolandyryş işini korol maslahaty korol kurýasy uly rol oýnapdyr, oruhud administratiw we maliýa gurama bolupdyr. Oňa iri ýer eýeleri korolyň sülçuleri korolyň iş dolandyryjylary “şahmat tagtasy görnüşndäki palaty” korolyň girdeýjisiniň ýgnapdyr. Genrih I aradan (1135) çykandan soň onuň ogulary bilen Matilda diýen gyzynyň arasynda tagt ugrunda göreş başlanýar, netijede Matildany ogly Genrih II Plantagenet geçýar (1154-1189) oňa diňe Angliýada däl, Fransiýanyň Anžu Men, Turen, Pualu, Akwitaniýä ýerleride degişlidir. Sutda oturdaşlary belledi. Netijede sinýor kuri birden sud işleri gelip başlady. Genrih II geçiren sud reformasy iri ýer eýeleriniň islegini kanagatlandyrdy. Netijede korolyň girdeýjise artdy. Genrih II harby reforma geçirdi. Azat adam korolyň islän wagty ýarag bilen ýörişe taýýar bolmalydy. Genrih II buthana sudyna gözekçilik etmek synanşygy başa barmady. XII asyryň 2 ýarymynda Yrlandiýa eýelemeklige başlandy. 1169-1170 ýylarda ýöriş edilipdir. 1171 ýylda Genrih II özi hem gelýär. Irlandlary boýun igdirip berkitme “PEÝL” döredýar. Gelgindiler bilen ýerli ilatyň dil aýratynlyklary XII asyrda ýetipdir. Diňe ýokarky gatlak patyşa ýolbaşçylary we ýuristler iňlis dili bilen bilelekde fransuz, latin dillerini döwlet edaralarynda ulanypdyrlar.
13. asyr
XIII asyrda Angliýada oba bilen şäheri aýrylyp başlady. Bu şäherde çöregiň bahasynyň gymmatlamagyna getiripdir. XIII asyrda pul rentasy giň ýaýrapdyr. Ýöne krepostnoý barşina wotçinasy saklanypdyr. Iňlis obasynda iki garaýyş ýüze çykýär: 1. Konserwatiw, 2. Progressiw. Söwda pul gatnaşyklary ösdügiçe iri ýer eýeleriň salgytlary artypdyr. Renta barşinasyny ýerine ýetirmek Willonlaryň, azat daýhanlaryň ýüregine düşüpdir, bu bolsa syýasy göreşlere getiripdir. Şonuň dolandyran döwründe (1199-1216) Genrih II kiçi oglunyň döwründe göreşiň iki etaby boldy. Netijede halkyň üstünde zulum ediş güýçlendi. Ýerleri ellerinden aldylar halanmadyk magnatlary öldüripdirler. Baronlary buthana goldaýardy (bularda-da näzyrlar döräpdir). 1202-1204 ýylardaky fransuz koroly Flippz Awgustyň döwründe fransuzlar Ioanyň Fransiýadaky käbir ýerçiliklerini basyp alypdyr. Normandiýa Anžy, Ment, Turen, Pantinyň bir bölegini eýeläpdi. 1212 ýylda papa Ipponenty III bulla çykaryp Iona gerek patyşa tagtyna fransuz koroly Filipp II geçirmegi talap edýär. 1213 ýylda Ioan papanyň Wassaly diýip özüni hasap etdi, 1000 marka kmüş tölegi papa tölekikligini halkyň öňünde boýun alýar, bu masgaraçylykly synag närazyçylygy güýçlenderýär. 1215 ýylda rysarlar baronlar korola oňä garşy göreşe başlaýar. Kondonlylar olara şäheriň gapysyny açyp beripdirler. 1215 ýylyň 15 Oguz aýynda “Erkinligiň beýik hatyrasyna” gal çekýär. Onuň maddalarynyň köpüsi baron we buthana iri ýeleriniň hukuklaryny goldapdyr. Korol olary nusag etmejigini eýeçiligine eldegez mesiz edýär. 25 barondan ýörite komitet döredilýär. Olar patyşanyň partiýany berjaý edişine gözekçilik e edipdirler. Ýer ýetirmedik halat oňa garşy uruşa taýar bolýarlar. Ondan suran ýeňillikler rysarlara we azat daýhanlara berilipdir. Azat adamlara korol çinownikleriniň salgytlarynyň kemeltjigini boýun alypdyr. Ölçeg we agşam birlegi kesgitlenipdir. Beýik partiýa ö döwri üçin progressiw rol oýnapdyr. Ýöne partiýa ýerine ýetirelmäk soň uruş başlanýär. Ioan ölýär. Onuň ýaşajyk ogly Genrih III (1216-1272) baronlar. Korol diýip yglan edipdirler. Dapa fransuzlara Angliýanyň basyp alyjylaryny talamaga rugsat beripdir. Sebäbi fransuzlar oňa ýakyn bolupdyrlar. Baronlar patyşadan syýasy reformalara geçirmegi talap edipdirler.
Döwlet işlerine seretmek üçin 15 baronyň geňeşi we 12 baronyň häkman gatnaşýan maslahatlary ýylda 3 gezek çagyrylypdyr. 1259 ýylda rysalar özbaşdak syýasy talaplary öňe sürüpdirler. Genrih III Oksford prowisinden boýun gaçyrypdyr (baron alidarhiýa režemi). Netijede 1263 ýylda graždanlyk uruşy başlanypdyr. Söwda oligarhiýasy agyr ýagdaýa düşýär. Mandgora Londondan 15 müňli goşun iberýär. Genrih III we onuň ogly Eduard ýesir düşýär. Şeýdip Mondgor Angliýanyň dolandyryjysy. Korolyň tarapdarlarynyň pomestiýalaryny ýümrupdyrlar. Prins Eduard ýesirlikden gaçan soň baronlaryň bir bölegi onuň tarapyna geçýär. 1265-nji ýylda Iwşemiň golaýynda Mondgory ýeňip, özüni hem öldürýärler. Genrih III-de baronlar hem rysarlara guruplylara daýanmak halky saklap bolmajygyny duýpdyrlar. Graždanlyk uruşynyň netijesinde mejlis döräpdir. Baron rysar şaherli deputatlar maslahatlar geçiripdirlar. Eduard I (1227-1307) döwürde parlament (mejlis) gutarnyjly döräpdir. Ýer eýeçileriniň döwleti berkitmek, iri ýer eýeleriniň sud ýeňillikleri aýrylypdyr. Mejlis korola rysarlara we şäher dolandyryjylaryna daýanmagy ündäpdir. Iňlis mejlisi fransuz mejlisinden tapawutlandyrypdyr. Olara baş ştatlar geçirilip korolyň çagyran ýepiskoplary salgydyň möçberini korol mejlis bilen ylalaşypdyr. XIV asyrda mejlis 2 palatasy bölünipdir: 1. Ýokary lordlar palatasy; 2. Aşaky obşina palatasy. Oňa rysarlar şaherden iberlenler gatnaşypdyr. Iňlis mejlisi edil beýleki orta asyr asyr aklar ýaly iri ýer eýeleriň synpyna hyzmat edipdir. Nähili bolsada XIII-XIV asyrda mejlis progressiw rol oýbapdyr. Ol eziji synp bolan iri ýer eýeleriň – baronlara garanda korolyň syýasatyny rysar we şäherleriniň islegini nähili bolsada kanagatlandyrmaga çalyşypdyr. Iri ýer eýeleriniň islegini kanagatlandyryp eduard I we onuň orun tutarlary basypalyjylykly uruşlary alyp barypdyrlar. 1282-1283 nji ýyl Eduard I Angliýa Uelsi birikdiripdir. Uels iri ýer eýeleriniň ýerlerini öz iri ýer eýelerini paýlap beripdir. Şotland koroly Aleksandr III (1286) aradan çykandan soň ol ýerleri berikdirmek isläpdir. 1306-1314-njy bolan geňeşe Şotland rysarlary gatnaşyp özbaşdak döwleti saklap galypdyrlar.
14. asyr
XIV asyryň 4 çärýeginde iňlis obalarynda kommutasiýa rentasy uly oýnapdyr. Daýhanlar şahsy azatlyklaryny goraýarlar. Barşinany ýer ýetirmenden boýun gaçyrypdyr hem-de hakuna tutma işçi köprak zerur bolupdyr. Daýhanlaryň köpüşi d.g. etraplaryna göçüpdirler , sewbäbi bu ýerlerde ekspluatasiýa gowşak bolupdyr. Ustüsine 1348 ýylda Angliýanyň üstüsine mergi keselide abanypdyr “Gara ölüm”. Ilaty 41 bölegini gyrypdyr. Işçiler azalyk iş haky ýoary göterilipdir. XIV asyrda iri ýer eýeler döwleti “işçi” kabul edýär. 1. kanun 1349 ýylyň ordanasy Eduard III (1327-1377) tarapyndan kabul edilip 12 ýaşdan 60 ýäş çenli aýal erkek, çagalygyna garamazdan hususy ýer bolmadyklara mergä çenli tölenen hany tölenip işlemegi buýurýar. Bellenen möhletden öň gitse daýhany tussak edipdirler. Şu kanuny maksady iri ýer eýeleri we şaher ýolbaşçylary ýeňil gazaç bilen üpjün etmekdi. Şeýlelikde öňki (şäherlere giden iri ýer eýelerine) monarlaryny willonlara yzyna tabşyrmaly. Iňlis obasynda “işçi kanuny” netijesinde synpy göreş ýitileşdi. Iş kanuny oba hojalyk işçi ýäryşyň soýuzy döredi.
XIV asyryň ortalarynda Robin Gud we onuň tarapdarlary tokaý gaçan çinownik, ruhanlar gaçanlar hem herekete goşulypdyr. XIV asyryň 2 ýarymynda şaherde masterler bilen podmasteriýlarynyň arasynda garşylyk ýitileşdi, iş haky artyrmak, iş wagtyny kemeltmegi talap edýärdiler. 100 ýylyk urşuň netijesinde halk garyplaşypdy. Angliýada katoliki buthany reforma geçirmegini talap edipdirler. XIV asyryň 70 ýyllarynda okstorf uniwersitetiniň professory Džon Wiklif (1320-1384) buthanany döwlete boýun egmeli diýip düşündirmäge çalyşýar. Pons Wiklifi sud etmekçi bolanda bütin Londonyň halky ony gorap çykyş edýär. Ol Bibliýanyň latyn dilinden iňlis diline tejrime etmegi talap edipdir. Ol rysarlar bilen şäherleriň islegino oňladyp çykyş etdi. Halkyň arasyndan Jon Boly saýlanyp. Ol buthananyň desýatinasyny ýatyrmagy talap edipdir. Ol Angliýada hemme zat oňat bolsun diýsiňiz, hemme zat umumy bolmalydyr, Wassalam lordam. Bolmaz diýip daýhanlaryň garyplaryň islegini beýan edipdir. XIV asyryň ahyrynda iňlis daýhanlarynyň ýagdaýy erbetleşipdir. Korol Riçard II (1377-1399) döwründe mejlis täze salgyt sistemasyny girizýär. Bu bolsa 1381 ýylda Angliýanyň g.o. g.d-da. 999 graflygynda 9999 döremegine sebäp bolupdyr. Kent daýhanlary Jon Boly tussalykdan çykarýar. Ýuliý Toýler hem hereketleriň birine ýolbaşçylyk edýär. Ol harby işden oňät baş çykarany üçin halkyň arasynda adraýdan peýdalanypdyr.
Esseks we Kentden gelen daýhanlar patşa Riçard II ol egilişiklere garaşypdyrlar, onuň ýanyndaky maslahatçylar erbet diýip piker edip Korola girip, olaryň jaýlaryny otlap, turmelerden tusaglary başadypdyrlar. Maýl-Enden programmasyna laýyklykda krepostnoý hukuklary barşinany ýatyryp uly bolmadyk rentasyny tölejekdiklerini duýdurýarlar. Korol egilişik etjekdigine söz berende daýhanlaryň bir bölegi oňa ynanýär. Londony taşlap çykyp gidýär. Ýuliý Taýler bilen Jon Bokyň egindeşleri gitmän patşa bilen täzeden duşuşmagy boýun edipdirler. Gepleşikler wagty London merleri Ýuliý Taýler dünüklik edip öldüripdiler. Täzeden ýene-de gozgalançylardan almak, öňki saglytlaryň täzeden dikedilipdir. Xiv asyryň 90 ýylaryna çenli hereketler dowam edip durupdyr. Bularyň netijesinde iri ýer eýeler agalyk edijisini agram bolsada egilişikler etmäge mejbur bolýär. Şeýdip Ýuliý Taýleriň hereket nähili bolsada krepostnoý monahlaryxn durmuşyna uly täsir edýär. Daýhan iri ýer eýeçiligiň ösmegi bilen oba hojalyk önümleriniň bahasy arzanlady, hakyna tutma oişçiniň iş haky artdy. XIV-XV asyrda Angliýada ýüze çykan hadysalar umumy ýa-da ykdysady krizis diýip hasap etmän. Ösen we täze ýüze çykan iri ýer eýeler önümçilik gatnaşyklarynyň arasyndaky göreşdi. Şeýdip kapitalistik gatnaşyklara ýol açylardy.
15. asyr
XV asyrda oňät wakalary biri köpçülikleýin willonlaryň azat bolmagy. Daýhanlar indi ýuridiki taýdan 2 dereje bölinipdi. 1. Öňli Willonlaryň nesli “kopigolderler” diýip nadeli eýeçilik edýän resminamalarda ýazgy bardy. Olar husup azat adamlar bolup öz nadelleri üçin ýurda uly bolmadyk pul rentasyny we ş.m. ýerine ýetipdir. Ýer nadeli korolyň sudy tarapyndan garalmandyr. 2. frigolderleriň ýagdaýy olardan oňatrakdy. Olar azat ýer eýesi bilen ozrak pul rentasyny töläp, korol sudy olary gorapdyr, mejlise saýlawlara gatnaşyp bilipdir. Ýokarky gatlag bu hukukdan mohrumdy. 2 gatlagyň içinden baýar çykanlar tapyldy. XV asyrda garyplaşan daýhanlaryň ýerini satyp alyp öz ýerli daýhanlar gatlygy oba hojalyk işçisi peýda bolýär. XV asyrda feudal synpynyň öz içinde köne bilen täzeniň göreşi başlanýär. “Köne dworýanlar” diýenlere öňki ýokary gatlakdan bolan iri ýer eýeler rysalardan giripdi. Bular döwlet salgydynyň bir bölegini bermegini talap edipdirler. “Täze dworýanlar” hem formirlendi maýda we orta wotçinalaryň iri ýer eýelerinde XIII-Xv asyryň rysalaryndan, baýlaşan daýhan we şäherlelilerden, puluny ýere harç edip, dworýan adyny alanlardan formirlenýär. Täze dworýanlar, täze şertlere laýykdy, köne dworýanlardan ýerleri satyp alýardy, garyplaşan daýhan kärendesine berýärdi. Ol söwda bilen baglydy. Şäher önümçiliginiň söwdasynyň öşmegi bilen XV asyrda baý söwdägärler köp şaheriň hünärment masterleri öz toplak pullaryny önümçiligi ösdürmäge, ýer satyn almaga, köpräk dworýan ýerlerini almaga harç edipdirler. Seh monopoliýasynyň giňelmegi önümçilgiň kämilleşmegi bilen baglydy. Bu Kapitolistik önümçilik gatnaşygynyň ýüze çykyp başlamagyny gözkezýär. Angliýada magnatlar guruşydy gatlaklaryň biridi. 1399 ýylda Riçard II den soň Genrih IV (1399-1413) geçdi. Ondan soň Genrih (1413-1422) munuň döwründe 100 ýylyk uruş täzeden tutaşdy.
Genrih V ölenden onuň ogly Genrih VI (1422-1461). Ol bir ýaşam ýaşamandy. Şol sebäpli iri ýer eýeleriniň arasynda tagt ugrunda göreş başlandy üstesine uruşda yzly yzyna ýeňiltmek, haznany başydy salgyt artdy. 1450 ýylda Angliýada uly halk hereketi kent graf-da başlady. Gozlaňa Jon Kod ýolbaşçylyk etdi. Kendiň monifestinde salgyt kemeltmek, mejlis saýlawlarda baronlaryň razlyk bilen edýän synanyşyklaryny ýok etmegi syýasy talaplar bilen bir ykdysady talap “işçi kanunyny” ýatyrmak talap edildi. Bu herekete garyp daýhanlaryň batraklaryň we şaher podmasterleriň gatnaşandygyny aňladýär. Jon Ked, korolyň iş ýängyç maslahatçylaryny Lpndona tutýarler. Korol gorkup ýakyndakylar gözgalany tohtamagy haýyş edýärler, hereket duran ýagdaýyna olara egilişik ediljegini duýdurýarlar. Emma sözünde durman Kediň özüni tutup jezalandyrýarlar. Gozgalaňçylardan öç alýarlar. Beýlki graflyklardada şýle gözgalaňlaryň öňi alynýär. 1455 ýylda Lankoster we Ýoklaryň tagt ugrundaky göreşi getirýär. Ol Angliýanyň taryhynda Alyý we Belyý rozalaryň göreşi diýen ady alýar, köp iri ýer eýeleri bu gözgalaň netijesinde özbaşdaklyklaryny gazandy. Eduard Ýorskiý Landony eýeläp korol diýip yglan edildi. Eduard IV (1461-1483) agalyk eden döwründe Gyzyl we ak bägülleriň gozgalaňy gutarmady. Eduard IV baron – lakostorlara baronlara mejlise ynanmaýardy, sebäbi onuň hat-da iri ýer eýeleri administrasiýa köpdi. Ol mmkin boldygyça mejlissiz işlejek boldy. Ol içki söwdany senagaty, ösdürmäge köpräk üns berdi. Ol Angliýadan gymmat bahaly ýüň daşara çykarmaga rugsat bermer. Eduard IV ölenden soň dogany Riçard III geldi (1483-1485). Korolyň ýaş ogullaryny öldürip özüni korol oglan edýär. Lankostler bilen ýorklar muňa garşy bolup gozgalaň turuzylýär. 1485 ýylda Lonkosterler ony tutup öldürýärler. Netijede gyzyl we ak bägülleriň gozgalaňyda ýatyrylýar.
16. asyr
Iri ýer eýeçilik gatnaşyklary dargap bazar gatnaşyklary diňe şäherlerde däl obada hem ösdi. Şol sebäpli ykdysadyýet çalt depgin bilen ösýärdi. Angliýa beýik geografiki açyşlardan soň dünýäniň deňiz söwdasynyň merkezleriniň birine öwrüldi. Üstesine goňşy Irlandiýany talap hem başlady. Angliýa öz mawut matalaryny Niderlandlara, Fransiya, Demirgazyk Ýewropa, Ýakyn Gündogara, Afrika, Russiýa onuň üsti bilen Eýran, Krym hanlygy, nogaý ordasyna çykardy. Nah mata önümleri öndürdiler. Angliýa metal önümlerini hem has köp öndürýärdi, olary eretmek üçin Domna peçlerini ulandylar. Ýarag, toplary, Ýewropa, Morokko, Tursiýa çykarýardy. Ön kömüri diňe jaýlary gyzdyrmak üçin ulanan bolsalar indi daşarada çykardylar. Iňlis mawut matasyna Flandriýa. Angliýanyň özüne isleg artdy. Angliýanyň ýeriniň 3/1 bölegi buthana degişlidi. Buthana ýerleri barlylar satyldy, paýlandy. Dindarlaryň köpüsi işsiz galdy. Şeýdip Angliýada işsiz, ýersiz adamlaryň sany artyp başlady. Garamaýakdan alynan ýerleri dworýanlara fermerlere kärende berip başladylar. Ýerlere baý fermerler hakynatutma oba hojalyk işşisini- kotterleri ezdiler. Işsiz entäp ýörenleriň sany Angliýada artdy.
Genrih VIII täze kanun çykardy. Gedaýlyk edip ýöränleri biri nji gezek ýurduna baryp işlejekdigi barada kasam içmegi tabşyrdy. 2-nji gezek tutulsa gulagynyň ýarysy kesilipdir. 3 gezek tutulanda ony jezalandyryp öldürmegi buýurdy. Eduard VI-niň (1547-1553) karary bilen işsiz enteýänler wagtlaýyn gula öwrüldi. Gul 1 gezek gaçsa ýüzüne gül diýp köýdürip tagma goýulupdyr, 2 gezek gaçsa 2-nji tagma şeýle edilipdir, 3-nji gezek döwlet dönügi hökmünde jezalandyrylypdyr. Şeýdip emläk üçn arzan işçi güýjini taýýarlaýardylar. XVI asyrda iňlis iri yer eýeleri köne we täze dworýanlara bölündi. Köne dworýanlar onçakly işewürleşmändi. Olar oňki ýaly girdeji alýardy, indi rektodan girýän girdeji kanagatlandyrmaýar. Korol häkimýeti güýçlense-deonuň syýasy abraýy gaçypdyr. Köne dworýanlara, begzadalara demirgazykdaky iri ýer eýeleri girýär. Şol bir wagtda maýda we orta dworýanlar, käbir begzadalar öňdebaryjy işewür ýer eýeleri täze dworýanlar ýa-da dženterler peýda boldy. Olar öz pomestýesinde kotterleri we garyp daýhanlary peýdalanyp, öz ýerlerini fermerlere kärendä berýärdi, onda köp girdeji girýärdi. Sebäbi olar daşky bazar bilen baglanyşyklydy. XVI asyrda täze dworýanlar öz eýeçiliginiň obşina ýerleriniň daýhan uçastoklarynyň monastyr ýerlerini satyn almak, aristokratlaryň ýeriniň hasabyna öz baýlygyny artdyrmak üçin telekeçilik bilen hem meşgullanýardylar.
XVI asyrda täze ýüze çykýan işewür adamlar bilen täze dworýanlaryň soýuzy döretmek XVII asyrdaky buržuaz rewolýusiýasy hem wajyp rol oýnady. XVI asyrda Angliýada iri ýer eýeçilik gurluşyň bazar önümçilik gatnaşyklary peýda bolup başlady. Iňlis daýhanlary iri ýer eýeleriniň ezişine girmeklige garşy aýaga galdylar. 1536-1537-nji ýyllarda reformasiýa garşy demirgazyk graflyklarda göreş başlandy. Gozgalaňyn hereketlendiriji güýji daýhanlardy. Gozgalaňyň başynda Robert Ket we onuň dogany Wilýan durdy. Ketiň topary çalt ösdi. 20 müňe ýetdi. Ket gozgalaňçylarynyň “kapitany” bilen toparda güýçli tertip-düzgün ýola goýuldy.Germewler aýrylýardy,goňşy obalardan azyk önüleri getirilýärdi.Ýöne lageriň içinde dönükler hem tapyldy. Olaryň çagyryşlary hökümete meýilnama görnüşinde tabşyryldy, esasy ugur iri ýer eýelerine gönükdirilipdi. Germewleri ýok etmegi, kanallary gurmak öri meýdanlaryny umumy peýdalanmak, ähli zatlary umumy peýdalanmagy talap etdiler. Hökümet gozgalaňçylardan öç almak üçin wagt utmalydy. Şol sebäpli käbir ýeňillikler etjegini boýun aldy. Emma Angliýanyň günorta-günbatardaky gozgalaňy bölek-bölek edip basyp ýatyrmak hökümete başartdy. Gozgalaň ýatyrylandan soň dworýan otrýadlary gozgalaňçylardan öç aldylar. Robert we Wilýam Keti asdylar. XVI asyryň 2 ýarymynda germewe garşy beýleki graflyklarda-da iňlis daýhanlarynyň gozgalaňy boldy. Emma daýhanlaryň bu gozgalaňlary basylyp ýatyryldy. Bu gozgalaňyň guramaçylygy pesdi. Iňlis buržuziýasy bolsa täze dworýanlar bilen soýuz boldy. 1485-nji ýyldan 1603-nji ýyla çenli Týudorlar korollary öz häkimýetini berkitdiler.
Iňlis absolýut monorhiýasynyň beýleki absolýut monorhiýalardan tapawutlary bar.Týudorlaryň býurukratik apparaty gowşakdy. Graflyklarda we şäherlerde wajyp wezipeleri džentrler we şäher işewür adamlary eýeläpdi. Týudorlar häkimýetini pugtalandyrmak ücn parlamenti hem ulanyp biljekdiler. Parlamentiň aşakky palatasy maýda we orta dworýanlardan bolup, korolyň öňe süren kanunlaryny tassyklaýardy. Ýokardaky palata wekillei girip, Týudorlara köp yer berilýärdi. Şeýdip paralamentde antioganizm döremändi. Gyzyklanýanlar bien dworýanlar we buržuaziýanyň arasyndady. Iňlis absolýutizminiň ýene-de bir aýratynlygy hemişelik hereket edýän goşuny ýokdy. Týudorlar ähli ünsi güýçli harby flot döretmäge gönükdiripdi. Týudorlar absolýutizmi pugtaladyrmak maksady bilen Angliýada buthana reformasyny geçirmelidi. Bu iş Genrih VIII döwründe başlandy. Bahanasy Rim papasynyň Korol Genrih VIII bilen Ýekatrina Argatskiniň plýusy bozmaga kömek etmändigi boldy. Rim papasyna gahar edip, 1536-1537-nji ýyllar aralygynda Angliýada ähli monastrlar ýapylyp olaryň emlägi korol tarapyndan alyndy. Bu bolsa dworýan we buržuaz ýer eýeçiligini giňeltdi. Buthana emlägini satyp korolyň kaznasy boldy. Reformasiýa güýçli esasda geçirildi. Iňlislerden täze buthana guramalaryna doly boýun bolmak talap edildi. Boýun egmedik ölüm jezasyna höküm edilipdir.
Reformasiýanyň görnükli wekilleriniň biri Tomos Kromwel we korolyň kansleri Tomas Kranmer boldy. Genrih VIII birinji nikasyndan bolan gyzy Mariýa Týudoryň döründe katoliki reaksiýa höküm sürdi. “Ganly” diýen ady aldy. OL reformasiýa garşýdy. Mariýa ölenden soň iňlis tagtyna Ýelezaweta I (1558-1603) geçdi. Ol Genrih VIII 2-nji aýalyndan bolan gyzy bilen onuň döwründe absolýutizm berkedi. Ony dworýan, işewür adamlar goldady. Týudorlar öz syýasatynda iri ýer eýeçilikli gurluşy saklajak boldy. Ispanlar Ýelizaweta tagtdan gol çekip ýerine Mariýany geçirmegi talap etdiler. Ýelizawetany öldurip Mariýany tussaglykdan azat edip Angliýa we Irlandiýa katolikleriň gozgalaňyny turuzyp ispan we fransuz goşunyny dargadyp Londony eýelemegi maksat edindiler. 1587-nji ýylda Mariýanyň işini sud kellesini almak bilen çözdi. Mundan öň ýelizaweta Şotlandiýada iňlis täsirini güýçlendiripdi. Ýakow VI nilen soýuz bolup Ýakow ispaniýa, Şotlandiýa we Irlandiýa katoliklerine kömek bermejegine söz berýär. Ģagasyz Ýelezaweta bolsa oňä öz gezeginde iňlis tagtyny berjekdigini aýdýar. Mariýa Startyň öldürulmegi Ýewropanyň katoliki buthanasyna uly urgy boldy. Muňä jogap edip Angliýa uruş yglan etdi. Flipp II hem tagta geçmäge höweslidi. Angliýada tersine daşarky çozuşa garşy 200 uruş we transport korably taýýarlanyldy. Ispan toplary iňlis gämilerinden harby taýdan pesdi. Iňlislere golland floty hem kömek etdi. 1588-nji ýylyň tomsunda deňiz söweşi 2 hepde bilen howada üýtgeýär netijede Ispaniýanyň 43 korably gaýdyp gelýär. Şeýdip iňlisler daşary ýurda çozuşlaryndan dänýär. Ispaniýanyň abrayý gaçdy. Angliýanyň kolonial ýörişleri güýçlendi.
XVI asyrda Angliýada gummanistik metod ösdi. Tomas Mariýa (1478-1535) London adwokaty maşgalasynda dogulýar. Okoford uniwersitetinde bilim alýar. Genrih VIII döwründe uly wezipede işleýär. Korollygyň konsleri bolan döwründe ol korolyň reformasion işine garşý çykandygy üçin jezalandyrylýar. Emma ol (1516) “Utopiýa” diýen işini ýazýar. Ol hususy eýeçiligi ýok etmeli, synpy deňsizlik hemme belanyň başy diýýär. Hemme adam deňdir, deň zähmet çekmeli diýýär. Maşgalanyň işläp taýýarlan önümini umumy skladlara tabşyryp, her maşgala zeruryny şol ýerden almaly. Iş güni 6 sagat bolmaly. boş wagty ylma sarp etmeli. XVI asyryň 2 ýarymynda dramaturgiýa ösdi. Londonda 9 teatr jaýy bolypdyr. Mundan başga hususy teatrlar, bay jaýlar bolupdyr. 1564-1616-njy ýyllarda Uliýam Şekspir ýaşap geçýär. Ol daýhan maşgalasyndan bolupdyr. Şekspir 1585-nji ýylda Londona gelýär. Bu teatr üçin pessalar ýazýar. Ol öz komediýa we tragediýalarynda iri ýer eýeleriniň zulumyndan azat bolan adamlary, olaryň hereketini häsiýetlendirýär. Ýokary gummanistik ideýalary bilen ol “Gamlet”, “Mokbet”, “Timon Afinskiý”, “Kariolon” we ş.m. tragediýalary ýazypdyr olar dürli halklaryň durmuşyna degişlidir. Baýlyk adamlarda ýgrenji artdyrar diýýär. Angliya tarapyna degişli pessalary yazdy. Genrih VI, Karol Džon, Genrih IV, Genrih V, Genrih VII, güýçlimonorhiýanyň elinde häkimýetiň jemlenişini ýazýar.
17. asyr
Respublika ykrar edilenden soň, lewelerler täze düzgüni ýiti tankyt edip başladylar. Silbern 1649-njy ýýlyň ilkinji aýlarynda Angliýanyň täze zynjyrlary diýen at bilen 2 sany makala bilen çykyş edýär. Ol esasan hem parlament tankytlap, onuň köpçülige hiç hili hukuklar we azatlyklar bermändigini, köpçüligiň maddy hal ýagdaýýny gowulandyrmak barada alada etmänligini belleýärdi. Hakykatdan hem parlament 100 adamdan gowrak wekillerden ybarat bolup, onuň başynda döwlet maslahaty durýardy, onuň başynda bolsa Kromweliň baştutanlygynda Goşun durýardy. Ýurdy esasan hem birnäçe ýokary wezipeli ýuristler dolandyrýardy. Şonuň üçin hem bu döwürde köpçüligiň ýagdaýy agyrlaşyp başlapdy. Söwda-da, senetçilikde durgunlyk ösýärdi. Esasan hem oba hojalygynda ýagdaý has agyrdy. 3-ýýlyň dowamynda dyngysyz gurakçylygyň bolmagy, çöregiň gymmatlanmagyna getirdi. 1649-nji ýylyň ýazynda hakyky lewelleriň herketi Angliýada has giň gerim bilen ösýärdi. Olaryň başynda Jorj Winskerli durýardy, ol ýönekeý söwdagäriň oglydy. 1650-nji ýýlyň ýazynda diggerler hereketi basylyp ýatyrylýar. Lewelleriňki hem şonuň ýalydy. Iňlis respublikasynyň öňünde ozaly - başdan indepentdentleriň jentrileriň we buržuaziýanyň häkimiýetini pugtalandyrmak bolup durýardy. Şonuň üçin Kromwel 1649-njy ýýlyň Gorkut aýýnda öz goşuny bilen Yrlandiýany basyp almaga girişýär we ony birnäçe aýyň dowamynda basyp alýar. Irlandiýanyň basylyp alynmagynyň 2 möhüm netijesi bardy. Birisi ol basylyp alyş irland ýerlerini talamaga, ol talaňçylygyň netijesinde täze synpynyň baýlaşmaga alyp geldi. Esgerlere we serkerdebaşylara Yslandiýanyň täze eýelerine bölüp bermäge hukuk berilýärdi. Ikinjiden, Islandiýanyň toplanmagy iňlis respublikasynyň goşunyny hakyna tutulan basybalyjylara öwürdi. Şol bir wagtda roýalistleriň howpy häli doly ýok edilenokdy.
Zero berlen Karl I-ň ogly Karl II-ji Şatlandiýada ähli Angliýa howp demirgazykdan abandy. Kromwel we onuň goşuny rewolýusiýanyň gazananlaryny ýene bir gezek gaýtaryp almaga girişdi. 1650-nji ýýlyň Ruhnama aýynda ol Şatlandlaryň güýçli goşunyny derbi-dagyn etdi. Şa Karl II-ji daşary ýurda gaçdy. Kromweliň häkimiýeti we abraýy has ýokary galdy. Onuň ýeňişleri iňlis respublikasyny Ispaniýa, Germaniýa, Şwesiýa, Fransiýa ýaly döwletleriniň resmi ykrar etmekleri bilen tamamlandy. Emma respublikanyň içeri syýasy ýagdaýý häli çylşyrymlydy. Ýurt doly diýen ýaly ýykylypdy, söwda we senetçilik has aşak gaçypdy. Ekerançylyk gowşapdy. Mülkdarlar doly erkinligi alandan soň, öz baýlygyny artdyrmaga giňden girişipdirler. Işsizleriň sanynyň çakdan aşa köpelmegi respublikanyň öňünde olary eklemeklik meselesini goýdy. Türmeler öz bergisini berip bilmedik bergidarlardan dolupdy. Ýurtda kanunçylyk çärelerini geçirmek, iň esasay hem iňlis konstitusiýasyny kabul etmek zerurulygy ýüze çykypdy. Emma hereket edýän parlament ol işleriň başyna baranokdy. Parlamentiň agzalary şahsy baýlaşmak, amatly wezipeleri eýelemek ýaly işler bilen meşguldylar. Olaryň esasy maksady mümkin boldugyça öz häkimiýetine uzak möhletleýin saklamak we berkitmekden ybarat. Ýurtda höküm sürýän häkimiýetiň başarnyksyzdygy sebäpli närazylyk ösýärdi. Şeýle şertlerde Kromwel, 1653-nji ýylyň Gurbansoltan aýynyň 20-de parlamenti dargadýar we häkimiýetiň täze edarasyny belleýär. Ol parlament ö içine 1653-nji ýýlyň Gorkut aýynyň 4-de başlaýar. Ol 139 sany baý däl şwaýrlardan, dükançylardan, söwdägärlerden we birnäçe dini wekillerden ybaratdy. Häli syýasatda bişişmek bu parlamentiň deputatlary ilkinji hepdelerde birnäçe reformalar geçirdi. Ýagny ata asyrdan galan kansleriň sudy ýatyryldy, agyr jeza bermek gadagan edildi. Buthananikasy raýat nikasy bilen çalşyryldy we ş.m. ondan başga hem täze parlament birnäçe sosial-ykdysady üýtgeşmeler hakynda kanun taýýarlap başladylar. Mysal üçin salgyt ýygnamak ulgamy düzgünleşdirildi.
Geçirilýän çäreler tiz wagtyň içinde ýokary gatlak wekillerinde närazylyk döredip başlady. Uly basyş netijesinde kiçi parlament öz-özünden dargady 1653-nji ýylyň Bitaraplyk aýynda Angliýada täze konstitusiýa kabul edildi. Şoňa laýyklykda Kromwel Angliýanyň, Şotlandiýa, Yslandiýa ömürlik lord-protektor wezipesini alýar. Şeýle hem 3 ýýlda bir gezek saýlanýan 400 adamdan ybarat parlament bilen bilelikde ýurdy dolandyrmagy kesgitleýär. Ýerine ýetiriji häkimiýet protektora we 15 adamdan ybarat hemişelik hereketi edýän Döwlet maslahatynda tabşyrylýardy. Protektoryň özi ägirt uly häkimiýeti öz elinde jemläpdi. Ýagny ol wezipeli adamlary belleýärdi. Ýaragly güýçlere baştutanlyk edýärdi. Halkara syýasatyna ýolbaşçylyk edýärdi, onuň razylygy bolmasa kanunlar üýtgelip bilinmeýärdi, salgytlar girizilmeýärdi. Hakykat ýüzünde ýurtda Kromweliň harby güýje daýanýan häkimyeti emele gelipdi. Protektoryň syýasaty özüniň ýarawlygy seresaplylygy bilen tapawutlanýardy. Angliýada bu döwürde birnäçe sosial-ykdysady çäreler amala aşyryldy. Emma parlament täze konstitusiýanyň esasaynda protektoryň häkimligini çäklendirmek synanşygyny etdi. Emma Kromwel parlamenti dargadýar we ýurdy ýeke-täk özi dolandyryp başlaýar. Ýurtda maýor-generallaryň polisiýa düzgüni girilzilýär. 1658-nji ýýlyň Ruhnama aýynyň 3-de Kromwel aradan çykýar, häkimiýet onuň ogly Rigonda geçýär, emma ol ýurdy dolandyrmagy başarmaýar. Netijede 1659-njy ýylyň ýazynda häkimiýete “Uzak parlament” gaýdyp gelýär. Angliýada 2-nji respublika emele gelýär. Ýurtda öňki hökümetiň ykdysady, syýasy, sosial we sud reformalaryny gecirmänligi sebäpli halkyň tolgunşyklary başlanýar. Emma 1659-njy ýylyň güýzünde general Lambertiň Lambert ýolbaşçylygyndaky goşun ýurtda harby düzgüni dikeldýär. Indi ýurtdaky buržuaz dworýan topary şa häkimiýetini kanuny ýagdaýda dikeltmegi maksat edýärler. 1660-njy ýylyň Gurbansoltan aýynyň 25-I konwent ýygnak açylýar we ol Karl 2-ni kanuny şa diýip yglan edýär.
Salgylanmalar
Awtor: www.NiNa.Az
Neşir edilen senesi:
wikipediýa, wiki, kitap, kitaplar, kitaphana, makala, oka, göçürip al, mugt, mugt göçürip al, mp3, wideo, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, surat, aýdym-saz, aýdym, film, kitap, oýun, oýunlar, jübi telefony, android, ios, alma, jübi telefony, samsung, iphone, xiomi, xiaomi kompýuter, Angliýa hakda maglumat, Angliýa näme? Angliýa näme diýmek?
Bu makalada hic bir maglumat hakynda yok Bu makalada upjun edilen maglumatlar hakynda salgylanma gorkezilmandir Bu maglumatlaryn ygtybarlylygy belli dal Bu mowzuga degisli ygtybarly cesme bilyan bolsanyz makalany uytgetmek hem de osdurmek arkaly salgylanma upjun etmek bilen okyjylara yardam berip bilersiniz Degisli yorgunli salgylanmalar gorkezilenden sonra bu duydurysy ocurmegi unutman Angliya Gunbatar Yewropa dowleti Paytagty London saheri BaydagyTaryhy11 12 asyrlar Genrih I Genrih II XI asyryn ortalarynda Angliyada iri yer eyecilik duzguni hokum suryardi yone ol ahyryna cenli tamamlanmandy Dayhanalaryn ep esli bolegi yurdyn demirgazyk Gunbatarynda azat bolupdyrlar Olar yer yelerine bagly daldi Ustusine XI asyryn yarymynda Normand cozuslary hem baslandy Onun basynda Normand we Gerzogy Wilgelm durupdyr 1966 yylyn Ruhnama ayynda La Mansy yuzup gecip Angliyanyn g o gosuny bilen dusleyar Normandlaryn atly we yer gosuny kop we onat yaraglandy anglo sokson koroly Garoldyn dayhan yer gosuny gysagly duzulipdir Garold saheri boyun egenden son Wilgelm Londony eyeledi Angliyanyn koroly Wilgelm I basybalyjy 1066 1087 boldy Normond baronlaryn butin yurdy boyun egdirmek ucin birnace yyl gecdi Dayhan gozgalandlary baslandy 1069 we 1071 yylda yurdyn d g we d g gun dog da bolan gozgalanlarda dayhan obalaryny yakdylar yasayjylaryn oldurdiler Bosan yeler 10 larca yylap bosap yatdy Anglosakson yerlerinin yerleride basybalyjylara gecdi Seydip iri yer eyelerine baronlar diyip at beripdir Orta we mayda yer eyelerine rysarlar diyipdirler Buthana we dunyewi administratiw isleride hem anglosaksonlar Fransiyadan gelip cykan normandlar eyelediler Bardari nadeli bolan garasly dayhan olar az bolupdyrlar On asaky gatlak serwlerdi in kyn isleri yerine yetirip nadellerde bolmandyr Azat dayhanyn yagdayy normand cozuslardan son kynlasdy XII asyrda krepostnoy dayhana owrulip bolar barsinany yerine yetiripdirler Willonlar durmusa cykanlarynda da salgyt tolapdirler Angliyada saher X XI asyrlarda yuze cykyar Yuzlerce saherler bolup olarda ilatyn 5 golay y yasapdyr Sowda da uly roly Angliya oynapdyr Golayy mal sowdasy corek deri Bu tayda sowhunly bazarlar uly rol oynapdyr Wencesterka Bosten Stamdgor Flandrin Italiya territoriyasynda sowdagarler gelipdir Saherde gatlaklar dorapdir Korol yerinde sinyor korolyn ozi bolupdyr Sowda geldiyasyna dine sowdagarler dal kabir hunarmentler hem giripdir Hunarmentlerin gildeyasy sehi bolupdyr Taze gelen normand baronlary korolyn wassaly bolup koralyn gosunyna giryani kopdi Wilgelm kontrolygy guyclendirmek ucin dolandyrysda careleri gordy Angliyany graflyklara bolunyardi olaryn basynda serifler durupdyr Olary korol bellapdir Olar administratiw sud salgyt girdeyji islerine jogap beripdirler Seydip inlis halkynyn ustunden ezis guyclendi beyleki tarapdan sowda osdi saherler janlandy Koroly rysalar buthan goldayardy Korol hem olary yenilikler doredipdir Wilgelmy saherler hem goldapdyr Genrih I 1100 1135 Wilgelmin kici oglunyn dowrunde dolandyrys isini korol maslahaty korol kuryasy uly rol oynapdyr oruhud administratiw we maliya gurama bolupdyr Ona iri yer eyeleri korolyn sulculeri korolyn is dolandyryjylary sahmat tagtasy gornusndaki palaty korolyn girdeyjisinin ygnapdyr Genrih I aradan 1135 cykandan son onun ogulary bilen Matilda diyen gyzynyn arasynda tagt ugrunda gores baslanyar netijede Matildany ogly Genrih II Plantagenet gecyar 1154 1189 ona dine Angliyada dal Fransiyanyn Anzu Men Turen Pualu Akwitaniya yerleride degislidir Sutda oturdaslary belledi Netijede sinyor kuri birden sud isleri gelip baslady Genrih II geciren sud reformasy iri yer eyelerinin islegini kanagatlandyrdy Netijede korolyn girdeyjise artdy Genrih II harby reforma gecirdi Azat adam korolyn islan wagty yarag bilen yorise tayyar bolmalydy Genrih II buthana sudyna gozekcilik etmek synansygy basa barmady XII asyryn 2 yarymynda Yrlandiya eyelemeklige baslandy 1169 1170 yylarda yoris edilipdir 1171 yylda Genrih II ozi hem gelyar Irlandlary boyun igdirip berkitme PEYL doredyar Gelgindiler bilen yerli ilatyn dil ayratynlyklary XII asyrda yetipdir Dine yokarky gatlak patysa yolbascylary we yuristler inlis dili bilen bilelekde fransuz latin dillerini dowlet edaralarynda ulanypdyrlar 13 asyr Genrih III Eduard I XIII asyrda Angliyada oba bilen saheri ayrylyp baslady Bu saherde coregin bahasynyn gymmatlamagyna getiripdir XIII asyrda pul rentasy gin yayrapdyr Yone krepostnoy barsina wotcinasy saklanypdyr Inlis obasynda iki garayys yuze cykyar 1 Konserwatiw 2 Progressiw Sowda pul gatnasyklary osdugice iri yer eyelerin salgytlary artypdyr Renta barsinasyny yerine yetirmek Willonlaryn azat dayhanlaryn yuregine dusupdir bu bolsa syyasy goreslere getiripdir Sonun dolandyran dowrunde 1199 1216 Genrih II kici oglunyn dowrunde goresin iki etaby boldy Netijede halkyn ustunde zulum edis guyclendi Yerleri ellerinden aldylar halanmadyk magnatlary olduripdirler Baronlary buthana goldayardy bularda da nazyrlar dorapdir 1202 1204 yylardaky fransuz koroly Flippz Awgustyn dowrunde fransuzlar Ioanyn Fransiyadaky kabir yerciliklerini basyp alypdyr Normandiya Anzy Ment Turen Pantinyn bir bolegini eyelapdi 1212 yylda papa Ipponenty III bulla cykaryp Iona gerek patysa tagtyna fransuz koroly Filipp II gecirmegi talap edyar 1213 yylda Ioan papanyn Wassaly diyip ozuni hasap etdi 1000 marka kmus tolegi papa tolekikligini halkyn onunde boyun alyar bu masgaracylykly synag narazycylygy guyclenderyar 1215 yylda rysarlar baronlar korola ona garsy gorese baslayar Kondonlylar olara saherin gapysyny acyp beripdirler 1215 yylyn 15 Oguz ayynda Erkinligin beyik hatyrasyna gal cekyar Onun maddalarynyn kopusi baron we buthana iri yelerinin hukuklaryny goldapdyr Korol olary nusag etmejigini eyeciligine eldegez mesiz edyar 25 barondan yorite komitet doredilyar Olar patysanyn partiyany berjay edisine gozekcilik e edipdirler Yer yetirmedik halat ona garsy urusa tayar bolyarlar Ondan suran yenillikler rysarlara we azat dayhanlara berilipdir Azat adamlara korol cinowniklerinin salgytlarynyn kemeltjigini boyun alypdyr Olceg we agsam birlegi kesgitlenipdir Beyik partiya o dowri ucin progressiw rol oynapdyr Yone partiya yerine yetirelmak son urus baslanyar Ioan olyar Onun yasajyk ogly Genrih III 1216 1272 baronlar Korol diyip yglan edipdirler Dapa fransuzlara Angliyanyn basyp alyjylaryny talamaga rugsat beripdir Sebabi fransuzlar ona yakyn bolupdyrlar Baronlar patysadan syyasy reformalara gecirmegi talap edipdirler Dowlet islerine seretmek ucin 15 baronyn genesi we 12 baronyn hakman gatnasyan maslahatlary yylda 3 gezek cagyrylypdyr 1259 yylda rysalar ozbasdak syyasy talaplary one surupdirler Genrih III Oksford prowisinden boyun gacyrypdyr baron alidarhiya rezemi Netijede 1263 yylda grazdanlyk urusy baslanypdyr Sowda oligarhiyasy agyr yagdaya dusyar Mandgora Londondan 15 munli gosun iberyar Genrih III we onun ogly Eduard yesir dusyar Seydip Mondgor Angliyanyn dolandyryjysy Korolyn tarapdarlarynyn pomestiyalaryny yumrupdyrlar Prins Eduard yesirlikden gacan son baronlaryn bir bolegi onun tarapyna gecyar 1265 nji yylda Iwsemin golayynda Mondgory yenip ozuni hem olduryarler Genrih III de baronlar hem rysarlara guruplylara dayanmak halky saklap bolmajygyny duypdyrlar Grazdanlyk urusynyn netijesinde mejlis dorapdir Baron rysar saherli deputatlar maslahatlar geciripdirlar Eduard I 1227 1307 dowurde parlament mejlis gutarnyjly dorapdir Yer eyecilerinin dowleti berkitmek iri yer eyelerinin sud yenillikleri ayrylypdyr Mejlis korola rysarlara we saher dolandyryjylaryna dayanmagy undapdir Inlis mejlisi fransuz mejlisinden tapawutlandyrypdyr Olara bas statlar gecirilip korolyn cagyran yepiskoplary salgydyn mocberini korol mejlis bilen ylalasypdyr XIV asyrda mejlis 2 palatasy bolunipdir 1 Yokary lordlar palatasy 2 Asaky obsina palatasy Ona rysarlar saherden iberlenler gatnasypdyr Inlis mejlisi edil beyleki orta asyr asyr aklar yaly iri yer eyelerin synpyna hyzmat edipdir Nahili bolsada XIII XIV asyrda mejlis progressiw rol oybapdyr Ol eziji synp bolan iri yer eyelerin baronlara garanda korolyn syyasatyny rysar we saherlerinin islegini nahili bolsada kanagatlandyrmaga calysypdyr Iri yer eyelerinin islegini kanagatlandyryp eduard I we onun orun tutarlary basypalyjylykly uruslary alyp barypdyrlar 1282 1283 nji yyl Eduard I Angliya Uelsi birikdiripdir Uels iri yer eyelerinin yerlerini oz iri yer eyelerini paylap beripdir Sotland koroly Aleksandr III 1286 aradan cykandan son ol yerleri berikdirmek islapdir 1306 1314 njy bolan genese Sotland rysarlary gatnasyp ozbasdak dowleti saklap galypdyrlar 14 asyr Eduard III Ricard II XIV asyryn 4 caryeginde inlis obalarynda kommutasiya rentasy uly oynapdyr Dayhanlar sahsy azatlyklaryny gorayarlar Barsinany yer yetirmenden boyun gacyrypdyr hem de hakuna tutma isci koprak zerur bolupdyr Dayhanlaryn kopusi d g etraplaryna gocupdirler sewbabi bu yerlerde ekspluatasiya gowsak bolupdyr Ustusine 1348 yylda Angliyanyn ustusine mergi keselide abanypdyr Gara olum Ilaty 41 bolegini gyrypdyr Isciler azalyk is haky yoary goterilipdir XIV asyrda iri yer eyeler dowleti isci kabul edyar 1 kanun 1349 yylyn ordanasy Eduard III 1327 1377 tarapyndan kabul edilip 12 yasdan 60 yas cenli ayal erkek cagalygyna garamazdan hususy yer bolmadyklara merga cenli tolenen hany tolenip islemegi buyuryar Bellenen mohletden on gitse dayhany tussak edipdirler Su kanuny maksady iri yer eyeleri we saher yolbascylary yenil gazac bilen upjun etmekdi Seylelikde onki saherlere giden iri yer eyelerine monarlaryny willonlara yzyna tabsyrmaly Inlis obasynda isci kanuny netijesinde synpy gores yitilesdi Is kanuny oba hojalyk isci yarysyn soyuzy doredi XIV asyryn ortalarynda Robin Gud we onun tarapdarlary tokay gacan cinownik ruhanlar gacanlar hem herekete gosulypdyr XIV asyryn 2 yarymynda saherde masterler bilen podmasteriylarynyn arasynda garsylyk yitilesdi is haky artyrmak is wagtyny kemeltmegi talap edyardiler 100 yylyk ursun netijesinde halk garyplasypdy Angliyada katoliki buthany reforma gecirmegini talap edipdirler XIV asyryn 70 yyllarynda okstorf uniwersitetinin professory Dzon Wiklif 1320 1384 buthanany dowlete boyun egmeli diyip dusundirmage calysyar Pons Wiklifi sud etmekci bolanda butin Londonyn halky ony gorap cykys edyar Ol Bibliyanyn latyn dilinden inlis diline tejrime etmegi talap edipdir Ol rysarlar bilen saherlerin islegino onladyp cykys etdi Halkyn arasyndan Jon Boly saylanyp Ol buthananyn desyatinasyny yatyrmagy talap edipdir Ol Angliyada hemme zat onat bolsun diysiniz hemme zat umumy bolmalydyr Wassalam lordam Bolmaz diyip dayhanlaryn garyplaryn islegini beyan edipdir XIV asyryn ahyrynda inlis dayhanlarynyn yagdayy erbetlesipdir Korol Ricard II 1377 1399 dowrunde mejlis taze salgyt sistemasyny girizyar Bu bolsa 1381 yylda Angliyanyn g o g d da 999 graflygynda 9999 doremegine sebap bolupdyr Kent dayhanlary Jon Boly tussalykdan cykaryar Yuliy Toyler hem hereketlerin birine yolbascylyk edyar Ol harby isden onat bas cykarany ucin halkyn arasynda adraydan peydalanypdyr Esseks we Kentden gelen dayhanlar patsa Ricard II ol egilisiklere garasypdyrlar onun yanyndaky maslahatcylar erbet diyip piker edip Korola girip olaryn jaylaryny otlap turmelerden tusaglary basadypdyrlar Mayl Enden programmasyna layyklykda krepostnoy hukuklary barsinany yatyryp uly bolmadyk rentasyny tolejekdiklerini duyduryarlar Korol egilisik etjekdigine soz berende dayhanlaryn bir bolegi ona ynanyar Londony taslap cykyp gidyar Yuliy Tayler bilen Jon Bokyn egindesleri gitman patsa bilen tazeden dususmagy boyun edipdirler Geplesikler wagty London merleri Yuliy Tayler dunuklik edip olduripdiler Tazeden yene de gozgalancylardan almak onki saglytlaryn tazeden dikedilipdir Xiv asyryn 90 yylaryna cenli hereketler dowam edip durupdyr Bularyn netijesinde iri yer eyeler agalyk edijisini agram bolsada egilisikler etmage mejbur bolyar Seydip Yuliy Taylerin hereket nahili bolsada krepostnoy monahlaryxn durmusyna uly tasir edyar Dayhan iri yer eyeciligin osmegi bilen oba hojalyk onumlerinin bahasy arzanlady hakyna tutma oiscinin is haky artdy XIV XV asyrda Angliyada yuze cykan hadysalar umumy ya da ykdysady krizis diyip hasap etman Osen we taze yuze cykan iri yer eyeler onumcilik gatnasyklarynyn arasyndaky goresdi Seydip kapitalistik gatnasyklara yol acylardy 15 asyr Genrih VI Eduard IV XV asyrda onat wakalary biri kopculikleyin willonlaryn azat bolmagy Dayhanlar indi yuridiki taydan 2 dereje bolinipdi 1 Onli Willonlaryn nesli kopigolderler diyip nadeli eyecilik edyan resminamalarda yazgy bardy Olar husup azat adamlar bolup oz nadelleri ucin yurda uly bolmadyk pul rentasyny we s m yerine yetipdir Yer nadeli korolyn sudy tarapyndan garalmandyr 2 frigolderlerin yagdayy olardan onatrakdy Olar azat yer eyesi bilen ozrak pul rentasyny tolap korol sudy olary gorapdyr mejlise saylawlara gatnasyp bilipdir Yokarky gatlag bu hukukdan mohrumdy 2 gatlagyn icinden bayar cykanlar tapyldy XV asyrda garyplasan dayhanlaryn yerini satyp alyp oz yerli dayhanlar gatlygy oba hojalyk iscisi peyda bolyar XV asyrda feudal synpynyn oz icinde kone bilen tazenin goresi baslanyar Kone dworyanlar diyenlere onki yokary gatlakdan bolan iri yer eyeler rysalardan giripdi Bular dowlet salgydynyn bir bolegini bermegini talap edipdirler Taze dworyanlar hem formirlendi mayda we orta wotcinalaryn iri yer eyelerinde XIII Xv asyryn rysalaryndan baylasan dayhan we saherlelilerden puluny yere harc edip dworyan adyny alanlardan formirlenyar Taze dworyanlar taze sertlere layykdy kone dworyanlardan yerleri satyp alyardy garyplasan dayhan karendesine beryardi Ol sowda bilen baglydy Saher onumciliginin sowdasynyn osmegi bilen XV asyrda bay sowdagarler kop saherin hunarment masterleri oz toplak pullaryny onumciligi osdurmage yer satyn almaga koprak dworyan yerlerini almaga harc edipdirler Seh monopoliyasynyn ginelmegi onumcilgin kamillesmegi bilen baglydy Bu Kapitolistik onumcilik gatnasygynyn yuze cykyp baslamagyny gozkezyar Angliyada magnatlar gurusydy gatlaklaryn biridi 1399 yylda Ricard II den son Genrih IV 1399 1413 gecdi Ondan son Genrih 1413 1422 munun dowrunde 100 yylyk urus tazeden tutasdy Genrih V olenden onun ogly Genrih VI 1422 1461 Ol bir yasam yasamandy Sol sebapli iri yer eyelerinin arasynda tagt ugrunda gores baslandy ustesine urusda yzly yzyna yeniltmek haznany basydy salgyt artdy 1450 yylda Angliyada uly halk hereketi kent graf da baslady Gozlana Jon Kod yolbascylyk etdi Kendin monifestinde salgyt kemeltmek mejlis saylawlarda baronlaryn razlyk bilen edyan synanysyklaryny yok etmegi syyasy talaplar bilen bir ykdysady talap isci kanunyny yatyrmak talap edildi Bu herekete garyp dayhanlaryn batraklaryn we saher podmasterlerin gatnasandygyny anladyar Jon Ked korolyn is yangyc maslahatcylaryny Lpndona tutyarler Korol gorkup yakyndakylar gozgalany tohtamagy hayys edyarler hereket duran yagdayyna olara egilisik ediljegini duyduryarlar Emma sozunde durman Kedin ozuni tutup jezalandyryarlar Gozgalancylardan oc alyarlar Beylki graflyklardada syle gozgalanlaryn oni alynyar 1455 yylda Lankoster we Yoklaryn tagt ugrundaky goresi getiryar Ol Angliyanyn taryhynda Alyy we Belyy rozalaryn goresi diyen ady alyar kop iri yer eyeleri bu gozgalan netijesinde ozbasdaklyklaryny gazandy Eduard Yorskiy Landony eyelap korol diyip yglan edildi Eduard IV 1461 1483 agalyk eden dowrunde Gyzyl we ak bagullerin gozgalany gutarmady Eduard IV baron lakostorlara baronlara mejlise ynanmayardy sebabi onun hat da iri yer eyeleri administrasiya kopdi Ol mmkin boldygyca mejlissiz islejek boldy Ol icki sowdany senagaty osdurmage koprak uns berdi Ol Angliyadan gymmat bahaly yun dasara cykarmaga rugsat bermer Eduard IV olenden son dogany Ricard III geldi 1483 1485 Korolyn yas ogullaryny oldurip ozuni korol oglan edyar Lankostler bilen yorklar muna garsy bolup gozgalan turuzylyar 1485 yylda Lonkosterler ony tutup olduryarler Netijede gyzyl we ak bagullerin gozgalanyda yatyrylyar 16 asyr Genrih VIII 1491 1547 Yelizaweta I 1558 1603 Iri yer eyecilik gatnasyklary dargap bazar gatnasyklary dine saherlerde dal obada hem osdi Sol sebapli ykdysadyyet calt depgin bilen osyardi Angliya beyik geografiki acyslardan son dunyanin deniz sowdasynyn merkezlerinin birine owruldi Ustesine gonsy Irlandiyany talap hem baslady Angliya oz mawut matalaryny Niderlandlara Fransiya Demirgazyk Yewropa Yakyn Gundogara Afrika Russiya onun usti bilen Eyran Krym hanlygy nogay ordasyna cykardy Nah mata onumleri ondurdiler Angliya metal onumlerini hem has kop onduryardi olary eretmek ucin Domna peclerini ulandylar Yarag toplary Yewropa Morokko Tursiya cykaryardy On komuri dine jaylary gyzdyrmak ucin ulanan bolsalar indi dasarada cykardylar Inlis mawut matasyna Flandriya Angliyanyn ozune isleg artdy Angliyanyn yerinin 3 1 bolegi buthana degislidi Buthana yerleri barlylar satyldy paylandy Dindarlaryn kopusi issiz galdy Seydip Angliyada issiz yersiz adamlaryn sany artyp baslady Garamayakdan alynan yerleri dworyanlara fermerlere karende berip basladylar Yerlere bay fermerler hakynatutma oba hojalyk issisini kotterleri ezdiler Issiz entap yorenlerin sany Angliyada artdy Genrih VIII taze kanun cykardy Gedaylyk edip yoranleri biri nji gezek yurduna baryp islejekdigi barada kasam icmegi tabsyrdy 2 nji gezek tutulsa gulagynyn yarysy kesilipdir 3 gezek tutulanda ony jezalandyryp oldurmegi buyurdy Eduard VI nin 1547 1553 karary bilen issiz enteyanler wagtlayyn gula owruldi Gul 1 gezek gacsa yuzune gul diyp koydurip tagma goyulupdyr 2 gezek gacsa 2 nji tagma seyle edilipdir 3 nji gezek dowlet donugi hokmunde jezalandyrylypdyr Seydip emlak ucn arzan isci guyjini tayyarlayardylar XVI asyrda inlis iri yer eyeleri kone we taze dworyanlara bolundi Kone dworyanlar oncakly isewurlesmandi Olar onki yaly girdeji alyardy indi rektodan giryan girdeji kanagatlandyrmayar Korol hakimyeti guyclense deonun syyasy abrayy gacypdyr Kone dworyanlara begzadalara demirgazykdaky iri yer eyeleri giryar Sol bir wagtda mayda we orta dworyanlar kabir begzadalar ondebaryjy isewur yer eyeleri taze dworyanlar ya da dzenterler peyda boldy Olar oz pomestyesinde kotterleri we garyp dayhanlary peydalanyp oz yerlerini fermerlere karenda beryardi onda kop girdeji giryardi Sebabi olar dasky bazar bilen baglanysyklydy XVI asyrda taze dworyanlar oz eyeciliginin obsina yerlerinin dayhan ucastoklarynyn monastyr yerlerini satyn almak aristokratlaryn yerinin hasabyna oz baylygyny artdyrmak ucin telekecilik bilen hem mesgullanyardylar XVI asyrda taze yuze cykyan isewur adamlar bilen taze dworyanlaryn soyuzy doretmek XVII asyrdaky burzuaz rewolyusiyasy hem wajyp rol oynady XVI asyrda Angliyada iri yer eyecilik gurlusyn bazar onumcilik gatnasyklary peyda bolup baslady Inlis dayhanlary iri yer eyelerinin ezisine girmeklige garsy ayaga galdylar 1536 1537 nji yyllarda reformasiya garsy demirgazyk graflyklarda gores baslandy Gozgalanyn hereketlendiriji guyji dayhanlardy Gozgalanyn basynda Robert Ket we onun dogany Wilyan durdy Ketin topary calt osdi 20 mune yetdi Ket gozgalancylarynyn kapitany bilen toparda guycli tertip duzgun yola goyuldy Germewler ayrylyardy gonsy obalardan azyk onuleri getirilyardi Yone lagerin icinde donukler hem tapyldy Olaryn cagyryslary hokumete meyilnama gornusinde tabsyryldy esasy ugur iri yer eyelerine gonukdirilipdi Germewleri yok etmegi kanallary gurmak ori meydanlaryny umumy peydalanmak ahli zatlary umumy peydalanmagy talap etdiler Hokumet gozgalancylardan oc almak ucin wagt utmalydy Sol sebapli kabir yenillikler etjegini boyun aldy Emma Angliyanyn gunorta gunbatardaky gozgalany bolek bolek edip basyp yatyrmak hokumete basartdy Gozgalan yatyrylandan son dworyan otryadlary gozgalancylardan oc aldylar Robert we Wilyam Keti asdylar XVI asyryn 2 yarymynda germewe garsy beyleki graflyklarda da inlis dayhanlarynyn gozgalany boldy Emma dayhanlaryn bu gozgalanlary basylyp yatyryldy Bu gozgalanyn guramacylygy pesdi Inlis burzuziyasy bolsa taze dworyanlar bilen soyuz boldy 1485 nji yyldan 1603 nji yyla cenli Tyudorlar korollary oz hakimyetini berkitdiler Inlis absolyut monorhiyasynyn beyleki absolyut monorhiyalardan tapawutlary bar Tyudorlaryn byurukratik apparaty gowsakdy Graflyklarda we saherlerde wajyp wezipeleri dzentrler we saher isewur adamlary eyelapdi Tyudorlar hakimyetini pugtalandyrmak ucn parlamenti hem ulanyp biljekdiler Parlamentin asakky palatasy mayda we orta dworyanlardan bolup korolyn one suren kanunlaryny tassyklayardy Yokardaky palata wekillei girip Tyudorlara kop yer berilyardi Seydip paralamentde antioganizm doremandi Gyzyklanyanlar bien dworyanlar we burzuaziyanyn arasyndady Inlis absolyutizminin yene de bir ayratynlygy hemiselik hereket edyan gosuny yokdy Tyudorlar ahli unsi guycli harby flot doretmage gonukdiripdi Tyudorlar absolyutizmi pugtaladyrmak maksady bilen Angliyada buthana reformasyny gecirmelidi Bu is Genrih VIII dowrunde baslandy Bahanasy Rim papasynyn Korol Genrih VIII bilen Yekatrina Argatskinin plyusy bozmaga komek etmandigi boldy Rim papasyna gahar edip 1536 1537 nji yyllar aralygynda Angliyada ahli monastrlar yapylyp olaryn emlagi korol tarapyndan alyndy Bu bolsa dworyan we burzuaz yer eyeciligini gineltdi Buthana emlagini satyp korolyn kaznasy boldy Reformasiya guycli esasda gecirildi Inlislerden taze buthana guramalaryna doly boyun bolmak talap edildi Boyun egmedik olum jezasyna hokum edilipdir Reformasiyanyn gornukli wekillerinin biri Tomos Kromwel we korolyn kansleri Tomas Kranmer boldy Genrih VIII birinji nikasyndan bolan gyzy Mariya Tyudoryn dorunde katoliki reaksiya hokum surdi Ganly diyen ady aldy OL reformasiya garsydy Mariya olenden son inlis tagtyna Yelezaweta I 1558 1603 gecdi Ol Genrih VIII 2 nji ayalyndan bolan gyzy bilen onun dowrunde absolyutizm berkedi Ony dworyan isewur adamlar goldady Tyudorlar oz syyasatynda iri yer eyecilikli gurlusy saklajak boldy Ispanlar Yelizaweta tagtdan gol cekip yerine Mariyany gecirmegi talap etdiler Yelizawetany oldurip Mariyany tussaglykdan azat edip Angliya we Irlandiya katoliklerin gozgalanyny turuzyp ispan we fransuz gosunyny dargadyp Londony eyelemegi maksat edindiler 1587 nji yylda Mariyanyn isini sud kellesini almak bilen cozdi Mundan on yelizaweta Sotlandiyada inlis tasirini guyclendiripdi Yakow VI nilen soyuz bolup Yakow ispaniya Sotlandiya we Irlandiya katoliklerine komek bermejegine soz beryar Gagasyz Yelezaweta bolsa ona oz gezeginde inlis tagtyny berjekdigini aydyar Mariya Startyn oldurulmegi Yewropanyn katoliki buthanasyna uly urgy boldy Muna jogap edip Angliya urus yglan etdi Flipp II hem tagta gecmage howeslidi Angliyada tersine dasarky cozusa garsy 200 urus we transport korably tayyarlanyldy Ispan toplary inlis gamilerinden harby taydan pesdi Inlislere golland floty hem komek etdi 1588 nji yylyn tomsunda deniz sowesi 2 hepde bilen howada uytgeyar netijede Ispaniyanyn 43 korably gaydyp gelyar Seydip inlisler dasary yurda cozuslaryndan danyar Ispaniyanyn abrayy gacdy Angliyanyn kolonial yorisleri guyclendi Uliyam Seskpir XVI asyrda Angliyada gummanistik metod osdi Tomas Mariya 1478 1535 London adwokaty masgalasynda dogulyar Okoford uniwersitetinde bilim alyar Genrih VIII dowrunde uly wezipede isleyar Korollygyn konsleri bolan dowrunde ol korolyn reformasion isine garsy cykandygy ucin jezalandyrylyar Emma ol 1516 Utopiya diyen isini yazyar Ol hususy eyeciligi yok etmeli synpy densizlik hemme belanyn basy diyyar Hemme adam dendir den zahmet cekmeli diyyar Masgalanyn islap tayyarlan onumini umumy skladlara tabsyryp her masgala zeruryny sol yerden almaly Is guni 6 sagat bolmaly bos wagty ylma sarp etmeli XVI asyryn 2 yarymynda dramaturgiya osdi Londonda 9 teatr jayy bolypdyr Mundan basga hususy teatrlar bay jaylar bolupdyr 1564 1616 njy yyllarda Uliyam Sekspir yasap gecyar Ol dayhan masgalasyndan bolupdyr Sekspir 1585 nji yylda Londona gelyar Bu teatr ucin pessalar yazyar Ol oz komediya we tragediyalarynda iri yer eyelerinin zulumyndan azat bolan adamlary olaryn hereketini hasiyetlendiryar Yokary gummanistik ideyalary bilen ol Gamlet Mokbet Timon Afinskiy Kariolon we s m tragediyalary yazypdyr olar durli halklaryn durmusyna degislidir Baylyk adamlarda ygrenji artdyrar diyyar Angliya tarapyna degisli pessalary yazdy Genrih VI Karol Dzon Genrih IV Genrih V Genrih VII guyclimonorhiyanyn elinde hakimyetin jemlenisini yazyar 17 asyr Karl I Karl II Respublika ykrar edilenden son lewelerler taze duzguni yiti tankyt edip basladylar Silbern 1649 njy yylyn ilkinji aylarynda Angliyanyn taze zynjyrlary diyen at bilen 2 sany makala bilen cykys edyar Ol esasan hem parlament tankytlap onun kopculige hic hili hukuklar we azatlyklar bermandigini kopculigin maddy hal yagdayyny gowulandyrmak barada alada etmanligini belleyardi Hakykatdan hem parlament 100 adamdan gowrak wekillerden ybarat bolup onun basynda dowlet maslahaty duryardy onun basynda bolsa Kromwelin bastutanlygynda Gosun duryardy Yurdy esasan hem birnace yokary wezipeli yuristler dolandyryardy Sonun ucin hem bu dowurde kopculigin yagdayy agyrlasyp baslapdy Sowda da senetcilikde durgunlyk osyardi Esasan hem oba hojalygynda yagday has agyrdy 3 yylyn dowamynda dyngysyz gurakcylygyn bolmagy coregin gymmatlanmagyna getirdi 1649 nji yylyn yazynda hakyky lewellerin herketi Angliyada has gin gerim bilen osyardi Olaryn basynda Jorj Winskerli duryardy ol yonekey sowdagarin oglydy 1650 nji yylyn yazynda diggerler hereketi basylyp yatyrylyar Lewellerinki hem sonun yalydy Inlis respublikasynyn onunde ozaly basdan indepentdentlerin jentrilerin we burzuaziyanyn hakimiyetini pugtalandyrmak bolup duryardy Sonun ucin Kromwel 1649 njy yylyn Gorkut ayynda oz gosuny bilen Yrlandiyany basyp almaga girisyar we ony birnace ayyn dowamynda basyp alyar Irlandiyanyn basylyp alynmagynyn 2 mohum netijesi bardy Birisi ol basylyp alys irland yerlerini talamaga ol talancylygyn netijesinde taze synpynyn baylasmaga alyp geldi Esgerlere we serkerdebasylara Yslandiyanyn taze eyelerine bolup bermage hukuk berilyardi Ikinjiden Islandiyanyn toplanmagy inlis respublikasynyn gosunyny hakyna tutulan basybalyjylara owurdi Sol bir wagtda royalistlerin howpy hali doly yok edilenokdy Zero berlen Karl I n ogly Karl II ji Satlandiyada ahli Angliya howp demirgazykdan abandy Kromwel we onun gosuny rewolyusiyanyn gazananlaryny yene bir gezek gaytaryp almaga girisdi 1650 nji yylyn Ruhnama ayynda ol Satlandlaryn guycli gosunyny derbi dagyn etdi Sa Karl II ji dasary yurda gacdy Kromwelin hakimiyeti we abrayy has yokary galdy Onun yenisleri inlis respublikasyny Ispaniya Germaniya Swesiya Fransiya yaly dowletlerinin resmi ykrar etmekleri bilen tamamlandy Emma respublikanyn iceri syyasy yagdayy hali cylsyrymlydy Yurt doly diyen yaly yykylypdy sowda we senetcilik has asak gacypdy Ekerancylyk gowsapdy Mulkdarlar doly erkinligi alandan son oz baylygyny artdyrmaga ginden girisipdirler Issizlerin sanynyn cakdan asa kopelmegi respublikanyn onunde olary eklemeklik meselesini goydy Turmeler oz bergisini berip bilmedik bergidarlardan dolupdy Yurtda kanuncylyk carelerini gecirmek in esasay hem inlis konstitusiyasyny kabul etmek zerurulygy yuze cykypdy Emma hereket edyan parlament ol islerin basyna baranokdy Parlamentin agzalary sahsy baylasmak amatly wezipeleri eyelemek yaly isler bilen mesguldylar Olaryn esasy maksady mumkin boldugyca oz hakimiyetine uzak mohletleyin saklamak we berkitmekden ybarat Yurtda hokum suryan hakimiyetin basarnyksyzdygy sebapli narazylyk osyardi Seyle sertlerde Kromwel 1653 nji yylyn Gurbansoltan ayynyn 20 de parlamenti dargadyar we hakimiyetin taze edarasyny belleyar Ol parlament o icine 1653 nji yylyn Gorkut ayynyn 4 de baslayar Ol 139 sany bay dal swayrlardan dukancylardan sowdagarlerden we birnace dini wekillerden ybaratdy Hali syyasatda bisismek bu parlamentin deputatlary ilkinji hepdelerde birnace reformalar gecirdi Yagny ata asyrdan galan kanslerin sudy yatyryldy agyr jeza bermek gadagan edildi Buthananikasy rayat nikasy bilen calsyryldy we s m ondan basga hem taze parlament birnace sosial ykdysady uytgesmeler hakynda kanun tayyarlap basladylar Mysal ucin salgyt yygnamak ulgamy duzgunlesdirildi Gecirilyan careler tiz wagtyn icinde yokary gatlak wekillerinde narazylyk doredip baslady Uly basys netijesinde kici parlament oz ozunden dargady 1653 nji yylyn Bitaraplyk ayynda Angliyada taze konstitusiya kabul edildi Sona layyklykda Kromwel Angliyanyn Sotlandiya Yslandiya omurlik lord protektor wezipesini alyar Seyle hem 3 yylda bir gezek saylanyan 400 adamdan ybarat parlament bilen bilelikde yurdy dolandyrmagy kesgitleyar Yerine yetiriji hakimiyet protektora we 15 adamdan ybarat hemiselik hereketi edyan Dowlet maslahatynda tabsyrylyardy Protektoryn ozi agirt uly hakimiyeti oz elinde jemlapdi Yagny ol wezipeli adamlary belleyardi Yaragly guyclere bastutanlyk edyardi Halkara syyasatyna yolbascylyk edyardi onun razylygy bolmasa kanunlar uytgelip bilinmeyardi salgytlar girizilmeyardi Hakykat yuzunde yurtda Kromwelin harby guyje dayanyan hakimyeti emele gelipdi Protektoryn syyasaty ozunin yarawlygy seresaplylygy bilen tapawutlanyardy Angliyada bu dowurde birnace sosial ykdysady careler amala asyryldy Emma parlament taze konstitusiyanyn esasaynda protektoryn hakimligini caklendirmek synansygyny etdi Emma Kromwel parlamenti dargadyar we yurdy yeke tak ozi dolandyryp baslayar Yurtda mayor generallaryn polisiya duzguni girilzilyar 1658 nji yylyn Ruhnama ayynyn 3 de Kromwel aradan cykyar hakimiyet onun ogly Rigonda gecyar emma ol yurdy dolandyrmagy basarmayar Netijede 1659 njy yylyn yazynda hakimiyete Uzak parlament gaydyp gelyar Angliyada 2 nji respublika emele gelyar Yurtda onki hokumetin ykdysady syyasy sosial we sud reformalaryny gecirmanligi sebapli halkyn tolgunsyklary baslanyar Emma 1659 njy yylyn guyzunde general Lambertin Lambert yolbascylygyndaky gosun yurtda harby duzguni dikeldyar Indi yurtdaky burzuaz dworyan topary sa hakimiyetini kanuny yagdayda dikeltmegi maksat edyarler 1660 njy yylyn Gurbansoltan ayynyn 25 I konwent yygnak acylyar we ol Karl 2 ni kanuny sa diyip yglan edyar Salgylanmalar