Azərbaycan
Lietuva
Malta
ශ්රී ලංකාව
Türkmenistan
Türkiyə
Украина
Peçenegler Gadymy türk orta asyr rus we gündogar Ýewropa ýurtlarynyň taryhynda öçmejek yz galdyran kuwwatly türki taýpal
Beçene
Peçenegler – Gadymy türk, orta asyr rus we gündogar Ýewropa ýurtlarynyň taryhynda öçmejek yz galdyran kuwwatly türki taýpalaryň biri peçeneglerdir. Türki halklarda beçene, itbeçene görnüşlerinde ulanylan bu etnik adyň gadymy görnüşi Peçenegdir (XI asyr alymy Mahmyt Kaşgary bu ady şeýle ulanypdyr). «Beçene» sözüniň öňüne «it» sözüniň goşulyşyny Abylgazy (XVII asyr) özüniň «Türkmenleriň şejeresi» diýen kitabynda şeýle düşündirýär: «Beçeneler salyrlar bilen tersleşip Toýmadyk hanyň ýolbaşçylygynda olary ýeňýärler. Muny gaty gören salyrlar beçeneleri it bilen deňeşdirip, olara ýigrenç bilen itbeçene diýen ady dakýarlar.» Abylgazynyň bu pikiri bilen ylalaşmak mümkin däl, çünki gadymy türklerde it ýigrenji däl-de, eýsem çuň hormaty bildiren söz bolupdyr, hatda irki ata-babalarymyz iti börüden soňra ikinji orunda goýupdyrlar (bu barada barak, it, ganjyk, köpek etnonimlerine bagyşlanan makalada giňden gürrüň edipdik). Eýsem peçenekler kim? Olaryň asly watany nirede?X一XI asyrlarda Kiýew knýazlaryny uly howsala salan, ady agzalanda Bulgarystan, Hazarystan, Majarystan ýaly uly döwletleriň patyşalarynyň ýüregine dowul düşüren peçenegler öz aslyny VI一VII asyrlarda Beýik Türk kaganatyny (imperiýasyny) emele getiren türki taýpalardan (Gök türklerden) alyp gaýdýar. Şol döwürde Yssyköl we Balkaş etraplarynda ýaşan bu peçeneklere onoklar ýa-da türkeşler hem diýlipdir. Beýik Türk imperiýasy synandan soň, şol döwrüň syýasy wakalary ençeme türki taýpalaryň çar tarapa dagamagyna sebäp bolýar. IX asyryň birinji ýarymynda peçenegleriň uly bölegi Emba, Ural, Wolga, Don etraplaryna ýöriş edýärler. Olar Kiýew knýazlarynyň serhetindäki giň sähralarda orun tutýarlar. IX 一X asyrlarda peçenekler topar-topar göçüp gelip, bu ýerde olaryň sany barha köpelýär. 915一1036-njy ýyllar aralykda, Kiýew knýazlary Igoryň we Swýatoslawyň höküm süren döwürlerinde, peçenegler orus knýazlyklaryna 11 gezek gazaply hüjüm edýärler, hat-da 968-nji ýylda Kiýewi hem gabaýarlar. Çarwa peçenegler öri gözleginde diňe bir Orsýetiň günorta oblastlaryna ýaýraman, eýsem olaryň uly toparlary Majarystan (Wengriýa), Bolgariýa ýaly Ýewropa ýurtlaryna hem göçüp gidýärler. Rus knýazlary birleşip, peçenegleriň garşysyna güýç toplaýarlar. Netijede, orus knýazlary Ýaroslaw Mudryý 1036-njy ýylda peçenegleri Kiýewiň eteginde kül-peýekun edýär. Peçenegler dagaýar, olar kem-kemden üstün çykan halklaryň (oruslaryň, ukrainleriň, bolgarlaryň, majarlaryň arasyna siňip gidýär. XI asyrda «Türki sözler diwany» diýen ajaýyp sözligi ýazan Mahmyt Kaşgary peçenegleri 22 türkmen taýpasynyň arasynda 19-njy, Reşideddin (XVI asyr) beçenäni 24 taýpanyň arasynda 7-nji, Abylgazy hem (XVIII asyr) 14-nji orunda goýýar. Bu orta asyr alymlarynyň eserlerinde peçenegler biragyzdan türkmen saýylýar. Beýik göçe-göçlük eýýamynda (IX一X asyrlar) peçenegleriň ählisi uçdan-tutma Orsyýet sähralaryna göçmän, olaryň belli bir bölegi Yssykköl etraplarynda galypdyrlar we häzirki türkmen, gyrgyz we beýleki halklaryň dürli taýpa-tirelerini emele getiripdirler. Haýsy döwürde we haýsy ýerde ýaşaýandygyna seretmezden, beçeneleriň (peçenegleriň) tagmalary hem meňzeş: rim sifri V ýaly (Mahmyt Kaşgary ony ýatyryp goýýar 一>, Abylgazy başaşak 一Λ). Diýmek, bu çeşmelerde şol bir taýpa barada gürrüň gidýär. Hatda gyrgyz etnograflary häzirki gyrgyzlaryň düzüminde saklanyp galan itbeçene taýpasyny hem oguz-türkmen elementi hasaplaýarlar. Ýene bir zady şu ýerde ýatlap geçeliň. X asyrda Ýewropa göçen peçenegler 8 sany uly taýpadan ybarat eken. Eýýäm XIII asyrda olaryň sany 13-e ýetýär. Şol taýpalaryň arasynda ertem, gapan, garaja, gögerçi, temir, teber ýaly atlary göterýänleri hem bar. Bu atlar şol durşuna ýa-da biraz üytgän görnüşde türkmen etnonimiýasynda hem duş gelýär. Meselem Darganatadaky Gögerçinli diýen orta asyr galasy beçeneleriň gögerji taýpasynyň wekilleri tarapyndan salnandyr diýip çaklaýarys. Saryklaryň erden, ärsarylaryň gapan, garaja, saryklaryň, ýomutlaryň, çowdurlaryň, salyrlaryň düzümindäki temir, temirli, temirogly, tekeleriň arasyndaky teber diýen tire-taýpa atlary peçeneg etnonimleri bilen ýöne ýerden gabat gelenok, olar peçenegler bilen beýleki türkmen taýpalarynyň arasyndaky gadymy etnik aragatnaşyklardan habar berýärler. Indi peçeneg, beçene diýen adyň manysy barada gürrüň edeliň. Ýatlanan orta asyr alymlarynyň ählisi, şeýle-de Ýazyjy-ogly (XV asyr), Salar baba Gulaly ogly (XVI asyr) dagy bu sözi Oguz hanyň ogly Gökhanyň oglynyň ady hasap edýärler we onuň manysyny «kylguçy», ýagny, «ýerine ýetiriji», «hyjuw bilen iş ediji» diýip düşündirýärler. Akademik S. P. Tolstow peçeneg diýen etnonimi gadymy apasiak ýa-da pasian diýen halk adyna syrykdyrsa, garagalpak alymy D. Aýtmyradow bu ady üç bölege bölüp, onuň biç bölegini hindi-ýewropa dillerinde «gamçy», «örülen ýüp» manysyny aňladan söz, -ýen we -ýeg böleklerini bolsa at ýasaýjy goşulmalar hasaplaýar. Onuň pikiriçe, bu at «depesinde gamçy ýaly örülen saç goýýanlar» diýmekdir, çünki gadymy türki halklaryň erkeklerinde şeýle däp ýörgünli bolupdyr. Bu düşündirişleriň hiç haýsysyna-da ynanasyň gelmeýär. Biziň pikirimizçe, peçeneg sözüniň manysy babatda Krymdaky türki halklar (türkmenler) barada 1929-njy ýylda uly makala ýazan Z. Ş. Nawşirwanowyň pikiri hakykata ýakynyrakdyr. Ol bu ady peçen we ýek diýen iki bölege bölüp, birinji bölegini bijin-piçin-peçen, ýagny «maýmyn» sözüne syrykdyrýar, -ýek bolsa at ýasaýjy goşulmadyr. Şeýlelikde, bu alym peçeneg diýen etnonimi totemden emele gelen at hasaplaýar. Alymyň bu pikiri goldanmaga mynasyp, çünki itbeçene diýen adyň birinji bölegi hut Türkmenleriň eý görýän haýwany, ýagny itiň totem hasaplanmagy bilen baglanyşyklydyr. Her niçik bolsa-da, orus senenamalarynda öwran-öwran atlary tutulýan torklar (türkler), uz (oguz), polowes (gypjak), kuman (gypjak), torkman (türkmen), çernyýe klobuki (garagalpak) ýaly türki taýpalar bilen bir hatarda, oguzlaryň peçeneg diýen gadymy taýpasy türkmen ganyny orus ukraýin, belorus, majar, bolgar, polýak,ýugoslaw gany bilen gatyşdyran, gan-garyndaş eden taýpa hökmünde bellenmäge mynasypdyr.
Çeşme
Soltanşa Atanyýazow. Şejere (türkmenleriň nesil daragty) Aşgabat «Turan一1» 1994. sah 71-73.
Awtor: www.NiNa.Az
Neşir edilen senesi:
wikipediýa, wiki, kitap, kitaplar, kitaphana, makala, oka, göçürip al, mugt, mugt göçürip al, mp3, wideo, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, surat, aýdym-saz, aýdym, film, kitap, oýun, oýunlar, jübi telefony, android, ios, alma, jübi telefony, samsung, iphone, xiomi, xiaomi kompýuter, Beçene hakda maglumat, Beçene näme? Beçene näme diýmek?
Pecenegler Gadymy turk orta asyr rus we gundogar Yewropa yurtlarynyn taryhynda ocmejek yz galdyran kuwwatly turki taypalaryn biri peceneglerdir Turki halklarda becene itbecene gornuslerinde ulanylan bu etnik adyn gadymy gornusi Pecenegdir XI asyr alymy Mahmyt Kasgary bu ady seyle ulanypdyr Becene sozunin onune it sozunin gosulysyny Abylgazy XVII asyr ozunin Turkmenlerin sejeresi diyen kitabynda seyle dusundiryar Beceneler salyrlar bilen terslesip Toymadyk hanyn yolbascylygynda olary yenyarler Muny gaty goren salyrlar beceneleri it bilen denesdirip olara yigrenc bilen itbecene diyen ady dakyarlar Abylgazynyn bu pikiri bilen ylalasmak mumkin dal cunki gadymy turklerde it yigrenji dal de eysem cun hormaty bildiren soz bolupdyr hatda irki ata babalarymyz iti boruden sonra ikinji orunda goyupdyrlar bu barada barak it ganjyk kopek etnonimlerine bagyslanan makalada ginden gurrun edipdik Eysem pecenekler kim Olaryn asly watany nirede X一XI asyrlarda Kiyew knyazlaryny uly howsala salan ady agzalanda Bulgarystan Hazarystan Majarystan yaly uly dowletlerin patysalarynyn yuregine dowul dusuren pecenegler oz aslyny VI一VII asyrlarda Beyik Turk kaganatyny imperiyasyny emele getiren turki taypalardan Gok turklerden alyp gaydyar Sol dowurde Yssykol we Balkas etraplarynda yasan bu peceneklere onoklar ya da turkesler hem diylipdir Beyik Turk imperiyasy synandan son sol dowrun syyasy wakalary enceme turki taypalaryn car tarapa dagamagyna sebap bolyar IX asyryn birinji yarymynda peceneglerin uly bolegi Emba Ural Wolga Don etraplaryna yoris edyarler Olar Kiyew knyazlarynyn serhetindaki gin sahralarda orun tutyarlar IX 一X asyrlarda pecenekler topar topar gocup gelip bu yerde olaryn sany barha kopelyar 915一1036 njy yyllar aralykda Kiyew knyazlary Igoryn we Swyatoslawyn hokum suren dowurlerinde pecenegler orus knyazlyklaryna 11 gezek gazaply hujum edyarler hat da 968 nji yylda Kiyewi hem gabayarlar Carwa pecenegler ori gozleginde dine bir Orsyetin gunorta oblastlaryna yayraman eysem olaryn uly toparlary Majarystan Wengriya Bolgariya yaly Yewropa yurtlaryna hem gocup gidyarler Rus knyazlary birlesip peceneglerin garsysyna guyc toplayarlar Netijede orus knyazlary Yaroslaw Mudryy 1036 njy yylda pecenegleri Kiyewin eteginde kul peyekun edyar Pecenegler dagayar olar kem kemden ustun cykan halklaryn oruslaryn ukrainlerin bolgarlaryn majarlaryn arasyna sinip gidyar XI asyrda Turki sozler diwany diyen ajayyp sozligi yazan Mahmyt Kasgary pecenegleri 22 turkmen taypasynyn arasynda 19 njy Resideddin XVI asyr becenani 24 taypanyn arasynda 7 nji Abylgazy hem XVIII asyr 14 nji orunda goyyar Bu orta asyr alymlarynyn eserlerinde pecenegler biragyzdan turkmen sayylyar Beyik goce gocluk eyyamynda IX一X asyrlar peceneglerin ahlisi ucdan tutma Orsyyet sahralaryna gocman olaryn belli bir bolegi Yssykkol etraplarynda galypdyrlar we hazirki turkmen gyrgyz we beyleki halklaryn durli taypa tirelerini emele getiripdirler Haysy dowurde we haysy yerde yasayandygyna seretmezden becenelerin peceneglerin tagmalary hem menzes rim sifri V yaly Mahmyt Kasgary ony yatyryp goyyar 一 gt Abylgazy basasak 一L Diymek bu cesmelerde sol bir taypa barada gurrun gidyar Hatda gyrgyz etnograflary hazirki gyrgyzlaryn duzuminde saklanyp galan itbecene taypasyny hem oguz turkmen elementi hasaplayarlar Yene bir zady su yerde yatlap gecelin X asyrda Yewropa gocen pecenegler 8 sany uly taypadan ybarat eken Eyyam XIII asyrda olaryn sany 13 e yetyar Sol taypalaryn arasynda ertem gapan garaja gogerci temir teber yaly atlary goteryanleri hem bar Bu atlar sol dursuna ya da biraz uytgan gornusde turkmen etnonimiyasynda hem dus gelyar Meselem Darganatadaky Gogercinli diyen orta asyr galasy becenelerin gogerji taypasynyn wekilleri tarapyndan salnandyr diyip caklayarys Saryklaryn erden arsarylaryn gapan garaja saryklaryn yomutlaryn cowdurlaryn salyrlaryn duzumindaki temir temirli temirogly tekelerin arasyndaky teber diyen tire taypa atlary peceneg etnonimleri bilen yone yerden gabat gelenok olar pecenegler bilen beyleki turkmen taypalarynyn arasyndaky gadymy etnik aragatnasyklardan habar beryarler Indi peceneg becene diyen adyn manysy barada gurrun edelin Yatlanan orta asyr alymlarynyn ahlisi seyle de Yazyjy ogly XV asyr Salar baba Gulaly ogly XVI asyr dagy bu sozi Oguz hanyn ogly Gokhanyn oglynyn ady hasap edyarler we onun manysyny kylgucy yagny yerine yetiriji hyjuw bilen is ediji diyip dusundiryarler Akademik S P Tolstow peceneg diyen etnonimi gadymy apasiak ya da pasian diyen halk adyna syrykdyrsa garagalpak alymy D Aytmyradow bu ady uc bolege bolup onun bic bolegini hindi yewropa dillerinde gamcy orulen yup manysyny anladan soz yen we yeg boleklerini bolsa at yasayjy gosulmalar hasaplayar Onun pikirice bu at depesinde gamcy yaly orulen sac goyyanlar diymekdir cunki gadymy turki halklaryn erkeklerinde seyle dap yorgunli bolupdyr Bu dusundirislerin hic haysysyna da ynanasyn gelmeyar Bizin pikirimizce peceneg sozunin manysy babatda Krymdaky turki halklar turkmenler barada 1929 njy yylda uly makala yazan Z S Nawsirwanowyn pikiri hakykata yakynyrakdyr Ol bu ady pecen we yek diyen iki bolege bolup birinji bolegini bijin picin pecen yagny maymyn sozune syrykdyryar yek bolsa at yasayjy gosulmadyr Seylelikde bu alym peceneg diyen etnonimi totemden emele gelen at hasaplayar Alymyn bu pikiri goldanmaga mynasyp cunki itbecene diyen adyn birinji bolegi hut Turkmenlerin ey goryan haywany yagny itin totem hasaplanmagy bilen baglanysyklydyr Her nicik bolsa da orus senenamalarynda owran owran atlary tutulyan torklar turkler uz oguz polowes gypjak kuman gypjak torkman turkmen cernyye klobuki garagalpak yaly turki taypalar bilen bir hatarda oguzlaryn peceneg diyen gadymy taypasy turkmen ganyny orus ukrayin belorus majar bolgar polyak yugoslaw gany bilen gatysdyran gan garyndas eden taypa hokmunde bellenmage mynasypdyr CesmeSoltansa Atanyyazow Sejere turkmenlerin nesil daragty Asgabat Turan一1 1994 sah 71 73