Azərbaycan
Malta
ශ්රී ලංකාව
Türkmenistan
Türkiyə
Döwletiň ady Horezmşalar imperiýasy Köneürgenç imperiýasy Paýitagt 1077 1212 Samarkand 1212 1220 Gazna 1220 1221 Töwriz
Köneürgenç türkmen döwleti
| Döwletiň ady | Horezmşalar imperiýasy Köneürgenç imperiýasy |
|---|---|
| Paýitagt |
|
| Ilkinji Hökümdar | Anuştegin Horezmşa |
| Soňkynjy Hökümdar | Jelaleddin Horezmşa |
| Gurulan Ýyly | 1077 |
| Ýykylan Ýyly | 1231 |
| Din | Sünni Isläm |
| Döwür | Orta asyrlar |
| Puly | Dirhem |
| Dil | Oguz Dili (Köne Türkmen Dili) Pars Dili Köne Gypjak Dili Arap Dili |
| Popilasiýasy | 5.000.000 - 6.000.000 |
Köneürgenç Türkmen Döwleti ýa-da Horezmşalar Oguz hanyň Begdili atly agtygynyň neberelerinden gaýdýar. Mälik şa Annuşy Köneürgenjiň hökümdary edip belleýär. onuň mirasdüşeri Atsyz “Horezmşa” derejesini alypdyr. Atsyz bu nesilşalykda ilkinji hökümdar bolýar. ol Garaşyzlyk almak üçin 1138-nji ỳylda gozgalaň edýär. Muňa Soltan Sanjaryň gahary gelip oňa temmi berỳär we Köneürgençden kowýar. Emma Atsyz orän erjel hereket edip birnäçe wagtdan soň yzyna dolanỳar. Şondan soň Köneürgenç şalygy Garaşsyz hökümdarlyk bolyar. Beỳik Serdarymyzyň aýdyşy ýaly Atsyz öz hökümdarlygyny Seýhun derýasynyň (Syrderỳa) boỳunda ỳerleşen Jende çenli giňeldýär.” (Ruhnama 130). Köneürgenç türkmeniň döwleti dünýä taryhyna, medeniýetine uly goşant goşupdyr. Köneürgenç türkmeniň döwletiniň dolandyryşy Beýik Seljuk türkmen döwletine mahsus dolandyryşdyr. Sebäbi Köneürgenç türkmen döwleti Beýik Seljuk döwletiniň gönüden-göni dowamy hasaplanylýar. köneürgenç döwletiniň hökümdarlyk alamatlary baýdak we çadyr bolupdyr. Soltan edil seljuklaryň soltanlary ýaly garalybaslary geýipdir.
Köneürgenç Türkmen Döwleti Hakkynda
Bu döwletiň taryhy barada ylmy barlaglar geçiren türk professory Aỳdyň Taneri hökümdarlaryň häkimiỳet alamatlarynyň (simwollarynyň) maddy we ruhy toparlara bölunỳändigini belleỳär. Hökümdarlaryň göteryän unwanlary (harby derejesi) we onuň adyna okalỳan hutba alamatlara; teňňe, tagt, täç, baỳdak, tug, kemer, guşak, köşk, çadyr, nobat, hökümdar lybasy maddy alamatlara degişli bolupdyr. Unwanlar: Köneürgenç türkmenleriniň hökümdarlary ilkibada “Horezmşa” , “Mälik” (eỳe, hökümdar) “Şahanşa (şalar şasy)” ỳaly unwanlary göteripdirler. Taryhy maglumatlarda Atsyzyň “Gazy” (yslam dini) ugrunda göreşiji (unwanyny, onuň ogly) Arslanyň (Mälik) unwanyny göterendigi aỳdylỳar. Tekeşe çenli bolan hökümdarlaryň “Soltan” unwanyny almandygyny bellemek gerek. Alaỳeddin Muhammet şa Garahytaỳlary ỳeňensoň oňa, Isgender Säni (ikinji Iskender) lakamy berlipdir. Emma ol Beỳik Seljuk Soltany Sanjaryň 40 ỳyllyk soltanlygyny hatyralap, özüne “Sanjar” lakamyny alypdyr. Onuň “Ulug Alp (batyr)” diỳen türkmen unwanynyň bolandygy hem mälim. Muhammet şanyň tugrasyna “Zillikllah-i fi:l-arz” (Allanyň ỳerdäki kölgesi) diỳen sözler ỳazylypdyr. Döwletiniň çäkleriniň giňelmegi bilen soltanlar özlerini Şahan şa Soltan, Soltan ul-A:Zam (beỳik Soltan) unwanlary bilen atlandyryp başlapdyrlar. Şazadalara esasan Alaỳeddin lakamy berilipdir. Jelaletdin Hindistanda mahaly bagdat halyfy oňa “hakan” (beỳik han) unwanyny beripdir. Jelaletdin Azerbeỳjana gelende halyf oňa “Şahanşa” unwanyny beripdir.
Köneürgenç türkmenleriniň döwletiniň dolandyryş tejribesi şeỳleräk bolupdyr: Döwlet işlerinde dolandyryjy neberä degişli bolan agzalarynyň ähmiỳeti uly bolupdyr. Köşkde hökümdarlaryň aỳaly, çagalary (şazadalar) nebere agzalaryny düzüpdirler. Eger soltany kiçi dogany, doganynyň ogullary daỳysy hem ỳaşap ỳören bolsa olar hem nebere agzalary hasaplanypdyr.
Hökümdarlaryň töwereginde wezipeli adamlar, hajyplar, hawaslar hem bolupdyr.
Hajyplar – köşkde düzgün nyzamy ỳöreden, aỳratynda hökümdar bilen döwletiň beỳleki esasy adamlarynyň arasyndaky gatnaşyklary dogry ỳola goỳan adamlardyr. Bu adamlar soltanyň kabulhanasynda perdeçi, gapyçy, gapydan wezipesini ỳerine ỳetiripdirler. Olar soltanyň huzuryna kimi goỳbermeli, kimi goỳbermeli däldigini kesgitläpdirler. Hajyplara ilçiniň wezipelerini, haỳsydyr bir etraby, şäheristany dolandyrmak hem ynanypdyrlar. Alaỳeddin Muhammetşa daỳysy Emir Mäligi Hyrada häkim belläpdir. Ol bu wezipäni Muhammet şa aradan çykỳança ỳerine ỳetiripdir.
Hawaslar – Köneürgenç türkmenleriniň köşgünde Diwany – Hass-da (hökümdarlara degişli emläklere we mülklere seredỳän) gulluk edỳän saỳlantgy gullukçylar. Olara “Hadiman-I Hass” hem diỳlipdir we olar “Mälik-ul Hass” unwanyny göteripdirler.
Köneürgenç türkmenleriniň köşgünde merkezi häkimiỳete wezir baştutanlyk edipdir. Ol hökümdarlaryň wekili hökmünde döwlet işlerini edara edipdir. Eger wezir (Nyzam al-mülk) mülkleriň nyzamçysy unwanyny göterỳän bolsa, Soltan bile naharlanmaga hukugy bolupdyr. Olar ỳanynda wezirlik möhürini göteripdirler.
Merkezi häkimiỳetde wezirden soňra diwan reỳsi (diwanyň başlygy) uly wezipe bolupdyr.
Bulardan başga-da Köneürgenç türkmenleriniň köşgünde hajyp, çawuş (jansyzlaryň baştutany), çomakdar (soltanyň eline suw akdyrỳan), sylahdar (ỳaragçy), jamedar (baỳrançy), döwletdar (galamçy), çaşnigir (aşhana emiri) ỳaly wezipeli adamlar bolupdyr.
Sarpaly Serdarymyz Beỳik Saparmyrat Türkmenbaşy Mukaddes Ruhnamada şeỳle ỳazỳar: “Türkmen Soltanlyklarynda, şalyklarynda şalaryň ejesi ỳa aỳaly uly hormata mynasyp bolupdyr. Olara Tarhan (taryhy çeşmelerde Terken-Turkan) hatyn diỳip ỳüzlenipdirler. Soltanyň ejesi, aỳaly, tutuş soltanlygyň ejesi hökmünde sylanypdyr, emma näçe hormata mynasyp edilse-de türkmen soltanlary ejesini ỳa aỳalyny döwlet işine aňsat-aňsat gatyşdyrmandyrlar.
Türkmenler “Aỳalyň tagtam bagtam ojagyň başynda” diỳen pikire gulluk edipdirler. Köneürgenç soltanlygynda Soltan Muhammet döwründe dul ejesi Turkan hatyna şol berk kada kanuny ỳykmak başardypdyr, Türkan hatyn ogly bilen deň hatarda ỳurt sorap başlapdyr. Soltanyň Türkan hatyny beỳle derejä götermegi serkerdelerem, beglerem, kethudalaram, din ulamalaram oňlamandyr. Netijede, Türkan hatyn Jelaletdiniň tagta gecmegini halamandyr. Emma Jelalletdin tagta giç gelse-de ỳurda soltanlyk edipdir!…”
Jelalletdin Meňburuny Alaỳeddin Muhammediň türkmen aỳaly Aỳçeçekden bolan uly ogludyr. Muhammet şa şazada Jelalletdiniň ỳurdy dolandyrmagyny wesỳet edipdir. Emma Muhammet şanyň ejesi Turkan hatyn onuň tagt mirasdüşeri bolmazlygyny isläpdir, elinden gelen pyssy-pyjurlyklary edipdir. Ol kaňly, gypjak boỳundan bolan nökerleri daşyna, öz garyndaşlaryndan serkerde goỳupdyr. Türkan hatyn goşunda özüniň goldanjagyny bilip, mirasdarlyk meselesinde öz sesiniň agyr geljekdigini aňypdyr. Türkan hatyn ozalky şany tagtyna mirasdar hökmünde taỳynlapdyr. Emma Hazaryň Abesgun adasyna özüni atan Muhammetşa ölüm ỳassygynda ỳatan pursady ogullary Jelalletdini, Ozlagy we Akşany ỳanyna çagyrdypdyr. Şonda hem Jelalletdiniň biline kanuny ỳagdaỳda tagt mirasdarlygyny aňladỳan öz gylyjyny dakypdyr. Emma Jelalletdin tagt mirasdary hukugyna eỳe bolanyna dört ỳyl geçensoň tagtda oturypdyr. Ol mongollara garşy göreşde edermenlik görkezen beỳik çaknyşyklar ylalaşmazlyklar, döwletiň bitewiligini saklapdyr. Bu hem daşky duşmana mongollaryň ỳeňiş gazanmak üçin şert döredipdir.
Mähriban Serdarymyz Beýik Saparmyrat Türkmenbaşy özüniň Ruhnamasynda şeýle belleýär: “Anuş hökümdar başda Gaznanyň hökümdary Bilge hökümdaryň guly bolupdyr. Seljuk türkmenleriniň soltany Mälik şanyň döwründe ol köşk wezipeleriniň birini eýeläpdir. Mälik şa ony Köneürgenç hökümdary edip belleýär. Oňa “Horezimşa” derejesini alan ogly mirasdüşerlik edýär”. Ỳöne Anuş hökümdara öz döwletiniň garaşsyzlygyny gazanmak başartmandyr. Anuş hökümdardan soň Köneürgenç tagtyna onuň ogly Kutbeddin Muhammet geçipdir. Kutbeddin Muhammet 1097-1128-nji ýyllar aralygynda hökümdarlyk edipdir. Şu döwürde Köneürgenç döwletiniň düýbi tutulypdyr. Ýöne entek hem seljuklar döwletine tabynlyk ýagdaýyndady. 1128-nji ýylda Kutbeddin Muhammet ölenden soňra tagta onuň ogly Atsyz geçýär. Bu döwürde Köneürgenç türkmen döwleti özbaşdaklygyny gazanýar. Bu barada Ruhnamaň 130-131 sahypalarynda Beýik Serdarymyz şeýle belläp geçýär: “Atsyz bu nesilşalygynda ilkinji hökümdar bolýar, ol garaşsyzlyga ymtylypdyr. Ýöne 1138-nji ýyldaky gozgalaň üçin Soltan Sanjar oňa temmi berýär. Köneürgençden kowýar. Emma Atsyz birnäçe wagtdan yzyna dolanýar, şondan soň Köneürgenç şalary garaşsyz hökümdarlyk bolýar”. Atsyz öz döwletiniň serhedini giňeldip başlaýar. Ol öz döwletiniň düzümine Syrderýaň boýundaky Seljuklaň paýtagt şäheri bolan Jendi birleşdirýär. 1158-nji ýylda Atsyz ölenden soň Köneürgenç türkmen döwletiniň tagtyna Atsyzyň ogly Il-Arslan geçýär. Ol hem kakasynyň basyp alyşlyk syýasatyny alyp barýar. Ol 16 ýyl hökümdarlyk eden döwründe öz hökümdarlygynyň düzümine Mawerannahyry, Maryny, Nusaýy we beýleki şäherleri birleşdirmegi başarýar. Ol Köneürgenç döwletiniň ösmegine uly goşant goşýar. Il-Arslan ölenden soňra tagta onuň kiçi ogly Soltan şa Mahmyt geçýär. Ýöne ol birnäçe aý soltan bolupdyr. Sebäbi dogany Tekeş hem tagt mirasdüşerligi üçin uruş edipdir. Şeýlelikde 1172-nji ýylda Tekeşe tagta çykmak başartýar. Bu döwürde Köneürgenç türkmen döwletiniň has gülläp ösen ýeridir. Bu döwürde aktiw daşary syýasat alynyp barlyp, Horasany, Reýi, Yspyhany öz hökümdarlygyna birleşdirýär. Ýurduň içinde birnäçe struktura gurluşyklar alnyp barylýar. Şol döwrüň iň ajaýyp ymaraty ol hem Tekeşiň mazarüsti Mawzeleýidir. Mundan hem başga ýurda suwaryş desgalary ösdürilýär.
1200-nji ýylda Tekeşiň aradan çykmagy bilen tagta onuň ogly Alaeddin Muhammet II çykýar. Onuň döwründe hem ilki badalar aktiw daşary syýasat alynyp barlyp, Bagdat halyfy Nasyryň goşunlary derbi-dagyn edilýär. Ol öz döwletiniň düzümine Hindistanyň demirgazygyny birleşdirýär. Ol özüne ikinji “Aleksandr Makedonskiý”, ikinji “Soltan Sanjar” ýaly atlary alypdyr. Şol wagtlar hem uzak gündogarda Mongoliýa çarwa taýpalary birleşip bir bitewi Mongol döwletini esaslandyrypdyr. Onuň başynda 1205-nji ýylda bolan gurlutaýda Çingiz han adyny alan Temuçin durupdyr. Çingiz hanyň berk düzgün-nyzamly 100 müňe golaý goşuny bolupdyr. Ol şol goşunlary bilen 1211 ýylda Beýik Hytaý diwaryndan geçip, demirgazyk Hytaý döwletiniň üstüne çozup giripdir. Onuň paýtagty bolan Pekin şäherini 1215-nji ýylda basyp alyp, ony talapdyr. Şondan soň ol öz basyp alyjylykly syýasatyny günbatara gönükdiripdir. 1215-nji ýylda öz ilçisini Köneürgenç türkmen döwletine iberipdir. Bu ilçileň ýolbaşçysy edip birmahalky Ürgenç täjiri Mahmyt Ỳalawajy iberipdir. Bu ilçiler Muhammet şanyň göwnüne degýän hat äkelipdir. Ol Mahmyt Ỳalawajy gije ýanyna çagyryp Çingiz han hakynda we onuň goşuny, baýlygy hakynda sorapdyr. Eger-de içoly bolup işlese köp sylajagyny hem aýdypdyr. Mahmyt Ỳalawaj Mongoliýa baryp, ähli eden gürrüňini Çingiz hana aýdyp beripdir. Çingiz han 1218-nji ýylda 450 düýeli kerwene Hytaýdan talap alan zatlaryny ýükläp äkitmegi buýrupdyr. Şeýlelikde, 1218-nji ýylda Mongol kerwenleri Köneürgenç döwletiniň paýtagty Ürgenje barmalydy. Kerwene bu gezek hem musulman täjirleri baştutanlyk edipdirler. Emma kerwen Ürgenje ýetmändir. Ony Syrderýa boýundaky Otrar şäherinde Muhammet şanyň garyndaşy we Otrar şäheriniň häkiminiň goşunlary tarapyndan talanyp ähli adamlary öldürilýär hem-de Köneürgenç döwletiniň beýleki şäherlerinde satylýar. Ýöne şol adamlaryň içinden biri gaçyp baryp bolan wakany Çingiz hana habar berýär. Bu bolsa öňem ysarap ýören Çingiz hana günbatara çozmaga bahana bolýar. Şeýlelikde 1219-njy ýylda Çingiz han agyr goşun bilen Köneürgenç döwletiniň üstüne çozýar. Ol göni çozup barman, ilki ýene öz ilçilerini iberip Otrar häkiminiň özlerine berilmegini ýa-da bolsa jezalandyrylmagyny talap edipdirler. Muhammet şa muňa gahar edip baş ilçini öldürmegi, beýlekileriň bolsa sakgalyny ýakyp yzlaryna kowmagy buýurýar. Şeýlelikde, sakgaly kesilen ilçiler Çingiz hanyň huzuryna gaýdyp gelipdirler we ýagdaýy habar beripdirler. Indi bu iki döwletiň arasynda gutarnykly suratda uruş bolaýmalydy. Çingiz han hüjüme geçmek strategiýasyna laýyklykda ilki bilen Ỳedisuw we Gündogar Türkistany basyp almagy tanymal serkerdesi Jebe-naýona tabşyrýar. Ol bu işi emgenmän ýerine ýetirýär. Indi Mawerannahyra we Köneürgenje ýol açykdy. Bu ýagdaýdan oňat habarly Muhammet şa-da harby taýýarlyk görüp başlaýar. Ol goşun toplaýar. Muhammet şa Ürgençde harby geňeş çagyrýar. Bu geňeş duşmany nähili garşylamaly diýen meseläni çözmelidi. Ýöne ol geňeşe gatnaşýan han-begleriň arasynda agzalalyk bolupdyr. Olaryň bary goşunlary galalara bölüp, galalary hem berkitmeli diýipdirler. Diňe köşk wekili bolup işleýän Şyhabuddin Hywaky dogry maslahat berip, duşmany açyk meýdanda garşylamagy nygtapdyr. Hywaky ähli goşuny Syrderýaň boýunda bir ýerde jemläp, mongollar gelen badyna olaryň üstüne çozmagy maslahat beripdir. Emma Muhammet şa onuň maslahatyny kabul etmändir. Ol goşunlary bölek-bölek edip, şäherleri paýlap, her şäheriň özüni-özi goramagy teklip edipdir. Onuň bu düýbünden ýalňyş ölümli plany öň sürmeginiň sebäbi gypjaklardan bolan öz serkerdelerine ynanmandyr, baş söweşde olar dönüklik ederler ýa-da dildüwüşik arkaly özüni tagtdan agdararlar diýip ätiýaç edipdir. Şeýlelikde 1219-njy ýylda Çingiz han ägirt uly goşun bilen Orta Aziýa tarap ýola düşýär. Ol ilki bilen şol ýylyň garaşsyzlyk aýynda Otrar şäherini basyp alýar. Çingiz han öz goşunynyň ýany bilen gaýdan Orta Aziýaly täjirleň kömegi bilen haýsy ýoluň haýsy şähere eltýänini bilipdir. Alty aý gabawdan soň halys ysgyndan gaçan şäherliler Çingiz hanyň öňünde dyza çökenden soňra Çingiz han öz goşunlaryny birnäçe bölege bölüp, bir bölegini Otrar şäherinde galdyrýar, bir bölegini uly ogly Juçy hanyň baştutanlygynda Syrderýaň aşak akymyna, üçünji topary ýokary akymyna ugradýar. Juçy, Çagataý we Ugadeý bilen bile Sygnak, Uzgen, Barçylykkent, Jent, Ỳaňykent şäherlerini alyp, Ürgenje çykmalydy. Syrderýa boýunça ýokaryk giden otrýad Hojant şäherini eýelemelidi. Çingiz han bolsa esasy goşun bilen Buhara tarap ugraýar. Çingiz han ýol ugruna türkmenleriň oturan Nurata galasyny eýeleýär. Türkmenler berk garşylyk görkezipdirler. Çingiz han ilata 1500 dinar kantribusiýa salýar. 1220-nji ýylyň Baýdak aýynda Çingiz hanyň goşunlary Buharaň alkymynda peýda bolupdyrlar. 10-12 müň şäher ilaty garşylyk görkezse-de boş ruhanylaň dönüklik etmegi bilen şäher dyza çöküpdir. Şol wagt çeşmeleriň maglumatyna görä şäherde 110 müň goşun bar ekeni. Mongollar şäher ilatyna şäherden çyksalar olara degiljek däldigini aýdypdyrlar. Şäheriň ilaty daşa çykanda bolsa, olaň içinden senetçileri, ýaş ýigitleri, alymlary, ýaş gyz-gelinleri saýlap alyp, galan ilaty gyrypdyrlar. Buharaň elden gidenligini eşiden Muhammet II gorkup, halky başyna taşlap gaçmaga taýýarlyk görüp başlapdyr. Buharada köp ýesir alnan mongollar Samarkanda ugrapdyrlar. Mongollar ýesir alan adamlaryny ilki goşundan öňürti gala diwaryna dyrmaşdyrýan ekenler. Eger-de ýesirler dyrmyşyp bilmese, gala ýumuryjy maşynlary işledipdirler. Samarkand mongollara garşylyk görkezip biljek şäherdi. Bu şäheri 60 müň goşun we şäher ilatyndan ýygnalan 50 müň çemesi meýletinler hem-de 20 sany harby pil goraýardy. Şäherde goşuna Muhammet şanyň ejesi Turkan Hatynyň erkek dogany serkerdelik edýärdi. Ol hem mongollardan gorkup näderini bilmändir. Çingiz han şäheriň etegindäki Gök-saraý köşgünde düşläpdir. Ol öz atly goşunlaryna Samarkandyň töweregindäki kiçeňräk galalara we obalara iberip, her haýsysynyň ondan az bolmadyk ýesir getirmegini talap edipdir. Buharadan getirilen ýesirler, Samarkandyň töwereginden ýygnalan ýesirler we Syrderýa boýundan ýetişen Ugedeýiň we Çagataýyň äkelen ýesirleri bilen Samarkandyň daşyndaky händegi gömüpdirler. Şäherlileriň özleri galadan çykyp söweşmäge gorkupdyr. Eger-de söweşmekçi bolan goşunlary bolsa bukuda ýatan goşun bilen daşyny gabap, olary gyrypdyrlar. Şäherdäki goşun serkerdesi, şeýh-yl-yslam, ulamalar garaşyp, amatly pursatda mongollaryň üstüne deputasiýa iberipdirler. Şeýlelikde, olar şäher ilatynyň gyrylandan we özleriniň janlaryndan gorkularyna şäher derwezelerini açyp beripdirler. Mongollar şähere girip, şäheri talap, ilatyny bolsa gyrypdyrlar. Samarkantdan 30 müň işe ýaramly adamlary we senetçileri Mongoliýa äkidipdirler. 1220-nji ýylyň ýaz aýlaryna çenli Mawerannahr doly eýelenipdir.
Köneürgenjiň üstüne şeýle howp abananda-da Muhammet şa hiç hili aýgytly herekede geçmändir. Ol öz şäherleriniň yzly-yzyna basylyp alynmagyndan gorkup goşun ýygnajak bahanasy bilen allajähenneme gidýär. Ol baryp demirgazyk Owganystana gidýär. Ol ýerde Andihaý türkmenlerinden goşun toplap Çingiz han Amyderýadan geçse söweşerin diýip garaşyp durupdyr. Emma bahana tapsa, bu ýerden gitjekdi. Ol ýene goşun ýygnajak bahanasy bilen Eýrana, Horasana gidýär. Şol ýerde Muhammet şa bilen onuň uly ogly soltan Jelaletdin arasynda mert gürrüň bolup, kakasyny ýazgarypdyr. Emma Muhammet şa öz batyr oglunyň aýdanyna gulak gabartmandyr. Onuň züwwetdin gorkak bolandygyny öz gol astyndaky şäherlere iberen permanlaryndan hem görmek bolýar. Bu barada orta asyr taryhçysy Jünleýni şeýle belleýär: “Mara gorkaklyk we nalajedeýinlik duýgusyna ýuwrulan yzy möhürli soltanyň goly bilen perman geldi. Onuň mazmuny boýunça harby serkerdeler, söweşijiler, hünärmentler Mary galasyna ýygnanyp gizlenmeli, galanyň daşynda ýaşaýan daýhanlar oturan ýerlerinde galmaly, haçan-da tatarlaryň leşgerleri peýda bolanda, galadakylar öz janlaryny we emläklerini saklamak maksady bilen we mongollary gutlamak, mübäreklemek üçin öňünden çyksynlar, bellän häkimini kabul etsinler we olaryň buýrugyny berjaý etsinler”. Şeýle mazmunly hatlary Muhammet şa beýleki şäherlere-de ugradýar. Nusaý häkimine ýazan hatyna-da: “Bu öňki gören duşmanlarymyz däl” diýip garşylyk görkezmezligi tabşyrýar. Muhammet şanyň şeýdip ýörenden habarly Çingiz han 1220-nji ýylyň tomusyny Kaşkaderýa boýunda geçiripdir. Ol şol ýerden hem öz söweşlerde at alan iki sany serkerdesini Jebe we Subudaýy Muhammet şa gözlegine 30000 goşun bilen ugradýar. Muhammet şa gaçyp-gaçyp Hazar deňziniň günbatar kenarynda adam ýaşamaýan bir ada özüni atýar. Taryhçy W.W.Bartold ol adanyň kenar ýakasynda ýerleşen Abulkes şäheriniň golaýyndadygyny belläp, şol adanyň Aşyr ada bolmagy mümkindir diýip belleýär. Özüni ikinji Soltan Sanjar, Aleksandr Makedonskiý hasaplap ýören Muhammet şa II 1220-nji ýylda şol adada öýkeni sowuklap aradan çykýar. Ol ölen wagty ýanynda ogullary Jelaleddin, Ozlag şa, Ak şa bolupdyr. Şol ýerde Muhammet şa öz tagt mirasdüşeri edip Jelaleddini belläpdir. Jelaleddin Muhammet şanyň Aýjäjek atly türkmen aýalyndan bolupdyr. Muhammet şanyň yzyndan iberilen atly otrýad ony kowalap Mazanderana barýarlar. Şol ýerde hem Muhammet şanyň ölendigini eşidip Hazar deňziniň günortasy bilen Kawkaza girýärler. Kawkazyň üsti bilen günorta rus topragyna çykýarlar. Ol ýerde hem 1223-nji ýylda Halka derýaň boýunça rus goşunlary bilen söweş edip, Hazar deňziniň demirgazygy bilen ýene-de dolanyp gelýärler. 1220-nji ýylda Çingiz han Köneürgenç döwletiniň merkezi şäheri Ürgenje ugraýar. Bu ýere 1221-nji ýylda Jelaleddin hem öz doganlary bilen gelýär. Emma olar gelmänkä Muhammet şanyň ejesi Türkan Hatyn hazynasyny we öz garyndaşlaryny alyp Ürgençden gaçypdyr. Türkan Hatyn Garagum çölüniň üsti bilen ilki Ỳazyrhan türkmenleriniň arasyna, ondanam Mazenderan welaýatynyň haryjan we ylal galalaryna gaçýar we şol ýerde gezip ýören wagty mongol goşunlaryna ýesir düşüpdir. Türkan Hatyn Mongoliýada 1232-1233-nji ýyllarda aradan çykypdyr Ürgenje gelen Muhammet şanyň üç ogly atalarynyň ölmezinden öňünçä, oň wesýetini üýtgedip, Ozlag şanyň deregine öz tagtyny harby ukyplary üçin Jelaleddine berendigini jar edýär. Emma muňa Türkan hatynyň Ürgenji tabşyran gypjak serkerdeleri razy bolmandyrlar we basym öz taraplaryna Ozlag şany hem geçiripdirler. Sebäbi olar Jelaleddini ýigrenipdirler. Olar täze yglan edilen jar garşysyna her hili pitne turuzypdyrlar, ony öldürjek bolup dildüwüşik edipdirler. Bu ýagdaýda şäheri gorap bilmejegini bilen Jelaleddin kiçiräk otrýad bilen gizlinlikde şäherden çykyp gidýär. Ol göni Horasana barýar. Biraz wagtdan soň Ozlag şa hem Ürgençden gaçýar. Netijede Ürgenç şäheri gypjak serkerdeleriniň elinde galýar. Mongollar 1222-nji ýylyň gyş aýynda Ürgenjiň alkymynda peýda bolýarlar. Gaýradan gelen Juçyň we Buhara tarapdan gelen Ugedeýiň we Çagataýyň goşunlary kömege ýetişýär. Ürgenç Orta Aziýada mongollara garşy iň tutanýerli garşylyk görkezen şäher bolupdyr. Şäheri goraýjylar mongollaň ot zyňýan , daş zyňýan maşynlaryndan heder etmän şäheri gorapdyrlar. Ýöne gypjak serkerdeleriniň dönüklik edip, gala derwezesini açmagy bilen mongollar şähere kürsäp girip, ony basyp alypdyrlar. Olar şäheriň içine girenlerinden soňra her kwartaly hem köp ýitgiler çekip almaly bolupdyrlar. Bu ýerde köp ýitgiler çekilipdir. Ondan soň mongollar şäheri suwlandyrýan bendi ýykyp, şäheri suwa gark edipdirler. Şeýlelikde mongollar Köneürgenç döwletiniň paýtagtyny ýumrupdyrlar, ýakypdyrlar.
Çingiz han 1221-nji ýylda Tili hana Mara ýöriş etmegi tabşyrýar. Mary şol wagt Köneürgenç döwletiniň düzüminde-di. 1221-nji ýylda Tili han köp goşun we Horasandan ýygnalan 70 müň ýesir bilen Mara ýöriş edýär. Şol wagt Mary Köneürgenç döwletiniň düzümindäki şäherlerden özüniň baýlygy we kitaphanalary bilen tapawutlanýardy. Ony Muhammet şanyň gaýan dikmesi dolandyrýardy. Ol mongollaryň gelýändigini eşidip, ýazyrlaň ýurdyna gaçýar. Şäherde Şeýh-ul-yslam Şemsetdin wagtlaýynça häkimýet başyna geçýär. Şol wagt şähere Buga ýolbelet atly türkmen gelýär. Buga öz töweregine mongollara garşy göreşjekleri ýygnap başlaýar. Edil mongollaň gelmezinden öňisyrasy Mara Muhammet şa tarapyndan ozal wezipesinden boşadylan öňki Marynyň häkimi Müjir-al-Mülk gelýär. Ol özüni ýene-de Mary häkimi diýip yglan edýär. Ol mongollara garşy göreşjegini aýdanda, Buga we onuň tarapdarlary oňa tabyn bolýarlar. Beýle ýagdaý Şeýh-ul-yslam Şemsetdine ýaramaýar we ol Marynyň boş metjidinde mongollara garşy göreşýänlere ölüm diläpdir. Müjir-al-Mülk ony tutdyryp öldürdipdir. Emma Müjir-al-Mülkden halkyň tamasy çykmandyr. Ol günde serhoş bolup, haram keýp çekip geçiripdir. Şeýlelikde, Bugaň ýolbaşçylygyndaky gozgalaň ýeňilýär we Maryny Tulyhan basyp alýar.
Mongollar Ürgenç bilen Maryny bir döwürde eýelänlerinden soňra Orta Aziýany basyp almak işi tamamlanýar. Nusaýda Buharadan gaçyp gelip Ynanç han mongollardan üstün çykýar we öz goşunyna Köneürgenç türkmen döwletiniň derbi-dagyn edilen goşun üýşüp başlaýar. Ol Nişapurdaky Jelaleddiniň goşunyna goşulmak üçin gidipdir. Jelaleddin bolsa Nusaýyň eteginde mongol goşunlaryny derbi-dagyn edýär. Bu bolsa mongol goşunlarynyň ýeňilmez adyny puja çykarýar. Jelaleddin ondan soň Gazna şäherine gidyär. Ol 30 müň goşun toplapdyr. Emma onuň goşuny köp taýpalardan düzülipdir. Jelaleddiniň goşunlary bilen mongollaryň arasynda söweş Owganystanyň Penjşir jülgesinde bolýar. Bu söweş iki gije-gündiz dowam edipdir. Bu söweşde mongollar ýeňlipdir. Bu söweşde Jelaleddin köp olja galypdyr. Bu goşundan Çingiz hanyň ýanyna ujypsyz bölegi gaçyp barypdyr. Emma Jelaleddiniň goşunlarynyň içinde agzalalyk bolupdyr. Söweş gutaran badyna goşunlaryň arasynda olja üstünde dawa bolup, serkerdeler öz goşunyny alyp gidipdir. Diňe türkmenler onuň ýanynda galypdyr. Mongollaryň özüne garşy uallakan goşun toplap gelýändigini Jelaleddine ýetirýärler. Jelaleddin Gaznadan Hind derýasynyň boýuna çekilýär. Bu gezek mongol goşunyna Çingiz hanyň özi baştutanlyk edipdir. Çingiz han Gaznany garşylyksyz basyp basyp alyp ony talapdyr, ilatyny gyrypdyr. Jelaleddin bilen Çingiz hanyň arasyndaky aýgytly söweş 1221-nji ýylda Hind derýasynyň boýunda Nilýap geçelgesinde bolýar. Bu söweşe Jelaleddiniň özi hem gatnaşypdyr. Emma söweşiň iň gyzgalaňly, aldym-berdimli pursaty mongollaryň bukudaky 10 müň atlysy gelip, söweş tamamlanýar. Jelaleddin söweşde ýeňilýär. Onuň maşgalalaryny derýa oklaýarlar. Emma 7 ýaşly ogly ýesir düşýär. Çingiz han onuň oglunyň ýüregini alyp, tazy itine berýär. Jelaleddiniň özi bolsa at bilen derýa özüni urup, onuň aňyrsyna geçýär. Muny görüp Çingiz han haýran galýar. Ol Jelaleddini yzarlajagam bolmandyr. Jelaleddin özüni derýadan alyp çykan atyny ölýänçä ýanyndan aýyrmandyr. Ýöne ol atyny şol söweşden soň münmän, bakyp-bejeripdir. Jelaleddin 1224-nji ýyla çenli Hindistanda galýar. Soňra bolsa onuň ömrüniň ahyryna çenli Zakawkazýede geçýär. Ol bu ýerde hem mongollara garşy uruş alyp bardy. Emma Jelaleddiniň Zakawkazýede alyp baran soňky syýasaty ilatda ýigrenç döredipdir. Ol Tibilisi gabap, ony basyp alanda mongollardan hem erbet zalymlyk görkezipdir. 1227-nji ýylda Çingiz han ölenden soň Jelaleddin uruşmagyny goýupdyr. Ol 1231-nji ýylda bir Kürtiň öýünde dynç alyp ýatyrka ony biri öldüripdir. Şeýlelikde 1231-nji ýylda Köneürgenç türkmen döwleti synýar.
Çeşme
- Prof. Dr.Aydın Tanyeri, Harezmşahlar.
- Alaeddin Ata Melik Cüveyni
- En-Nesewi
- Nomads in the Middle East (İngilis). Cambridge University Press. 2021. ISBN 9781009213387, 1009213385. In Khorezm, a new dynasty of Khwarazmshahs had gathered an army of Turkmen from the steppe and taken over much of Transoxiana and northern Khorasan.
- Rahul, Ram. March of Central Asia (ingilis). Indus Publishing Company. 2000. 126. ISBN 9788173871092, 8173871094. The Oguz turks of Khwarazm have been turkmens or turkomans since the Mongol era.
- Archpriest Zakaria Machitadze. The hundred thousand martyrs of Tbilisi (1227) Memory 31 October (13 November) "The Turkmen castrated young children, raped women, and stabbed
- Prof. Dr.Aydın Tanyeri Harezmşahlar.
Awtor: www.NiNa.Az
Neşir edilen senesi:
wikipediýa, wiki, kitap, kitaplar, kitaphana, makala, oka, göçürip al, mugt, mugt göçürip al, mp3, wideo, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, surat, aýdym-saz, aýdym, film, kitap, oýun, oýunlar, jübi telefony, android, ios, alma, jübi telefony, samsung, iphone, xiomi, xiaomi kompýuter, Köneürgenç türkmen döwleti hakda maglumat, Köneürgenç türkmen döwleti näme? Köneürgenç türkmen döwleti näme diýmek?
Dowletin ady Horezmsalar imperiyasy Koneurgenc imperiyasy Payitagt 1077 1212 Samarkand 1212 1220 Gazna 1220 1221 Towriz 1223 1231 Ilkinji Hokumdar Anustegin Horezmsa Sonkynjy Hokumdar Jelaleddin Horezmsa Gurulan Yyly 1077 Yykylan Yyly 1231 Din Sunni Islam Dowur Orta asyrlar Puly Dirhem Dil Oguz Dili Kone Turkmen Dili Pars Dili Kone Gypjak Dili Arap Dili Popilasiyasy 5 000 000 6 000 000 Koneurgenc Turkmen Dowleti ya da Horezmsalar Oguz hanyn Begdili atly agtygynyn neberelerinden gaydyar Malik sa Annusy Koneurgenjin hokumdary edip belleyar onun mirasduseri Atsyz Horezmsa derejesini alypdyr Atsyz bu nesilsalykda ilkinji hokumdar bolyar ol Garasyzlyk almak ucin 1138 nji ỳylda gozgalan edyar Muna Soltan Sanjaryn gahary gelip ona temmi berỳar we Koneurgencden kowyar Emma Atsyz oran erjel hereket edip birnace wagtdan son yzyna dolanỳar Sondan son Koneurgenc salygy Garassyz hokumdarlyk bolyar Beỳik Serdarymyzyn aydysy yaly Atsyz oz hokumdarlygyny Seyhun deryasynyn Syrderỳa boỳunda ỳerlesen Jende cenli gineldyar Ruhnama 130 Koneurgenc turkmenin dowleti dunya taryhyna medeniyetine uly gosant gosupdyr Koneurgenc turkmenin dowletinin dolandyrysy Beyik Seljuk turkmen dowletine mahsus dolandyrysdyr Sebabi Koneurgenc turkmen dowleti Beyik Seljuk dowletinin gonuden goni dowamy hasaplanylyar koneurgenc dowletinin hokumdarlyk alamatlary baydak we cadyr bolupdyr Soltan edil seljuklaryn soltanlary yaly garalybaslary geyipdir Koneurgenc Turkmen Dowletinin BaydagyKoneurgenc Turkmen Dowleti HakkyndaBu dowletin taryhy barada ylmy barlaglar geciren turk professory Aỳdyn Taneri hokumdarlaryn hakimiỳet alamatlarynyn simwollarynyn maddy we ruhy toparlara bolunỳandigini belleỳar Hokumdarlaryn goteryan unwanlary harby derejesi we onun adyna okalỳan hutba alamatlara tenne tagt tac baỳdak tug kemer gusak kosk cadyr nobat hokumdar lybasy maddy alamatlara degisli bolupdyr Unwanlar Koneurgenc turkmenlerinin hokumdarlary ilkibada Horezmsa Malik eỳe hokumdar Sahansa salar sasy ỳaly unwanlary goteripdirler Taryhy maglumatlarda Atsyzyn Gazy yslam dini ugrunda goresiji unwanyny onun ogly Arslanyn Malik unwanyny goterendigi aỳdylỳar Tekese cenli bolan hokumdarlaryn Soltan unwanyny almandygyny bellemek gerek Alaỳeddin Muhammet sa Garahytaỳlary ỳenenson ona Isgender Sani ikinji Iskender lakamy berlipdir Emma ol Beỳik Seljuk Soltany Sanjaryn 40 ỳyllyk soltanlygyny hatyralap ozune Sanjar lakamyny alypdyr Onun Ulug Alp batyr diỳen turkmen unwanynyn bolandygy hem malim Muhammet sanyn tugrasyna Zillikllah i fi l arz Allanyn ỳerdaki kolgesi diỳen sozler ỳazylypdyr Dowletinin caklerinin ginelmegi bilen soltanlar ozlerini Sahan sa Soltan Soltan ul A Zam beỳik Soltan unwanlary bilen atlandyryp baslapdyrlar Sazadalara esasan Alaỳeddin lakamy berilipdir Jelaletdin Hindistanda mahaly bagdat halyfy ona hakan beỳik han unwanyny beripdir Jelaletdin Azerbeỳjana gelende halyf ona Sahansa unwanyny beripdir Koneurgenc turkmenlerinin dowletinin dolandyrys tejribesi seỳlerak bolupdyr Dowlet islerinde dolandyryjy nebera degisli bolan agzalarynyn ahmiỳeti uly bolupdyr Koskde hokumdarlaryn aỳaly cagalary sazadalar nebere agzalaryny duzupdirler Eger soltany kici dogany doganynyn ogullary daỳysy hem ỳasap ỳoren bolsa olar hem nebere agzalary hasaplanypdyr Hokumdarlaryn towereginde wezipeli adamlar hajyplar hawaslar hem bolupdyr Hajyplar koskde duzgun nyzamy ỳoreden aỳratynda hokumdar bilen dowletin beỳleki esasy adamlarynyn arasyndaky gatnasyklary dogry ỳola goỳan adamlardyr Bu adamlar soltanyn kabulhanasynda perdeci gapycy gapydan wezipesini ỳerine ỳetiripdirler Olar soltanyn huzuryna kimi goỳbermeli kimi goỳbermeli daldigini kesgitlapdirler Hajyplara ilcinin wezipelerini haỳsydyr bir etraby saheristany dolandyrmak hem ynanypdyrlar Alaỳeddin Muhammetsa daỳysy Emir Maligi Hyrada hakim bellapdir Ol bu wezipani Muhammet sa aradan cykỳanca ỳerine ỳetiripdir Hawaslar Koneurgenc turkmenlerinin kosgunde Diwany Hass da hokumdarlara degisli emlaklere we mulklere seredỳan gulluk edỳan saỳlantgy gullukcylar Olara Hadiman I Hass hem diỳlipdir we olar Malik ul Hass unwanyny goteripdirler Koneurgenc turkmenlerinin kosgunde merkezi hakimiỳete wezir bastutanlyk edipdir Ol hokumdarlaryn wekili hokmunde dowlet islerini edara edipdir Eger wezir Nyzam al mulk mulklerin nyzamcysy unwanyny goterỳan bolsa Soltan bile naharlanmaga hukugy bolupdyr Olar ỳanynda wezirlik mohurini goteripdirler Merkezi hakimiỳetde wezirden sonra diwan reỳsi diwanyn baslygy uly wezipe bolupdyr Bulardan basga da Koneurgenc turkmenlerinin kosgunde hajyp cawus jansyzlaryn bastutany comakdar soltanyn eline suw akdyrỳan sylahdar ỳaragcy jamedar baỳrancy dowletdar galamcy casnigir ashana emiri ỳaly wezipeli adamlar bolupdyr Sarpaly Serdarymyz Beỳik Saparmyrat Turkmenbasy Mukaddes Ruhnamada seỳle ỳazỳar Turkmen Soltanlyklarynda salyklarynda salaryn ejesi ỳa aỳaly uly hormata mynasyp bolupdyr Olara Tarhan taryhy cesmelerde Terken Turkan hatyn diỳip ỳuzlenipdirler Soltanyn ejesi aỳaly tutus soltanlygyn ejesi hokmunde sylanypdyr emma nace hormata mynasyp edilse de turkmen soltanlary ejesini ỳa aỳalyny dowlet isine ansat ansat gatysdyrmandyrlar Turkmenler Aỳalyn tagtam bagtam ojagyn basynda diỳen pikire gulluk edipdirler Koneurgenc soltanlygynda Soltan Muhammet dowrunde dul ejesi Turkan hatyna sol berk kada kanuny ỳykmak basardypdyr Turkan hatyn ogly bilen den hatarda ỳurt sorap baslapdyr Soltanyn Turkan hatyny beỳle dereja gotermegi serkerdelerem beglerem kethudalaram din ulamalaram onlamandyr Netijede Turkan hatyn Jelaletdinin tagta gecmegini halamandyr Emma Jelalletdin tagta gic gelse de ỳurda soltanlyk edipdir Jelalletdin Menburuny Alaỳeddin Muhammedin turkmen aỳaly Aỳcecekden bolan uly ogludyr Muhammet sa sazada Jelalletdinin ỳurdy dolandyrmagyny wesỳet edipdir Emma Muhammet sanyn ejesi Turkan hatyn onun tagt mirasduseri bolmazlygyny islapdir elinden gelen pyssy pyjurlyklary edipdir Ol kanly gypjak boỳundan bolan nokerleri dasyna oz garyndaslaryndan serkerde goỳupdyr Turkan hatyn gosunda ozunin goldanjagyny bilip mirasdarlyk meselesinde oz sesinin agyr geljekdigini anypdyr Turkan hatyn ozalky sany tagtyna mirasdar hokmunde taỳynlapdyr Emma Hazaryn Abesgun adasyna ozuni atan Muhammetsa olum ỳassygynda ỳatan pursady ogullary Jelalletdini Ozlagy we Aksany ỳanyna cagyrdypdyr Sonda hem Jelalletdinin biline kanuny ỳagdaỳda tagt mirasdarlygyny anladỳan oz gylyjyny dakypdyr Emma Jelalletdin tagt mirasdary hukugyna eỳe bolanyna dort ỳyl gecenson tagtda oturypdyr Ol mongollara garsy goresde edermenlik gorkezen beỳik caknysyklar ylalasmazlyklar dowletin bitewiligini saklapdyr Bu hem dasky dusmana mongollaryn ỳenis gazanmak ucin sert doredipdir Mahriban Serdarymyz Beyik Saparmyrat Turkmenbasy ozunin Ruhnamasynda seyle belleyar Anus hokumdar basda Gaznanyn hokumdary Bilge hokumdaryn guly bolupdyr Seljuk turkmenlerinin soltany Malik sanyn dowrunde ol kosk wezipelerinin birini eyelapdir Malik sa ony Koneurgenc hokumdary edip belleyar Ona Horezimsa derejesini alan ogly mirasduserlik edyar Ỳone Anus hokumdara oz dowletinin garassyzlygyny gazanmak basartmandyr Anus hokumdardan son Koneurgenc tagtyna onun ogly Kutbeddin Muhammet gecipdir Kutbeddin Muhammet 1097 1128 nji yyllar aralygynda hokumdarlyk edipdir Su dowurde Koneurgenc dowletinin duybi tutulypdyr Yone entek hem seljuklar dowletine tabynlyk yagdayyndady 1128 nji yylda Kutbeddin Muhammet olenden sonra tagta onun ogly Atsyz gecyar Bu dowurde Koneurgenc turkmen dowleti ozbasdaklygyny gazanyar Bu barada Ruhnaman 130 131 sahypalarynda Beyik Serdarymyz seyle bellap gecyar Atsyz bu nesilsalygynda ilkinji hokumdar bolyar ol garassyzlyga ymtylypdyr Yone 1138 nji yyldaky gozgalan ucin Soltan Sanjar ona temmi beryar Koneurgencden kowyar Emma Atsyz birnace wagtdan yzyna dolanyar sondan son Koneurgenc salary garassyz hokumdarlyk bolyar Atsyz oz dowletinin serhedini gineldip baslayar Ol oz dowletinin duzumine Syrderyan boyundaky Seljuklan paytagt saheri bolan Jendi birlesdiryar 1158 nji yylda Atsyz olenden son Koneurgenc turkmen dowletinin tagtyna Atsyzyn ogly Il Arslan gecyar Ol hem kakasynyn basyp alyslyk syyasatyny alyp baryar Ol 16 yyl hokumdarlyk eden dowrunde oz hokumdarlygynyn duzumine Mawerannahyry Maryny Nusayy we beyleki saherleri birlesdirmegi basaryar Ol Koneurgenc dowletinin osmegine uly gosant gosyar Il Arslan olenden sonra tagta onun kici ogly Soltan sa Mahmyt gecyar Yone ol birnace ay soltan bolupdyr Sebabi dogany Tekes hem tagt mirasduserligi ucin urus edipdir Seylelikde 1172 nji yylda Tekese tagta cykmak basartyar Bu dowurde Koneurgenc turkmen dowletinin has gullap osen yeridir Bu dowurde aktiw dasary syyasat alynyp barlyp Horasany Reyi Yspyhany oz hokumdarlygyna birlesdiryar Yurdun icinde birnace struktura gurlusyklar alnyp barylyar Sol dowrun in ajayyp ymaraty ol hem Tekesin mazarusti Mawzeleyidir Mundan hem basga yurda suwarys desgalary osdurilyar 1200 nji yylda Tekesin aradan cykmagy bilen tagta onun ogly Alaeddin Muhammet II cykyar Onun dowrunde hem ilki badalar aktiw dasary syyasat alynyp barlyp Bagdat halyfy Nasyryn gosunlary derbi dagyn edilyar Ol oz dowletinin duzumine Hindistanyn demirgazygyny birlesdiryar Ol ozune ikinji Aleksandr Makedonskiy ikinji Soltan Sanjar yaly atlary alypdyr Sol wagtlar hem uzak gundogarda Mongoliya carwa taypalary birlesip bir bitewi Mongol dowletini esaslandyrypdyr Onun basynda 1205 nji yylda bolan gurlutayda Cingiz han adyny alan Temucin durupdyr Cingiz hanyn berk duzgun nyzamly 100 mune golay gosuny bolupdyr Ol sol gosunlary bilen 1211 yylda Beyik Hytay diwaryndan gecip demirgazyk Hytay dowletinin ustune cozup giripdir Onun paytagty bolan Pekin saherini 1215 nji yylda basyp alyp ony talapdyr Sondan son ol oz basyp alyjylykly syyasatyny gunbatara gonukdiripdir 1215 nji yylda oz ilcisini Koneurgenc turkmen dowletine iberipdir Bu ilcilen yolbascysy edip birmahalky Urgenc tajiri Mahmyt Ỳalawajy iberipdir Bu ilciler Muhammet sanyn gownune degyan hat akelipdir Ol Mahmyt Ỳalawajy gije yanyna cagyryp Cingiz han hakynda we onun gosuny baylygy hakynda sorapdyr Eger de icoly bolup islese kop sylajagyny hem aydypdyr Mahmyt Ỳalawaj Mongoliya baryp ahli eden gurrunini Cingiz hana aydyp beripdir Cingiz han 1218 nji yylda 450 duyeli kerwene Hytaydan talap alan zatlaryny yuklap akitmegi buyrupdyr Seylelikde 1218 nji yylda Mongol kerwenleri Koneurgenc dowletinin paytagty Urgenje barmalydy Kerwene bu gezek hem musulman tajirleri bastutanlyk edipdirler Emma kerwen Urgenje yetmandir Ony Syrderya boyundaky Otrar saherinde Muhammet sanyn garyndasy we Otrar saherinin hakiminin gosunlary tarapyndan talanyp ahli adamlary oldurilyar hem de Koneurgenc dowletinin beyleki saherlerinde satylyar Yone sol adamlaryn icinden biri gacyp baryp bolan wakany Cingiz hana habar beryar Bu bolsa onem ysarap yoren Cingiz hana gunbatara cozmaga bahana bolyar Seylelikde 1219 njy yylda Cingiz han agyr gosun bilen Koneurgenc dowletinin ustune cozyar Ol goni cozup barman ilki yene oz ilcilerini iberip Otrar hakiminin ozlerine berilmegini ya da bolsa jezalandyrylmagyny talap edipdirler Muhammet sa muna gahar edip bas ilcini oldurmegi beylekilerin bolsa sakgalyny yakyp yzlaryna kowmagy buyuryar Seylelikde sakgaly kesilen ilciler Cingiz hanyn huzuryna gaydyp gelipdirler we yagdayy habar beripdirler Indi bu iki dowletin arasynda gutarnykly suratda urus bolaymalydy Cingiz han hujume gecmek strategiyasyna layyklykda ilki bilen Ỳedisuw we Gundogar Turkistany basyp almagy tanymal serkerdesi Jebe nayona tabsyryar Ol bu isi emgenman yerine yetiryar Indi Mawerannahyra we Koneurgenje yol acykdy Bu yagdaydan onat habarly Muhammet sa da harby tayyarlyk gorup baslayar Ol gosun toplayar Muhammet sa Urgencde harby genes cagyryar Bu genes dusmany nahili garsylamaly diyen meselani cozmelidi Yone ol genese gatnasyan han beglerin arasynda agzalalyk bolupdyr Olaryn bary gosunlary galalara bolup galalary hem berkitmeli diyipdirler Dine kosk wekili bolup isleyan Syhabuddin Hywaky dogry maslahat berip dusmany acyk meydanda garsylamagy nygtapdyr Hywaky ahli gosuny Syrderyan boyunda bir yerde jemlap mongollar gelen badyna olaryn ustune cozmagy maslahat beripdir Emma Muhammet sa onun maslahatyny kabul etmandir Ol gosunlary bolek bolek edip saherleri paylap her saherin ozuni ozi goramagy teklip edipdir Onun bu duybunden yalnys olumli plany on surmeginin sebabi gypjaklardan bolan oz serkerdelerine ynanmandyr bas sowesde olar donuklik ederler ya da dilduwusik arkaly ozuni tagtdan agdararlar diyip atiyac edipdir Seylelikde 1219 njy yylda Cingiz han agirt uly gosun bilen Orta Aziya tarap yola dusyar Ol ilki bilen sol yylyn garassyzlyk ayynda Otrar saherini basyp alyar Cingiz han oz gosunynyn yany bilen gaydan Orta Aziyaly tajirlen komegi bilen haysy yolun haysy sahere eltyanini bilipdir Alty ay gabawdan son halys ysgyndan gacan saherliler Cingiz hanyn onunde dyza cokenden sonra Cingiz han oz gosunlaryny birnace bolege bolup bir bolegini Otrar saherinde galdyryar bir bolegini uly ogly Jucy hanyn bastutanlygynda Syrderyan asak akymyna ucunji topary yokary akymyna ugradyar Jucy Cagatay we Ugadey bilen bile Sygnak Uzgen Barcylykkent Jent Ỳanykent saherlerini alyp Urgenje cykmalydy Syrderya boyunca yokaryk giden otryad Hojant saherini eyelemelidi Cingiz han bolsa esasy gosun bilen Buhara tarap ugrayar Cingiz han yol ugruna turkmenlerin oturan Nurata galasyny eyeleyar Turkmenler berk garsylyk gorkezipdirler Cingiz han ilata 1500 dinar kantribusiya salyar 1220 nji yylyn Baydak ayynda Cingiz hanyn gosunlary Buharan alkymynda peyda bolupdyrlar 10 12 mun saher ilaty garsylyk gorkezse de bos ruhanylan donuklik etmegi bilen saher dyza cokupdir Sol wagt cesmelerin maglumatyna gora saherde 110 mun gosun bar ekeni Mongollar saher ilatyna saherden cyksalar olara degiljek daldigini aydypdyrlar Saherin ilaty dasa cykanda bolsa olan icinden senetcileri yas yigitleri alymlary yas gyz gelinleri saylap alyp galan ilaty gyrypdyrlar Buharan elden gidenligini esiden Muhammet II gorkup halky basyna taslap gacmaga tayyarlyk gorup baslapdyr Buharada kop yesir alnan mongollar Samarkanda ugrapdyrlar Mongollar yesir alan adamlaryny ilki gosundan onurti gala diwaryna dyrmasdyryan ekenler Eger de yesirler dyrmysyp bilmese gala yumuryjy masynlary isledipdirler Samarkand mongollara garsylyk gorkezip biljek saherdi Bu saheri 60 mun gosun we saher ilatyndan yygnalan 50 mun cemesi meyletinler hem de 20 sany harby pil gorayardy Saherde gosuna Muhammet sanyn ejesi Turkan Hatynyn erkek dogany serkerdelik edyardi Ol hem mongollardan gorkup naderini bilmandir Cingiz han saherin etegindaki Gok saray kosgunde duslapdir Ol oz atly gosunlaryna Samarkandyn toweregindaki kicenrak galalara we obalara iberip her haysysynyn ondan az bolmadyk yesir getirmegini talap edipdir Buharadan getirilen yesirler Samarkandyn towereginden yygnalan yesirler we Syrderya boyundan yetisen Ugedeyin we Cagatayyn akelen yesirleri bilen Samarkandyn dasyndaky handegi gomupdirler Saherlilerin ozleri galadan cykyp sowesmage gorkupdyr Eger de sowesmekci bolan gosunlary bolsa bukuda yatan gosun bilen dasyny gabap olary gyrypdyrlar Saherdaki gosun serkerdesi seyh yl yslam ulamalar garasyp amatly pursatda mongollaryn ustune deputasiya iberipdirler Seylelikde olar saher ilatynyn gyrylandan we ozlerinin janlaryndan gorkularyna saher derwezelerini acyp beripdirler Mongollar sahere girip saheri talap ilatyny bolsa gyrypdyrlar Samarkantdan 30 mun ise yaramly adamlary we senetcileri Mongoliya akidipdirler 1220 nji yylyn yaz aylaryna cenli Mawerannahr doly eyelenipdir Koneurgenjin ustune seyle howp abananda da Muhammet sa hic hili aygytly herekede gecmandir Ol oz saherlerinin yzly yzyna basylyp alynmagyndan gorkup gosun yygnajak bahanasy bilen allajahenneme gidyar Ol baryp demirgazyk Owganystana gidyar Ol yerde Andihay turkmenlerinden gosun toplap Cingiz han Amyderyadan gecse soweserin diyip garasyp durupdyr Emma bahana tapsa bu yerden gitjekdi Ol yene gosun yygnajak bahanasy bilen Eyrana Horasana gidyar Sol yerde Muhammet sa bilen onun uly ogly soltan Jelaletdin arasynda mert gurrun bolup kakasyny yazgarypdyr Emma Muhammet sa oz batyr oglunyn aydanyna gulak gabartmandyr Onun zuwwetdin gorkak bolandygyny oz gol astyndaky saherlere iberen permanlaryndan hem gormek bolyar Bu barada orta asyr taryhcysy Junleyni seyle belleyar Mara gorkaklyk we nalajedeyinlik duygusyna yuwrulan yzy mohurli soltanyn goly bilen perman geldi Onun mazmuny boyunca harby serkerdeler sowesijiler hunarmentler Mary galasyna yygnanyp gizlenmeli galanyn dasynda yasayan dayhanlar oturan yerlerinde galmaly hacan da tatarlaryn lesgerleri peyda bolanda galadakylar oz janlaryny we emlaklerini saklamak maksady bilen we mongollary gutlamak mubareklemek ucin onunden cyksynlar bellan hakimini kabul etsinler we olaryn buyrugyny berjay etsinler Seyle mazmunly hatlary Muhammet sa beyleki saherlere de ugradyar Nusay hakimine yazan hatyna da Bu onki goren dusmanlarymyz dal diyip garsylyk gorkezmezligi tabsyryar Muhammet sanyn seydip yorenden habarly Cingiz han 1220 nji yylyn tomusyny Kaskaderya boyunda geciripdir Ol sol yerden hem oz soweslerde at alan iki sany serkerdesini Jebe we Subudayy Muhammet sa gozlegine 30000 gosun bilen ugradyar Muhammet sa gacyp gacyp Hazar denzinin gunbatar kenarynda adam yasamayan bir ada ozuni atyar Taryhcy W W Bartold ol adanyn kenar yakasynda yerlesen Abulkes saherinin golayyndadygyny bellap sol adanyn Asyr ada bolmagy mumkindir diyip belleyar Ozuni ikinji Soltan Sanjar Aleksandr Makedonskiy hasaplap yoren Muhammet sa II 1220 nji yylda sol adada oykeni sowuklap aradan cykyar Ol olen wagty yanynda ogullary Jelaleddin Ozlag sa Ak sa bolupdyr Sol yerde Muhammet sa oz tagt mirasduseri edip Jelaleddini bellapdir Jelaleddin Muhammet sanyn Ayjajek atly turkmen ayalyndan bolupdyr Muhammet sanyn yzyndan iberilen atly otryad ony kowalap Mazanderana baryarlar Sol yerde hem Muhammet sanyn olendigini esidip Hazar denzinin gunortasy bilen Kawkaza giryarler Kawkazyn usti bilen gunorta rus topragyna cykyarlar Ol yerde hem 1223 nji yylda Halka deryan boyunca rus gosunlary bilen sowes edip Hazar denzinin demirgazygy bilen yene de dolanyp gelyarler 1220 nji yylda Cingiz han Koneurgenc dowletinin merkezi saheri Urgenje ugrayar Bu yere 1221 nji yylda Jelaleddin hem oz doganlary bilen gelyar Emma olar gelmanka Muhammet sanyn ejesi Turkan Hatyn hazynasyny we oz garyndaslaryny alyp Urgencden gacypdyr Turkan Hatyn Garagum colunin usti bilen ilki Ỳazyrhan turkmenlerinin arasyna ondanam Mazenderan welayatynyn haryjan we ylal galalaryna gacyar we sol yerde gezip yoren wagty mongol gosunlaryna yesir dusupdir Turkan Hatyn Mongoliyada 1232 1233 nji yyllarda aradan cykypdyr Urgenje gelen Muhammet sanyn uc ogly atalarynyn olmezinden onunca on wesyetini uytgedip Ozlag sanyn deregine oz tagtyny harby ukyplary ucin Jelaleddine berendigini jar edyar Emma muna Turkan hatynyn Urgenji tabsyran gypjak serkerdeleri razy bolmandyrlar we basym oz taraplaryna Ozlag sany hem geciripdirler Sebabi olar Jelaleddini yigrenipdirler Olar taze yglan edilen jar garsysyna her hili pitne turuzypdyrlar ony oldurjek bolup dilduwusik edipdirler Bu yagdayda saheri gorap bilmejegini bilen Jelaleddin kicirak otryad bilen gizlinlikde saherden cykyp gidyar Ol goni Horasana baryar Biraz wagtdan son Ozlag sa hem Urgencden gacyar Netijede Urgenc saheri gypjak serkerdelerinin elinde galyar Mongollar 1222 nji yylyn gys ayynda Urgenjin alkymynda peyda bolyarlar Gayradan gelen Jucyn we Buhara tarapdan gelen Ugedeyin we Cagatayyn gosunlary komege yetisyar Urgenc Orta Aziyada mongollara garsy in tutanyerli garsylyk gorkezen saher bolupdyr Saheri gorayjylar mongollan ot zynyan das zynyan masynlaryndan heder etman saheri gorapdyrlar Yone gypjak serkerdelerinin donuklik edip gala derwezesini acmagy bilen mongollar sahere kursap girip ony basyp alypdyrlar Olar saherin icine girenlerinden sonra her kwartaly hem kop yitgiler cekip almaly bolupdyrlar Bu yerde kop yitgiler cekilipdir Ondan son mongollar saheri suwlandyryan bendi yykyp saheri suwa gark edipdirler Seylelikde mongollar Koneurgenc dowletinin paytagtyny yumrupdyrlar yakypdyrlar Cingiz han 1221 nji yylda Tili hana Mara yoris etmegi tabsyryar Mary sol wagt Koneurgenc dowletinin duzuminde di 1221 nji yylda Tili han kop gosun we Horasandan yygnalan 70 mun yesir bilen Mara yoris edyar Sol wagt Mary Koneurgenc dowletinin duzumindaki saherlerden ozunin baylygy we kitaphanalary bilen tapawutlanyardy Ony Muhammet sanyn gayan dikmesi dolandyryardy Ol mongollaryn gelyandigini esidip yazyrlan yurdyna gacyar Saherde Seyh ul yslam Semsetdin wagtlayynca hakimyet basyna gecyar Sol wagt sahere Buga yolbelet atly turkmen gelyar Buga oz toweregine mongollara garsy goresjekleri yygnap baslayar Edil mongollan gelmezinden onisyrasy Mara Muhammet sa tarapyndan ozal wezipesinden bosadylan onki Marynyn hakimi Mujir al Mulk gelyar Ol ozuni yene de Mary hakimi diyip yglan edyar Ol mongollara garsy goresjegini aydanda Buga we onun tarapdarlary ona tabyn bolyarlar Beyle yagday Seyh ul yslam Semsetdine yaramayar we ol Marynyn bos metjidinde mongollara garsy goresyanlere olum dilapdir Mujir al Mulk ony tutdyryp oldurdipdir Emma Mujir al Mulkden halkyn tamasy cykmandyr Ol gunde serhos bolup haram keyp cekip geciripdir Seylelikde Bugan yolbascylygyndaky gozgalan yenilyar we Maryny Tulyhan basyp alyar Mongollar Urgenc bilen Maryny bir dowurde eyelanlerinden sonra Orta Aziyany basyp almak isi tamamlanyar Nusayda Buharadan gacyp gelip Ynanc han mongollardan ustun cykyar we oz gosunyna Koneurgenc turkmen dowletinin derbi dagyn edilen gosun uysup baslayar Ol Nisapurdaky Jelaleddinin gosunyna gosulmak ucin gidipdir Jelaleddin bolsa Nusayyn eteginde mongol gosunlaryny derbi dagyn edyar Bu bolsa mongol gosunlarynyn yenilmez adyny puja cykaryar Jelaleddin ondan son Gazna saherine gidyar Ol 30 mun gosun toplapdyr Emma onun gosuny kop taypalardan duzulipdir Jelaleddinin gosunlary bilen mongollaryn arasynda sowes Owganystanyn Penjsir julgesinde bolyar Bu sowes iki gije gundiz dowam edipdir Bu sowesde mongollar yenlipdir Bu sowesde Jelaleddin kop olja galypdyr Bu gosundan Cingiz hanyn yanyna ujypsyz bolegi gacyp barypdyr Emma Jelaleddinin gosunlarynyn icinde agzalalyk bolupdyr Sowes gutaran badyna gosunlaryn arasynda olja ustunde dawa bolup serkerdeler oz gosunyny alyp gidipdir Dine turkmenler onun yanynda galypdyr Mongollaryn ozune garsy uallakan gosun toplap gelyandigini Jelaleddine yetiryarler Jelaleddin Gaznadan Hind deryasynyn boyuna cekilyar Bu gezek mongol gosunyna Cingiz hanyn ozi bastutanlyk edipdir Cingiz han Gaznany garsylyksyz basyp basyp alyp ony talapdyr ilatyny gyrypdyr Jelaleddin bilen Cingiz hanyn arasyndaky aygytly sowes 1221 nji yylda Hind deryasynyn boyunda Nilyap gecelgesinde bolyar Bu sowese Jelaleddinin ozi hem gatnasypdyr Emma sowesin in gyzgalanly aldym berdimli pursaty mongollaryn bukudaky 10 mun atlysy gelip sowes tamamlanyar Jelaleddin sowesde yenilyar Onun masgalalaryny derya oklayarlar Emma 7 yasly ogly yesir dusyar Cingiz han onun oglunyn yuregini alyp tazy itine beryar Jelaleddinin ozi bolsa at bilen derya ozuni urup onun anyrsyna gecyar Muny gorup Cingiz han hayran galyar Ol Jelaleddini yzarlajagam bolmandyr Jelaleddin ozuni deryadan alyp cykan atyny olyanca yanyndan ayyrmandyr Yone ol atyny sol sowesden son munman bakyp bejeripdir Jelaleddin 1224 nji yyla cenli Hindistanda galyar Sonra bolsa onun omrunin ahyryna cenli Zakawkazyede gecyar Ol bu yerde hem mongollara garsy urus alyp bardy Emma Jelaleddinin Zakawkazyede alyp baran sonky syyasaty ilatda yigrenc doredipdir Ol Tibilisi gabap ony basyp alanda mongollardan hem erbet zalymlyk gorkezipdir 1227 nji yylda Cingiz han olenden son Jelaleddin urusmagyny goyupdyr Ol 1231 nji yylda bir Kurtin oyunde dync alyp yatyrka ony biri olduripdir Seylelikde 1231 nji yylda Koneurgenc turkmen dowleti synyar CesmeProf Dr Aydin Tanyeri Harezmsahlar Alaeddin Ata Melik Cuveyni En Nesewi Nomads in the Middle East Ingilis Cambridge University Press 2021 ISBN 9781009213387 1009213385 In Khorezm a new dynasty of Khwarazmshahs had gathered an army of Turkmen from the steppe and taken over much of Transoxiana and northern Khorasan Rahul Ram March of Central Asia ingilis Indus Publishing Company 2000 126 ISBN 9788173871092 8173871094 The Oguz turks of Khwarazm have been turkmens or turkomans since the Mongol era Archpriest Zakaria Machitadze The hundred thousand martyrs of Tbilisi 1227 Memory 31 October 13 November The Turkmen castrated young children raped women and stabbed Prof Dr Aydin Tanyeri Harezmsahlar