Azərbaycan
Malta
ශ්රී ලංකාව
Türkmenistan
Türkiyə
Jelaleddin Meňburun ýa da Jelaleddin Meňburny asly Türkmen hökümdarlyk ýyllary 1220 1231 Jelaleddin Horezmşa diýlip hem
Jelaleddin Meňburun
Jelaleddin Meňburun (ýa da Jelaleddin Meňburny.) asly Türkmen, (hökümdarlyk ýyllary 1220-1231), Jelaleddin Horezmşa diýlip hem tanalýar - Horezmşalar döwletiniň soňky hökümdary we serkerdesi. Alaýeddin Muhammediň uly ogludyr.
| Jelaleddin Meňburun | |
|---|---|
| Horezmşalar Döwleti | |
| Hökümdar | |
| Doglan senesi | 1199 |
| Ölen senesi | 1231 Diýarbakyr |
Jelaleddin Meňburun Hakkynda
1215-nji ýylda Owganystanyň Gur we Gazna etraplaryny boýun egdirensoň, Jelaleddini merkezi Gazna hasaplanýan Gur, , we ülkelerine mälik edip, wezirligine belläpdir. Emma soltan iň eziz gören hem-de geljegine uly ynam bildiren ogly Jelaleddini paýtagtda – öz ýanynda alyp galmagy makul bilip, agzalan welaýatlara atly emirini ýollapdyr. Muhammet şanyň ejesi şazada Jelaleddiniň paýtagtda alnyp galynmagyna garşy bolupdyr. Onuň tagt mirasdary hukugyna eýe bolmazlygy üçin elinden gelenini edipdir. Muhammet şanyň Jelaleddini tagt mirasdary etmek isländigine garamazdan, Türkan hatynyň täsiri bilen soltanyň kaňly-gypjak aýalyndan bolan ogly tagt mirasdarlygyna taýyn edilipdir. Oňa döwletiň Horezm, we ýaly möhüm welaýatlary bölünip berlipdir.
Emma taryh ähli zady başgaça çözüpdir: ýurdunyň köp bölegini mongol ordalary harap edensoň, Hazar deňziniň özüni atan Muhammet şa ölüm ýassygynda ýatan pursaty ogullary Jelaleddini, Ozlag şany we Ak şany ýanyna çagyrypdyr. Özüniň Ozlag şanyň tagt mirasdary bolmalydygy baradaky atalyk ähdini (weliäht) üýtgedýändigini aýdypdyr. «Meniň mongollarda galan arymy diňe Jelaleddin oglum alyp biler, siziň hemmäňiz oňa boýun egmelisiňiz!» diýip, öz gylyjyny onuň biline dakypdyr. Bu Jelaleddiniň kanuny ýagdaýda tagt mirasdary bolandygyny aňladýardy.
Doganlary bilen Horezme tarap ugran Jelaleddine Gürgenje baryp, häkimiýeti öz eline almak nesip etmändir. Paýtagtda gypjak serdarlarynyň gozgalaň turzandygyny eşiden soltan atynyň jylawuny Horasana tarap öwrüpdir. Onuň mongollar bilen ilkinji çaknyşygy 1221-nji ýylda golaýynda bolupdyr. Jelaleddin şu ýerde özüniň 300 adamlyk kiçijik ýygyny bilen 700 adamly mongol ordasy bilen çaknyşyp, ajaýyp ýeňiş gazanypdyr. Jelaleddiniň mongollaryň üstünden gazanan bu ilkinji ajaýyp ýeňşi hakda soltanyň ömür beýanyny ýazan öz ýazgylarynda «Jelaleddiniň gylyjy mongollaryň ganyna boýalan, olaryň göwrelerini para-para edip oýnan ilkinji musulman gylyjy boldy» diýip ýazypdyr. Bu ýeňişden soň Jelaleddin Nyşapur we Bust şäherleriniň üsti bilen Gazna gelipdir. Gaznanyň halky ony uly hormat bilen garşylapdyr. Murgabyň ýokary akymlarynda oňa Merwiň öňki häkimi – türkmen serkerdesi Han Mälik 40 müň goşuny bilen, türkmen hany Seýfeddin Bugrak hem 40 müň adamly goşuny bilen goşulypdyr. Gaznada bolsa Jelaleddine doganoglany Emin al-Mülk we serkerde Demir Mälik birigipdir. Garlyk türkmenleriniň hany Azam Mälik we owganlaryň goşunbaţysy Muzaffar Mälik hem Jelaleddin soltana wepalydygyna kasam edipdirler. Özüne birigen güýçler bilen bilelikde Jelaleddin uly goşunly bolupdyr. Ol esasy güýçlerini Perwanada galdyryp, Toharystandaky Weliýan galasyna hüjüm edipdir. Bu galany mongol serkerdeleri Tetejük we Molghor gabapdy. 1221-nji ýylyň tomsunda bolan söweşde Jelaleddiniň güýçleri mongol goşunynyň öňçülerinden müň adamy öldüripdirler. Mongol goşunynyň galan bölegi derýanyň aňyrsyna geçip, köprini ýykyp, zordan halas bolupdyr.
Weliýanyň eteginde mongollaryň ýeňilendigini eşiden Çingiz han Jelaleddiniň üstüne ýolbaşçylygynda uly ýygyn ýollapdyr. Bu gezek mongol goşuny türkmenler bilen Gaznanyň golaýyndaky Perwana galasynda duşuşypdyr. Jelaleddiniň goşunynyň sag ganatyna , sol ganatyna Seýfeddin Bugrak, merkezine bolsa Jelaleddiniň özi ýolbaşçylyk edipdir. Agşama çenli dowam eden gazaply çaknyşykda taraplaryň hiç birem artykmaçlyk gazanyp bilmändir. Mongollar gije boş atlaryň üstüne adam sypatyna çalym edýän garantgylary oturdypdyrlar. Ertesi irden muny gören türkmenleriň käbir goşunbaşylary «mongollara goşmaça kömek gelendir» diýip düşünipdirler. Serkerdeler bilen geçiren mejlisinde Jelaleddin goşunyň yza çekilmegi barada öňe sürlen teklibi düýbünden ret edipdir. Mongollaryň hüjümi bilen söweş täzeden başlanypdyr. Mongol goşununa garşy türkmenleriň sol ganaty ýaý okuny ýagdyryp, duşmanyň öňe süýşmegine ýol bermändir. Jelaleddin dowullaryň çalnyp, söweş tebilleriniň kakylmagyny, atlara münüp, hüjüme geçmegi emr edipdir. Söweşde mongollar ýeňlip, ýaraglaryny taşlap gaçypdyrlar. Türkmenler şol gezek mongollaryň 45 müň adamly goşunyny çym-pytrak edipdirler. Ruhnamada Jelaleddiniň mongollary uly ýeňlişe sezewar edişi barada şeýle diýilýär: «Jelaleddin mongol basybalyjylaryna garşy gaýduwsyz söweşip, mertligiň ajaýyp nusgasyny görkezipdir. Ol mongollaryň ýeňilmezekligi hakyndaky toslamany ýalana çykaryp, olary ilkinji gezek uly ýitgä we ýeňlişe sezewar edýär» (131). Ykbalyň oýny Perwananyň golaýyndaky ýeňşiň netijesini Jelaleddiniň güýjüniň berkemegine däl-de, tersine onuň gowşamagyna sebäp bolar ýaly edipdir. Olja paýlaşylanda serkerdeleriň arasynda dawa ýüze çykyp, ol hem goşunyň bölünmegine getiripdir. Dürli tire-taýpalardan düzülen Jelaleddiniň goşunynda agzybirlik bolmandyr. Bu bolsa, «Il aglak bolsa, doňuz depä çykar» diýlişi ýaly, mongollaryň türkmenleriň agzalalygyndan peýdalanmagyna getiripdir. Çingiz han öz goşunynyň garşydaşyndan ýeňilmegini jogapsyz galdyryp biljek däldi. Ykjam taýýarlykdan soň ol özüniň esasy garşydaşy Jelaleddin bilen Hind derýasynyň boýunda duşuşypdyr. Mongol goşuny Jelaleddiniň agzalalyk sebäpli gowşan goşunyny gabawa salypdyr. Güýjüniň azdygyna garamazdan, Jelaleddin gaýduwsyzlyk bilen söweşe girişipdir. 1221-nji ýylyň noýabr aýynyň 24-inde Hind derýasynyň boýundaky Nilýap geçelgesiniň ýanynda bolan bu jeňde Jelaleddin birbada üstünligem gazanypdyr. Hatda Çingiz hanyň özem atyna münüp gaçypdyr. Emma hilegär Çingiziň ätiýaçdaky 10 müň atlysyny söweşe salmagy, söweşiň ykbalyny onuň peýdasyna çözüpdir. Mongollar Emin Mäligiň ýolbaşçylygyndaky sag ganata hüjüm edip, ony kül-peýekun edipdirler. Çingiz han Jelaleddini diri tutmagy buýrupdyr.
Jelaleddin pelegiň bu namart oýnunda özüniň utulandygyny duýupdyr. Dar ýerde bolan gazaply söweşiň netijesinde mongollar Jelaleddiniň goşunlaryny derýanyň kenaryna gysyp getiripdirler. Ýeňlenini mertlerçe boýun alan Jelaleddin kenarda duran ejesini, aýalyny we haremhanasynyň ähli agzalaryny diriligine derýa oklamagy buýrupdyr. Soltan olaryň mongollaryň eline düşüp, namysynyň depeleneninden, däli derýada gark bolanyny müň paý gowy görüpdir. Enesi Türkan hatyn bilen bilelikde mongollara ýesir düşen uýasy Hansoltanyň ykbaly onsuzam onuň dagly ýüregini para-para edip durdy.
Emma Jelaleddiniň ýedi ýaşly oguljygy duşmanyň eline düşüpdir. Atasy garadan gaýtmaz, duşmanyň ýüzüne hyýrsyz garap duran bu mert oglanjygyň, ýetişäýse özüniň tohum-tijini aman goýmajakdygyna düşünen Çingiz han ony derrew öldürdipdir. Daş-töweregini duşman alan, bir tarapy hem kert gaýa bolan ýagdaýda soltan halas bolmaga umydynyň galmandygyna göz ýetiripdir. Duşmandan aman dilemek ýa-da onuň eline diri ýesir düşmek Jelaleddin ýaly türkmen isimli mert ärleriň işi däldi. Şonuň üçinem ol keremli Alladan medet isläp, atyny gaýadan derýa oklapdyr. Jan süýji bolansoň, töweregindäki nökerleri hem halas bolmak üçin, onuň hereketini gaýtalapdyrlar. Jelaleddin sag-aman derýanyň aňyrky kenaryna geçip, Çingiz hana garap, ýumrugyny düwüpdir. Jelaleddiniň gahrymançylygyny gören, Çingiz han öz gözügidijiligini we duşmanyna bolan pynhan buýsanjyny daşyna çykaryp, öz ogullaryna: «Görüň, anha, atasynyň hakyky ogly şeýle bolmalydyr!» diýipdir. Ruhnamada Jelaleddiniň bu şowsuzlygy barada «...Çingiz hany mert söweşe çagyrýar. Emma goşundaky agzalalyk gaýduwsyz türkmen soltanyny arzyly maksatlaryna gowşurmaýar» diýlip bellenýär (131).
Hindistanda mongollara garşy göreşini dowam etdiren Jelaleddin ol ýerden Eýrana gelipdir. Jelaleddiniň ömrüniň soňky ýedi ýyly Eýranda, , Yrakda we Kawkazda geçipdir. Bu ýerlerde ol mongollara garşy göreşini dowam etdiripdir. Birnäçe aýyň dowamynda Horasan, Yrak, we Eýranyň köp bölegi Jelaleddine tabyn bolupdyr. Şeýlelikde, soltan özüniň täze guran döwletinde düzgün-nyzamy ýola goýupdyr. Onuň mongollara garşa göreşi ýerli halk köpçüligi tarapyndan goldaw tapypdyr. Şonuň üçin hem taryhçy Jelaleddiniň hereketlerine awantýuristik öwüşgin bermek isleýän awtorlaryň mamla däldigini adalatly belleýär. Jelaleddin 1225-nji ýylda Töwrizi, Ermenistanyň paýtagty eýeläp, birleşen gürji-ermeni goşunyny derbi-dagyn edipdir. Jelaleddin mongollara garşy bilelikde göreşmegi teklip edip, gürjilere ilçi ýollapdyr. Emma gürji şazada aýaly Jelaleddiniň teklibini ret edipdir. Jelaleddin 1226-njy ýylyň mart aýynyň 10-ynda (Tbilisi) şäherini eýeläpdir. Ol soňam Gürjüstana birnäçe ýörişleri gurapdyr.
Bütin Eýrany öz golastyna alansoň Jelaleddin Häzirbegjany özüne tabyn edipdir. Ol Töwrizi öz guran döwletiniň paýtagty edipdir. Jelaleddin demirgazyk-günbatar Eýranda mongollara garşy göreşini dowam etdiripdir. 1227-nji ýylda ol Reýiň we Yspyhanyň golaýynda olary ýeňipdir. 1228-nji ýylyň Alp Arslan aýynda Yspyhanyň golaýynda bolan söweşde mongollardan ýeňlensoň Jelaleddin soltan Hemedana çekilipdir. Mongollara garşy göreşde yslam döwletleriniň arasynda goldawsyz galan Jelaleddin öz gylyjyny bularyň garşysyna hem götermäge mejbur bolupdyr. 1228-nji ýylda Jelaleddiniň garşysyna Rum seljuklarynyň soltany Alaýeddin Keýkubat, Müsür soltany Eşref, Kilikiýa-ermeni patyşasy Getum I bilelikde çykyş edipdirler. Ýerewanyň golaýynda bolan söweşde Jelaleddin ýeňlipdir. 1231-nji ýylyň Alp Arslan aýynda mongollar Bargiri-Ahlat ýolundan inip, Dijle köprüsiniň kenarynda Jelaleddiniň güýçlerini kül-peýekun edipdirler. Jelaleddin özüni yzarlaýan mongollardan gutulmak üçin Meýýafarykin etraplaryna gaçypdyr. Gürjüstanyň geçmesi kyn dag geçitleriniň birinde kürtler Jelaleddini öldüripdirler. Görogly begiň Ýyldyz dagynda gowakda öldürilip, mazarynyň nirededigi mälim bolmaýşy ýaly, Jelaleddin hem dag gowagynda öldürilýär we jaýlanan ýeri nämälim bolmagynda galýar. Halk birbada soltanyň ölümine ynanmandyr. Ol barada halk arasynda dürli rowaýatlar ýaýrapdyr. Muhammet’an-Nesewiniň ýazmagyna görä, «soltanyň (Jelaleddiniň – awt.) ölümi bütin Älemi ýetim galdyrypdy». Baştutansyz galan nökerler çar tarapa pytrapdyrlar. Olaryň bir bölegi Müsüre baryp, ol ýerdäki Memluk döwletini gurupdyrlar. Ine şunuň bilen özi soltanam bolsa köşkde ýaşaman, günlerini çadyrda, onda-da gara çadyrda ýaşap geçen bir ynsanyň ömür tanapy pajygaly kesilýär. Köneürgenç döwletiniň soňky döwri türkmen dünýäsiniň iň gaýduwsyz soltany Jelaleddiniň hökmürowanlygyna gabat gelýär. Ol tagtda oturyp däl-de, basybalyjy mongol ordalaryna garşy aldym-berdimli söweş gurup, ömrüniň ahyryna çenli bedew atyň üstünde soltanlyk eden hökümdardyr. 1231-nji ýylyň awgust aýynda Kawkaz topraklarynda Jelaleddiniň ömür tanapynyň kesilmegi bilen, Köneürgenç türkmen döwleti öz ýaşaýşyny bes edýär.
y harap edensoň, Hazar deňziniň özüni atan Muhammet şa ölüm ýassygynda ýatan pursaty ogullary Jelaleddini, Ozlag şany we Ak şany ýanyna çagyrypdyr. Özüniň Ozlag şanyň tagt mirasdary bolmalydygy baradaky atalyk ähdini (weliäht) üýtgedýändigini aýdypdyr. «Meniň mongollarda galan arymy diňe Jelaleddin oglum alyp biler, siziň hemmäňiz oňa boýun egmelisiňiz!» diýip, öz gylyjyny onuň biline dakypdyr. Bu Jelaleddiniň kanuny ýagdaýda tagt mirasdary bolandygyny aňladýardy. Doganlary bilen Horezme tarap ugran Jelaleddine Gürgenje baryp, häkimiýeti öz eline almak nesip etmändir. Paýtagtda gypjak serdarlarynyň gozgalaň turzandygyny eşiden soltan atynyň jylawuny Horasana tarap öwrüpdir. Onuň mongollar bilen ilkinji çaknyşygy 1221-nji ýylda golaýynda bolupdyr. Jelaleddin şu ýerde özüniň 300 adamlyk kiçijik ýygyny bilen 700 adamly mongol ordasy bilen çaknyşyp, ajaýyp ýeňiş gazanypdyr. Jelaleddiniň mongollaryň üstünden gazanan bu ilkinji ajaýyp ýeňşi hakda soltanyň ömür beýanyny ýazan öz ýazgylarynda «Jelaleddiniň gylyjy mongollaryň ganyna boýalan, olaryň göwrelerini para-para edip oýnan ilkinji musulman gylyjy boldy» diýip ýazypdyr. Bu ýeňişden soň Jelaleddin Nyşapur we Bust şäherleriniň üsti bilen Gazna gelipdir. Gaznanyň halky ony uly hormat bilen garşylapdyr. Murgabyň ýokary akymlarynda oňa Merwiň öňki häkimi – türkmen serkerdesi Han Mälik 40 müň goşuny bilen, türkmen hany Seýfeddin Bugrak hem 40 müň adamly goşuny bilen goşulypdyr. Gaznada bolsa Jelaleddine doganoglany Emin al-Mülk we serkerde Demir Mälik birigipdir. Garlyk türkmenleriniň hany Azam Mälik we owganlaryň goşunbaţysy Muzaffar Mälik hem Jelaleddin soltana wepalydygyna kasam edipdirler. Özüne birigen güýçler bilen bilelikde Jelaleddin uly goşunly bolupdyr. Ol esasy güýçlerini Perwanada galdyryp, Toharystandaky Weliýan galasyna hüjüm edipdir. Bu galany mongol serkerdeleri Tetejük we Molghor gabapdy. 1221-nji ýylyň tomsunda bolan söweşde Jelaleddiniň güýçleri mongol goşunynyň öňçülerinden müň adamy öldüripdirler. Mongol goşunynyň galan bölegi derýanyň aňyrsyna geçip, köprini ýykyp, zordan halas bolupdyr.
Weliýanyň eteginde mongollaryň ýeňilendigini eşiden Çingiz han Jelaleddiniň üstüne ýolbaşçylygynda uly ýygyn ýollapdyr. Bu gezek mongol goşuny türkmenler bilen Gaznanyň golaýyndaky Perwana galasynda duşuşypdyr. Jelaleddiniň goşunynyň sag ganatyna , sol ganatyna Seýfeddin Bugrak, merkezine bolsa Jelaleddiniň özi ýolbaşçylyk edipdir. Agşama çenli dowam eden gazaply çaknyşykda taraplaryň hiç birem artykmaçlyk gazanyp bilmändir. Mongollar gije boş atlaryň üstüne adam sypatyna çalym edýän garantgylary oturdypdyrlar. Ertesi irden muny gören türkmenleriň käbir goşunbaşylary «mongollara goşmaça kömek gelendir» diýip düşünipdirler. Serkerdeler bilen geçiren mejlisinde Jelaleddin goşunyň yza çekilmegi barada öňe sürlen teklibi düýbünden ret edipdir. Mongollaryň hüjümi bilen söweş täzeden başlanypdyr. Mongol goşununa garşy türkmenleriň sol ganaty ýaý okuny ýagdyryp, duşmanyň öňe süýşmegine ýol bermändir. Jelaleddin dowullaryň çalnyp, söweş tebilleriniň kakylmagyny, atlara münüp, hüjüme geçmegi emr edipdir. Söweşde mongollar ýeňlip, ýaraglaryny taşlap gaçypdyrlar. Türkmenler şol gezek mongollaryň 45 müň adamly goşunyny çym-pytrak edipdirler. Mukaddes Ruhnamada Jelaleddiniň mongollary uly ýeňlişe sezewar edişi barada şeýle diýilýär: «Jelaleddin mongol basybalyjylaryna garşy gaýduwsyz söweşip, mertligiň ajaýyp nusgasyny görkezipdir. Ol mongollaryň ýeňilmezekligi hakyndaky toslamany ýalana çykaryp, olary ilkinji gezek uly ýitgä we ýeňlişe sezewar edýär» (131). Ykbalyň oýny Perwananyň golaýyndaky ýeňşiň netijesini Jelaleddiniň güýjüniň berkemegine däl-de, tersine onuň gowşamagyna sebäp bolar ýaly edipdir. Olja paýlaşylanda serkerdeleriň arasynda dawa ýüze çykyp, ol hem goşunyň bölünmegine getiripdir. Dürli tire-taýpalardan düzülen Jelaleddiniň goşunynda agzybirlik bolmandyr. Bu bolsa, «Il aglak bolsa, doňuz depä çykar» diýlişi ýaly, mongollaryň türkmenleriň agzalalygyndan peýdalanmagyna getiripdir. Çingiz han öz goşunynyň garşydaşyndan ýeňilmegini jogapsyz galdyryp biljek däldi. Ykjam taýýarlykdan soň ol özüniň esasy garşydaşy Jelaleddin Hind derýasynyň boýunda duşuşypdyr. Mongol goşuny Jelaleddiniň agzalalyk sebäpli gowşan goşunyny gabawa salypdyr. Güýjüniň azdygyna garamazdan, Jelaleddin gaýduwsyzlyk bilen söweşe girişipdir. 1221-nji ýylyň Sanjar aýynyň 24-inde Hind derýasynyň boýundaky Nilýap geçelgesiniň ýanynda bolan bu jeňde Jelaleddin birbada üstünligem gazanypdyr. Hatda Çingiz hanyň özem atyna münüp gaçypdyr. Emma hilegär Çingiziň ätiýaçdaky 10 müň atlysyny söweşe salmagy söweşiň ykbalyny onuň peýdasyna çözüpdir. Mongollar Emin Mäligiň ýolbaşçylygyndaky sag ganata hüjüm edip, ony kül-peýekun edipdirler. Çingiz han Jelaleddini diri tutmagy buýrupdyr.
Jelaleddin pelegiň bu namart oýnunda özüniň utulandygyny duýupdyr. Dar ýerde bolan gazaply söweşiň netijesinde mongollar Jelaleddiniň goşunlaryny derýanyň kenaryna gysyp getiripdirler. Ýeňlenini mertlerçe boýun alan Jelaleddin kenarda duran ejesini, aýalyny we haremhanasynyň ähli agzalaryny diriligine derýa oklamagy buýrupdyr. Soltan olaryň mongollaryň eline düşüp, namysynyň depeleneninden, däli derýada gark bolanyny müň paý gowy görüpdir. Enesi Türkan hatyn bilen bilelikde mongollara ýesir düşen uýasy Hansoltanyň ykbaly onsuzam onuň dagly ýüregini para-para edip durdy.
Emma Jelaleddiniň ýedi ýaşly oguljygy duşmanyň eline düşüpdir. Atasy garadan gaýtmaz, duşmanyň ýüzüne hyýrsyz garap duran bu mert oglanjygyň ýetişäýse özüniň tohum-tijini aman goýmajakdygyna düşünen Çingiz han ony derrew öldürdipdir. Daş-töweregini duşman alan, bir tarapy hem kert gaýa bolan ýagdaýda soltan halas bolmaga umydynyň galmandygyna göz ýetiripdir. Duşmandan aman dilemek ýa-da onuň eline diri ýesir düşmek Jelaleddin ýaly türkmen ismli mert ärleriň işi däldi. Şonuň üçinem ol keremli Alladan medet isläp, atyny gaýadan derýa oklapdyr. Jan süýji bolansoň, töweregindäki nökerleri hem halas bolmak üçin, onuň hereketini gaýtalapdyrlar. Jelaleddin sag-aman derýanyň aňyrky kenaryna geçip, Çingiz hana garap, ýumrugyny düwüpdir. Jelaleddiniň gahrymançylygyny gören, Çingiz han öz gözügidijiligini we duşmanyna bolan pynhan buýsanjyny daşyna çykaryp, öz ogullaryna: «Görüň, anha, atasynyň hakyky ogly şeýle bolmalydyr!» diýipdir. Mukaddes Ruhnamada Jelaleddiniň bu şowsuzlygy barada «...Çingiz hany mert söweşe çagyrýar. Emma goşundaky agzalalyk gaýduwsyz türkmen soltanyny arzyly maksatlaryna gowşurmaýar» diýlip bellenýär (131).
Hindistanda mongollara garşy göreşini dowam etdiren Jelaleddin ol ýerden Eýrana gelipdir. Jelaleddiniň ömrüniň soňky ýedi ýyly Eýranda, , Yrakda we Kawkazda geçipdir. Bu ýerlerde ol mongollara garşy göreşini dowam etdiripdir. Birnäçe aýyň dowamynda Horasan, Yrak, we Eýranyň köp bölegi Jelaleddine tabyn bolupdyr. Şeýlelikde, soltan özüniň täze guran döwletinde düzgün-nyzamy ýola goýupdyr. Onuň mongollara garşa göreşi ýerli halk köpçüligi tarapyndan goldaw tapypdyr. Şonuň üçin hem taryhçy Jelaleddiniň hereketlerine awantýuristik öwüşgin bermek isleýän awtorlaryň mamla däldigini adalatly belleýär. Jelaleddin 1225-nji ýylda Töwrizi, Ermenistanyň paýtagty eýeläp, birleşen gürji-ermeni goşunyny derbi-dagyn edipdir. Jelaleddin mongollara garşy bilelikde göreşmegi teklip edip, gürjilere ilçi ýollapdyr. Emma gürji şazada aýaly Jelaleddiniň teklibini ret edipdir. Jelaleddin 1226-njy ýylyň Nowruz aýynyň 10-ynda (Tbilisi) şäherini eýeläpdir. Ol soňam Gürjüstana birnäçe ýörişleri gurapdyr.
Bütin Eýrany öz golastyna alansoň Jelaleddin Häzirbegjany özüne tabyn edipdir. Ol Töwrizi öz guran döwletiniň paýtagty edipdir. Jelaleddin demirgazyk-günbatar Eýranda mongollara garşy göreşini dowam etdiripdir. 1227-nji ýylda ol Reýiň we Yspyhanyň golaýynda olary ýeňipdir. 1228-nji ýylyň Alp Arslan aýynda Yspyhanyň golaýynda bolan söweşde mongollardan ýeňlensoň Jelaleddin soltan Hemedana çekilipdir. Mongollara garşy göreşde yslam döwletleriniň arasynda goldawsyz galan Jelaleddin öz gylyjyny bularyň garşysyna hem götermäge mejbur bolupdyr. 1228-nji ýylda Jelaleddiniň garşysyna Rum seljuklarynyň soltany Alaeddin Keý Kubat, Siriýa soltany Eşref, kilikiýa-ermeni patyşasy Getum Birinji bilelikde çykyş edipdirler. Ýerewanyň golaýynda bolan söweşde Jelaleddin ýeňlipdir. 1231-nji ýylyň Alp Arslan aýynda mongollar Bargiri-Ahlat ýolundan inip, Dijle köprüsiniň kenarynda Jelaleddiniň güýçlerini kül-peýekun edipdirler. Jelaleddin özüni yzarlaýan mongollardan gutulmak üçin Meýýafarykin etraplaryna gaçypdyr. Gürjüstanyň geçmesi kyn dag geçitleriniň birinde kürtler Jelaleddini öldüripdirler. Görogly begiň Ýyldyz dagynda gowakda öldürilip, mazarynyň nirededigi mälim bolmaýşy ýaly, Jelaleddin hem dag gowagynda öldürilýär we jaýlanan ýeri nämälim bolmagynda galýar. Halk birbada soltanyň ölümine ynanmandyr. Ol barada halk arasynda dürli rowaýatlar ýaýrapdyr. Muhammet’an-Nesewiniň ýazmagyna görä, «soltanyň (Jelaleddiniň – awt.) ölümi bütin Älemi ýetim galdyrypdy». Baştutansyz galan nökerler çar tarapa pytrapdyrlar. Olaryň bir bölegi Müsüre baryp, ol ýerdäki Memluk döwletini gurupdyrlar. Ine şunuň bilen özi soltanam bolsa köşkde ýaşaman, günlerini çadyrda, onda-da gara çadyrda ýaşap geçen bir ynsanyň ömür tanapy pajygaly kesilýär. Köneürgenç döwletiniň soňky döwri türkmen dünýäsiniň iň gaýduwsyz soltany Jelaleddiniň hökmürowanlygyna gabat gelýär. Ol tagtda oturyp däl-de, basybalyjy mongol ordalaryna garşy aldym-berdimli söweş gurup, ömrüniň ahyryna çenli bedew atyň üstünde soltanlyk eden hökümdardyr. 1231-nji ýylyň Alp Arslan aýynda Kawkaz topraklarynda Jelaleddiniň ömür tanapynyň kesilmegi bilen, Köneürgenç türkmen döwleti öz ýaşaýşyny bes edýär.
Çeşme
- Archpriest Zakaria Machitadze. The hundred thousand martyrs of Tbilisi (1227) Memory 31 October (13 November) "The Turkmen castrated young children, raped women, and stabbed
- Nomads in the Middle East (İngilis). Cambridge University Press. 2021. ISBN 9781009213387, 1009213385. In Khorezm, a new dynasty of Khwarazmshahs had gathered an army of Turkmen from the steppe and taken over much of Transoxiana and northern Khorasan.
- Rahul, Ram. March of Central Asia (ingilis). Indus Publishing Company. 2000. 126. ISBN 9788173871092, 8173871094. The Oguz turks of Khwarazm have been turkmens or turkomans since the Mongol era.
- Prof.Aydın Tanyeri, Harezmşahlar.
- En-Nesewi
- Alaeddin Ata Melik Cüveyni
Awtor: www.NiNa.Az
Neşir edilen senesi:
wikipediýa, wiki, kitap, kitaplar, kitaphana, makala, oka, göçürip al, mugt, mugt göçürip al, mp3, wideo, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, surat, aýdym-saz, aýdym, film, kitap, oýun, oýunlar, jübi telefony, android, ios, alma, jübi telefony, samsung, iphone, xiomi, xiaomi kompýuter, Jelaleddin Meňburun hakda maglumat, Jelaleddin Meňburun näme? Jelaleddin Meňburun näme diýmek?
Jelaleddin Menburun ya da Jelaleddin Menburny asly Turkmen hokumdarlyk yyllary 1220 1231 Jelaleddin Horezmsa diylip hem tanalyar Horezmsalar dowletinin sonky hokumdary we serkerdesi Alayeddin Muhammedin uly ogludyr Jelaleddin Menburun Horezmsalar Dowleti Hokumdar Doglan senesi 1199 Olen senesi 1231 DiyarbakyrJelaleddin Menburun Hakkynda1215 nji yylda Owganystanyn Gur we Gazna etraplaryny boyun egdirenson Jelaleddini merkezi Gazna hasaplanyan Gur we ulkelerine malik edip wezirligine bellapdir Emma soltan in eziz goren hem de geljegine uly ynam bildiren ogly Jelaleddini paytagtda oz yanynda alyp galmagy makul bilip agzalan welayatlara atly emirini yollapdyr Muhammet sanyn ejesi sazada Jelaleddinin paytagtda alnyp galynmagyna garsy bolupdyr Onun tagt mirasdary hukugyna eye bolmazlygy ucin elinden gelenini edipdir Muhammet sanyn Jelaleddini tagt mirasdary etmek islandigine garamazdan Turkan hatynyn tasiri bilen soltanyn kanly gypjak ayalyndan bolan ogly tagt mirasdarlygyna tayyn edilipdir Ona dowletin Horezm we yaly mohum welayatlary bolunip berlipdir Jelaleddin Menburny dowrinin puly Emma taryh ahli zady basgaca cozupdir yurdunyn kop bolegini mongol ordalary harap edenson Hazar denzinin ozuni atan Muhammet sa olum yassygynda yatan pursaty ogullary Jelaleddini Ozlag sany we Ak sany yanyna cagyrypdyr Ozunin Ozlag sanyn tagt mirasdary bolmalydygy baradaky atalyk ahdini weliaht uytgedyandigini aydypdyr Menin mongollarda galan arymy dine Jelaleddin oglum alyp biler sizin hemmaniz ona boyun egmelisiniz diyip oz gylyjyny onun biline dakypdyr Bu Jelaleddinin kanuny yagdayda tagt mirasdary bolandygyny anladyardy Doganlary bilen Horezme tarap ugran Jelaleddine Gurgenje baryp hakimiyeti oz eline almak nesip etmandir Paytagtda gypjak serdarlarynyn gozgalan turzandygyny esiden soltan atynyn jylawuny Horasana tarap owrupdir Onun mongollar bilen ilkinji caknysygy 1221 nji yylda golayynda bolupdyr Jelaleddin su yerde ozunin 300 adamlyk kicijik yygyny bilen 700 adamly mongol ordasy bilen caknysyp ajayyp yenis gazanypdyr Jelaleddinin mongollaryn ustunden gazanan bu ilkinji ajayyp yensi hakda soltanyn omur beyanyny yazan oz yazgylarynda Jelaleddinin gylyjy mongollaryn ganyna boyalan olaryn gowrelerini para para edip oynan ilkinji musulman gylyjy boldy diyip yazypdyr Bu yenisden son Jelaleddin Nysapur we Bust saherlerinin usti bilen Gazna gelipdir Gaznanyn halky ony uly hormat bilen garsylapdyr Murgabyn yokary akymlarynda ona Merwin onki hakimi turkmen serkerdesi Han Malik 40 mun gosuny bilen turkmen hany Seyfeddin Bugrak hem 40 mun adamly gosuny bilen gosulypdyr Gaznada bolsa Jelaleddine doganoglany Emin al Mulk we serkerde Demir Malik birigipdir Garlyk turkmenlerinin hany Azam Malik we owganlaryn gosunbaţysy Muzaffar Malik hem Jelaleddin soltana wepalydygyna kasam edipdirler Ozune birigen guycler bilen bilelikde Jelaleddin uly gosunly bolupdyr Ol esasy guyclerini Perwanada galdyryp Toharystandaky Weliyan galasyna hujum edipdir Bu galany mongol serkerdeleri Tetejuk we Molghor gabapdy 1221 nji yylyn tomsunda bolan sowesde Jelaleddinin guycleri mongol gosunynyn onculerinden mun adamy olduripdirler Mongol gosunynyn galan bolegi deryanyn anyrsyna gecip koprini yykyp zordan halas bolupdyr Weliyanyn eteginde mongollaryn yenilendigini esiden Cingiz han Jelaleddinin ustune yolbascylygynda uly yygyn yollapdyr Bu gezek mongol gosuny turkmenler bilen Gaznanyn golayyndaky Perwana galasynda dususypdyr Jelaleddinin gosunynyn sag ganatyna sol ganatyna Seyfeddin Bugrak merkezine bolsa Jelaleddinin ozi yolbascylyk edipdir Agsama cenli dowam eden gazaply caknysykda taraplaryn hic birem artykmaclyk gazanyp bilmandir Mongollar gije bos atlaryn ustune adam sypatyna calym edyan garantgylary oturdypdyrlar Ertesi irden muny goren turkmenlerin kabir gosunbasylary mongollara gosmaca komek gelendir diyip dusunipdirler Serkerdeler bilen geciren mejlisinde Jelaleddin gosunyn yza cekilmegi barada one surlen teklibi duybunden ret edipdir Mongollaryn hujumi bilen sowes tazeden baslanypdyr Mongol gosununa garsy turkmenlerin sol ganaty yay okuny yagdyryp dusmanyn one suysmegine yol bermandir Jelaleddin dowullaryn calnyp sowes tebillerinin kakylmagyny atlara munup hujume gecmegi emr edipdir Sowesde mongollar yenlip yaraglaryny taslap gacypdyrlar Turkmenler sol gezek mongollaryn 45 mun adamly gosunyny cym pytrak edipdirler Ruhnamada Jelaleddinin mongollary uly yenlise sezewar edisi barada seyle diyilyar Jelaleddin mongol basybalyjylaryna garsy gayduwsyz sowesip mertligin ajayyp nusgasyny gorkezipdir Ol mongollaryn yenilmezekligi hakyndaky toslamany yalana cykaryp olary ilkinji gezek uly yitga we yenlise sezewar edyar 131 Ykbalyn oyny Perwananyn golayyndaky yensin netijesini Jelaleddinin guyjunin berkemegine dal de tersine onun gowsamagyna sebap bolar yaly edipdir Olja paylasylanda serkerdelerin arasynda dawa yuze cykyp ol hem gosunyn bolunmegine getiripdir Durli tire taypalardan duzulen Jelaleddinin gosunynda agzybirlik bolmandyr Bu bolsa Il aglak bolsa donuz depa cykar diylisi yaly mongollaryn turkmenlerin agzalalygyndan peydalanmagyna getiripdir Cingiz han oz gosunynyn garsydasyndan yenilmegini jogapsyz galdyryp biljek daldi Ykjam tayyarlykdan son ol ozunin esasy garsydasy Jelaleddin bilen Hind deryasynyn boyunda dususypdyr Mongol gosuny Jelaleddinin agzalalyk sebapli gowsan gosunyny gabawa salypdyr Guyjunin azdygyna garamazdan Jelaleddin gayduwsyzlyk bilen sowese girisipdir 1221 nji yylyn noyabr ayynyn 24 inde Hind deryasynyn boyundaky Nilyap gecelgesinin yanynda bolan bu jende Jelaleddin birbada ustunligem gazanypdyr Hatda Cingiz hanyn ozem atyna munup gacypdyr Emma hilegar Cingizin atiyacdaky 10 mun atlysyny sowese salmagy sowesin ykbalyny onun peydasyna cozupdir Mongollar Emin Maligin yolbascylygyndaky sag ganata hujum edip ony kul peyekun edipdirler Cingiz han Jelaleddini diri tutmagy buyrupdyr Jelaleddin pelegin bu namart oynunda ozunin utulandygyny duyupdyr Dar yerde bolan gazaply sowesin netijesinde mongollar Jelaleddinin gosunlaryny deryanyn kenaryna gysyp getiripdirler Yenlenini mertlerce boyun alan Jelaleddin kenarda duran ejesini ayalyny we haremhanasynyn ahli agzalaryny diriligine derya oklamagy buyrupdyr Soltan olaryn mongollaryn eline dusup namysynyn depeleneninden dali deryada gark bolanyny mun pay gowy gorupdir Enesi Turkan hatyn bilen bilelikde mongollara yesir dusen uyasy Hansoltanyn ykbaly onsuzam onun dagly yuregini para para edip durdy Emma Jelaleddinin yedi yasly oguljygy dusmanyn eline dusupdir Atasy garadan gaytmaz dusmanyn yuzune hyyrsyz garap duran bu mert oglanjygyn yetisayse ozunin tohum tijini aman goymajakdygyna dusunen Cingiz han ony derrew oldurdipdir Das toweregini dusman alan bir tarapy hem kert gaya bolan yagdayda soltan halas bolmaga umydynyn galmandygyna goz yetiripdir Dusmandan aman dilemek ya da onun eline diri yesir dusmek Jelaleddin yaly turkmen isimli mert arlerin isi daldi Sonun ucinem ol keremli Alladan medet islap atyny gayadan derya oklapdyr Jan suyji bolanson toweregindaki nokerleri hem halas bolmak ucin onun hereketini gaytalapdyrlar Jelaleddin sag aman deryanyn anyrky kenaryna gecip Cingiz hana garap yumrugyny duwupdir Jelaleddinin gahrymancylygyny goren Cingiz han oz gozugidijiligini we dusmanyna bolan pynhan buysanjyny dasyna cykaryp oz ogullaryna Gorun anha atasynyn hakyky ogly seyle bolmalydyr diyipdir Ruhnamada Jelaleddinin bu sowsuzlygy barada Cingiz hany mert sowese cagyryar Emma gosundaky agzalalyk gayduwsyz turkmen soltanyny arzyly maksatlaryna gowsurmayar diylip bellenyar 131 Hindistanda mongollara garsy goresini dowam etdiren Jelaleddin ol yerden Eyrana gelipdir Jelaleddinin omrunin sonky yedi yyly Eyranda Yrakda we Kawkazda gecipdir Bu yerlerde ol mongollara garsy goresini dowam etdiripdir Birnace ayyn dowamynda Horasan Yrak we Eyranyn kop bolegi Jelaleddine tabyn bolupdyr Seylelikde soltan ozunin taze guran dowletinde duzgun nyzamy yola goyupdyr Onun mongollara garsa goresi yerli halk kopculigi tarapyndan goldaw tapypdyr Sonun ucin hem taryhcy Jelaleddinin hereketlerine awantyuristik owusgin bermek isleyan awtorlaryn mamla daldigini adalatly belleyar Jelaleddin 1225 nji yylda Towrizi Ermenistanyn paytagty eyelap birlesen gurji ermeni gosunyny derbi dagyn edipdir Jelaleddin mongollara garsy bilelikde goresmegi teklip edip gurjilere ilci yollapdyr Emma gurji sazada ayaly Jelaleddinin teklibini ret edipdir Jelaleddin 1226 njy yylyn mart ayynyn 10 ynda Tbilisi saherini eyelapdir Ol sonam Gurjustana birnace yorisleri gurapdyr Butin Eyrany oz golastyna alanson Jelaleddin Hazirbegjany ozune tabyn edipdir Ol Towrizi oz guran dowletinin paytagty edipdir Jelaleddin demirgazyk gunbatar Eyranda mongollara garsy goresini dowam etdiripdir 1227 nji yylda ol Reyin we Yspyhanyn golayynda olary yenipdir 1228 nji yylyn Alp Arslan ayynda Yspyhanyn golayynda bolan sowesde mongollardan yenlenson Jelaleddin soltan Hemedana cekilipdir Mongollara garsy goresde yslam dowletlerinin arasynda goldawsyz galan Jelaleddin oz gylyjyny bularyn garsysyna hem gotermage mejbur bolupdyr 1228 nji yylda Jelaleddinin garsysyna Rum seljuklarynyn soltany Alayeddin Keykubat Musur soltany Esref Kilikiya ermeni patysasy Getum I bilelikde cykys edipdirler Yerewanyn golayynda bolan sowesde Jelaleddin yenlipdir 1231 nji yylyn Alp Arslan ayynda mongollar Bargiri Ahlat yolundan inip Dijle koprusinin kenarynda Jelaleddinin guyclerini kul peyekun edipdirler Jelaleddin ozuni yzarlayan mongollardan gutulmak ucin Meyyafarykin etraplaryna gacypdyr Gurjustanyn gecmesi kyn dag gecitlerinin birinde kurtler Jelaleddini olduripdirler Gorogly begin Yyldyz dagynda gowakda oldurilip mazarynyn nirededigi malim bolmaysy yaly Jelaleddin hem dag gowagynda oldurilyar we jaylanan yeri namalim bolmagynda galyar Halk birbada soltanyn olumine ynanmandyr Ol barada halk arasynda durli rowayatlar yayrapdyr Muhammet an Nesewinin yazmagyna gora soltanyn Jelaleddinin awt olumi butin Alemi yetim galdyrypdy Bastutansyz galan nokerler car tarapa pytrapdyrlar Olaryn bir bolegi Musure baryp ol yerdaki Memluk dowletini gurupdyrlar Ine sunun bilen ozi soltanam bolsa koskde yasaman gunlerini cadyrda onda da gara cadyrda yasap gecen bir ynsanyn omur tanapy pajygaly kesilyar Koneurgenc dowletinin sonky dowri turkmen dunyasinin in gayduwsyz soltany Jelaleddinin hokmurowanlygyna gabat gelyar Ol tagtda oturyp dal de basybalyjy mongol ordalaryna garsy aldym berdimli sowes gurup omrunin ahyryna cenli bedew atyn ustunde soltanlyk eden hokumdardyr 1231 nji yylyn awgust ayynda Kawkaz topraklarynda Jelaleddinin omur tanapynyn kesilmegi bilen Koneurgenc turkmen dowleti oz yasaysyny bes edyar y harap edenson Hazar denzinin ozuni atan Muhammet sa olum yassygynda yatan pursaty ogullary Jelaleddini Ozlag sany we Ak sany yanyna cagyrypdyr Ozunin Ozlag sanyn tagt mirasdary bolmalydygy baradaky atalyk ahdini weliaht uytgedyandigini aydypdyr Menin mongollarda galan arymy dine Jelaleddin oglum alyp biler sizin hemmaniz ona boyun egmelisiniz diyip oz gylyjyny onun biline dakypdyr Bu Jelaleddinin kanuny yagdayda tagt mirasdary bolandygyny anladyardy Doganlary bilen Horezme tarap ugran Jelaleddine Gurgenje baryp hakimiyeti oz eline almak nesip etmandir Paytagtda gypjak serdarlarynyn gozgalan turzandygyny esiden soltan atynyn jylawuny Horasana tarap owrupdir Onun mongollar bilen ilkinji caknysygy 1221 nji yylda golayynda bolupdyr Jelaleddin su yerde ozunin 300 adamlyk kicijik yygyny bilen 700 adamly mongol ordasy bilen caknysyp ajayyp yenis gazanypdyr Jelaleddinin mongollaryn ustunden gazanan bu ilkinji ajayyp yensi hakda soltanyn omur beyanyny yazan oz yazgylarynda Jelaleddinin gylyjy mongollaryn ganyna boyalan olaryn gowrelerini para para edip oynan ilkinji musulman gylyjy boldy diyip yazypdyr Bu yenisden son Jelaleddin Nysapur we Bust saherlerinin usti bilen Gazna gelipdir Gaznanyn halky ony uly hormat bilen garsylapdyr Murgabyn yokary akymlarynda ona Merwin onki hakimi turkmen serkerdesi Han Malik 40 mun gosuny bilen turkmen hany Seyfeddin Bugrak hem 40 mun adamly gosuny bilen gosulypdyr Gaznada bolsa Jelaleddine doganoglany Emin al Mulk we serkerde Demir Malik birigipdir Garlyk turkmenlerinin hany Azam Malik we owganlaryn gosunbaţysy Muzaffar Malik hem Jelaleddin soltana wepalydygyna kasam edipdirler Ozune birigen guycler bilen bilelikde Jelaleddin uly gosunly bolupdyr Ol esasy guyclerini Perwanada galdyryp Toharystandaky Weliyan galasyna hujum edipdir Bu galany mongol serkerdeleri Tetejuk we Molghor gabapdy 1221 nji yylyn tomsunda bolan sowesde Jelaleddinin guycleri mongol gosunynyn onculerinden mun adamy olduripdirler Mongol gosunynyn galan bolegi deryanyn anyrsyna gecip koprini yykyp zordan halas bolupdyr Weliyanyn eteginde mongollaryn yenilendigini esiden Cingiz han Jelaleddinin ustune yolbascylygynda uly yygyn yollapdyr Bu gezek mongol gosuny turkmenler bilen Gaznanyn golayyndaky Perwana galasynda dususypdyr Jelaleddinin gosunynyn sag ganatyna sol ganatyna Seyfeddin Bugrak merkezine bolsa Jelaleddinin ozi yolbascylyk edipdir Agsama cenli dowam eden gazaply caknysykda taraplaryn hic birem artykmaclyk gazanyp bilmandir Mongollar gije bos atlaryn ustune adam sypatyna calym edyan garantgylary oturdypdyrlar Ertesi irden muny goren turkmenlerin kabir gosunbasylary mongollara gosmaca komek gelendir diyip dusunipdirler Serkerdeler bilen geciren mejlisinde Jelaleddin gosunyn yza cekilmegi barada one surlen teklibi duybunden ret edipdir Mongollaryn hujumi bilen sowes tazeden baslanypdyr Mongol gosununa garsy turkmenlerin sol ganaty yay okuny yagdyryp dusmanyn one suysmegine yol bermandir Jelaleddin dowullaryn calnyp sowes tebillerinin kakylmagyny atlara munup hujume gecmegi emr edipdir Sowesde mongollar yenlip yaraglaryny taslap gacypdyrlar Turkmenler sol gezek mongollaryn 45 mun adamly gosunyny cym pytrak edipdirler Mukaddes Ruhnamada Jelaleddinin mongollary uly yenlise sezewar edisi barada seyle diyilyar Jelaleddin mongol basybalyjylaryna garsy gayduwsyz sowesip mertligin ajayyp nusgasyny gorkezipdir Ol mongollaryn yenilmezekligi hakyndaky toslamany yalana cykaryp olary ilkinji gezek uly yitga we yenlise sezewar edyar 131 Ykbalyn oyny Perwananyn golayyndaky yensin netijesini Jelaleddinin guyjunin berkemegine dal de tersine onun gowsamagyna sebap bolar yaly edipdir Olja paylasylanda serkerdelerin arasynda dawa yuze cykyp ol hem gosunyn bolunmegine getiripdir Durli tire taypalardan duzulen Jelaleddinin gosunynda agzybirlik bolmandyr Bu bolsa Il aglak bolsa donuz depa cykar diylisi yaly mongollaryn turkmenlerin agzalalygyndan peydalanmagyna getiripdir Cingiz han oz gosunynyn garsydasyndan yenilmegini jogapsyz galdyryp biljek daldi Ykjam tayyarlykdan son ol ozunin esasy garsydasy Jelaleddin Hind deryasynyn boyunda dususypdyr Mongol gosuny Jelaleddinin agzalalyk sebapli gowsan gosunyny gabawa salypdyr Guyjunin azdygyna garamazdan Jelaleddin gayduwsyzlyk bilen sowese girisipdir 1221 nji yylyn Sanjar ayynyn 24 inde Hind deryasynyn boyundaky Nilyap gecelgesinin yanynda bolan bu jende Jelaleddin birbada ustunligem gazanypdyr Hatda Cingiz hanyn ozem atyna munup gacypdyr Emma hilegar Cingizin atiyacdaky 10 mun atlysyny sowese salmagy sowesin ykbalyny onun peydasyna cozupdir Mongollar Emin Maligin yolbascylygyndaky sag ganata hujum edip ony kul peyekun edipdirler Cingiz han Jelaleddini diri tutmagy buyrupdyr Jelaleddin pelegin bu namart oynunda ozunin utulandygyny duyupdyr Dar yerde bolan gazaply sowesin netijesinde mongollar Jelaleddinin gosunlaryny deryanyn kenaryna gysyp getiripdirler Yenlenini mertlerce boyun alan Jelaleddin kenarda duran ejesini ayalyny we haremhanasynyn ahli agzalaryny diriligine derya oklamagy buyrupdyr Soltan olaryn mongollaryn eline dusup namysynyn depeleneninden dali deryada gark bolanyny mun pay gowy gorupdir Enesi Turkan hatyn bilen bilelikde mongollara yesir dusen uyasy Hansoltanyn ykbaly onsuzam onun dagly yuregini para para edip durdy Emma Jelaleddinin yedi yasly oguljygy dusmanyn eline dusupdir Atasy garadan gaytmaz dusmanyn yuzune hyyrsyz garap duran bu mert oglanjygyn yetisayse ozunin tohum tijini aman goymajakdygyna dusunen Cingiz han ony derrew oldurdipdir Das toweregini dusman alan bir tarapy hem kert gaya bolan yagdayda soltan halas bolmaga umydynyn galmandygyna goz yetiripdir Dusmandan aman dilemek ya da onun eline diri yesir dusmek Jelaleddin yaly turkmen ismli mert arlerin isi daldi Sonun ucinem ol keremli Alladan medet islap atyny gayadan derya oklapdyr Jan suyji bolanson toweregindaki nokerleri hem halas bolmak ucin onun hereketini gaytalapdyrlar Jelaleddin sag aman deryanyn anyrky kenaryna gecip Cingiz hana garap yumrugyny duwupdir Jelaleddinin gahrymancylygyny goren Cingiz han oz gozugidijiligini we dusmanyna bolan pynhan buysanjyny dasyna cykaryp oz ogullaryna Gorun anha atasynyn hakyky ogly seyle bolmalydyr diyipdir Mukaddes Ruhnamada Jelaleddinin bu sowsuzlygy barada Cingiz hany mert sowese cagyryar Emma gosundaky agzalalyk gayduwsyz turkmen soltanyny arzyly maksatlaryna gowsurmayar diylip bellenyar 131 Hindistanda mongollara garsy goresini dowam etdiren Jelaleddin ol yerden Eyrana gelipdir Jelaleddinin omrunin sonky yedi yyly Eyranda Yrakda we Kawkazda gecipdir Bu yerlerde ol mongollara garsy goresini dowam etdiripdir Birnace ayyn dowamynda Horasan Yrak we Eyranyn kop bolegi Jelaleddine tabyn bolupdyr Seylelikde soltan ozunin taze guran dowletinde duzgun nyzamy yola goyupdyr Onun mongollara garsa goresi yerli halk kopculigi tarapyndan goldaw tapypdyr Sonun ucin hem taryhcy Jelaleddinin hereketlerine awantyuristik owusgin bermek isleyan awtorlaryn mamla daldigini adalatly belleyar Jelaleddin 1225 nji yylda Towrizi Ermenistanyn paytagty eyelap birlesen gurji ermeni gosunyny derbi dagyn edipdir Jelaleddin mongollara garsy bilelikde goresmegi teklip edip gurjilere ilci yollapdyr Emma gurji sazada ayaly Jelaleddinin teklibini ret edipdir Jelaleddin 1226 njy yylyn Nowruz ayynyn 10 ynda Tbilisi saherini eyelapdir Ol sonam Gurjustana birnace yorisleri gurapdyr Butin Eyrany oz golastyna alanson Jelaleddin Hazirbegjany ozune tabyn edipdir Ol Towrizi oz guran dowletinin paytagty edipdir Jelaleddin demirgazyk gunbatar Eyranda mongollara garsy goresini dowam etdiripdir 1227 nji yylda ol Reyin we Yspyhanyn golayynda olary yenipdir 1228 nji yylyn Alp Arslan ayynda Yspyhanyn golayynda bolan sowesde mongollardan yenlenson Jelaleddin soltan Hemedana cekilipdir Mongollara garsy goresde yslam dowletlerinin arasynda goldawsyz galan Jelaleddin oz gylyjyny bularyn garsysyna hem gotermage mejbur bolupdyr 1228 nji yylda Jelaleddinin garsysyna Rum seljuklarynyn soltany Alaeddin Key Kubat Siriya soltany Esref kilikiya ermeni patysasy Getum Birinji bilelikde cykys edipdirler Yerewanyn golayynda bolan sowesde Jelaleddin yenlipdir 1231 nji yylyn Alp Arslan ayynda mongollar Bargiri Ahlat yolundan inip Dijle koprusinin kenarynda Jelaleddinin guyclerini kul peyekun edipdirler Jelaleddin ozuni yzarlayan mongollardan gutulmak ucin Meyyafarykin etraplaryna gacypdyr Gurjustanyn gecmesi kyn dag gecitlerinin birinde kurtler Jelaleddini olduripdirler Gorogly begin Yyldyz dagynda gowakda oldurilip mazarynyn nirededigi malim bolmaysy yaly Jelaleddin hem dag gowagynda oldurilyar we jaylanan yeri namalim bolmagynda galyar Halk birbada soltanyn olumine ynanmandyr Ol barada halk arasynda durli rowayatlar yayrapdyr Muhammet an Nesewinin yazmagyna gora soltanyn Jelaleddinin awt olumi butin Alemi yetim galdyrypdy Bastutansyz galan nokerler car tarapa pytrapdyrlar Olaryn bir bolegi Musure baryp ol yerdaki Memluk dowletini gurupdyrlar Ine sunun bilen ozi soltanam bolsa koskde yasaman gunlerini cadyrda onda da gara cadyrda yasap gecen bir ynsanyn omur tanapy pajygaly kesilyar Koneurgenc dowletinin sonky dowri turkmen dunyasinin in gayduwsyz soltany Jelaleddinin hokmurowanlygyna gabat gelyar Ol tagtda oturyp dal de basybalyjy mongol ordalaryna garsy aldym berdimli sowes gurup omrunin ahyryna cenli bedew atyn ustunde soltanlyk eden hokumdardyr 1231 nji yylyn Alp Arslan ayynda Kawkaz topraklarynda Jelaleddinin omur tanapynyn kesilmegi bilen Koneurgenc turkmen dowleti oz yasaysyny bes edyar CesmeArchpriest Zakaria Machitadze The hundred thousand martyrs of Tbilisi 1227 Memory 31 October 13 November The Turkmen castrated young children raped women and stabbed Nomads in the Middle East Ingilis Cambridge University Press 2021 ISBN 9781009213387 1009213385 In Khorezm a new dynasty of Khwarazmshahs had gathered an army of Turkmen from the steppe and taken over much of Transoxiana and northern Khorasan Rahul Ram March of Central Asia ingilis Indus Publishing Company 2000 126 ISBN 9788173871092 8173871094 The Oguz turks of Khwarazm have been turkmens or turkomans since the Mongol era Prof Aydin Tanyeri Harezmsahlar En Nesewi Alaeddin Ata Melik Cuveyni