Azərbaycan
Lietuva
Malta
ශ්රී ලංකාව
Türkmenistan
Türkiyə
Украина
Bu makalada hiç bir maglumat hakynda ýok Bu makalada üpjün edilen maglumatlar hakynda salgylanma görkezilmändir Bu maglu
Eýran
Bu makalada hiç bir maglumat hakynda ýok. |
| | |||||
| Paýtagt | Tähran | ||||
| Prezident | Muhammed Mohber | ||||
| Dil | Parsça | ||||
| Wagt | +3.30 | ||||
| Telefon kod | 98 | ||||
| .ir | |||||
Eýran Yslam Respublikasy (pars. جمهوری اسلامی ایران — Jämhuriýe Eslamiýe Iran, şeýle hem Eýran (pars. ایران, [ʔiˈɾɒn] ýa-da Persiýa) — Aziýanyň günorta-günbatarynda ýerleşýän döwlet. Paýtagty — Tähran şäheri.
Meýdanynyň ululygy boýunça dünýäde 16-njy orunda durýar. Ýurduň araçäkleriniň umumy uzynlygy 6420 km. Türkmenistan, Owganystan, , Yrak (Kurdistan welaýaty), Türkiýe, Azerbaýjan bilen araçäkleşýär.
Ilaty we şäherleri
Ilaty 82'011'700 adamdan gowrak bolup, şonuň 71 %-ti şäherlerde ýaşaýar. Paýtagty Tähran şäheri (7,1 millliondan gowrak). Paýtagtda ýurduň 10 prosentden gowrak ilaty jemlenendir. Esasy şäherleri Yspyhan, Şiraz, Nişapur, Abadan, Kum, Bender-Abbas, Maşat. Ilatyň artyş depgini 4 %-te golaý. Çaklamalara görä, 2015-nji ýyla çenli Eýranyň ilatynyň 78 mln adama ýetmegi mümkin. Ýaş sostawy boýunça Eýran dünýäniň iň ýaş ýurdy hasaplanýar (ilatyň 50 %-ni 15 ýaşa çenli etginjekler düzýär). Ilatynyň 99,5 %-ti musulmanlardyr.
- Yspyhan
1,602,110 - Töwriz
1,398,060 - Käräj
1,460,961 - Şiraz
1,227,331 - Kum
1,046,578 - Ahvaz
841,145
İçeri we daşary syýasaty
Konstitusiýa laýyklykda EYR-yň ykdysady ulgamy döwlet, kooperatiw we hususy pudaklara daýanýar. Döwlet pudagy ykdysadyýetiň agramly bölegini elinde saklaýar. Goranmak senagaty, nebit-himiýa toplumy, metallurgiýa senagaty ýaly ykdysadyýetiň keşigini çekýän pudaklar onuň elinde jemlenendir. Touhid ykdysadyýeti maýanyň bir elde jemlenmegini çäklendirmekde özüni kapitalizmden, döwlet pudagyny çäklendirmekde bolsa sosializmden tapawutly hasaplaýar.
Homeýni daşary syýasatda “Ne Günbatara, ne Gündogara, diňe ortalyk ýola eýermeli!” diýen özboluşly ugry öňe sürdi. Bu syýasata Eýranda “Üçünji ýol” ýa-da “Homeýniniň ýoly” diýlip at berildi.
Eýranyň ABŞ-nyň Tährandaky ilçihanasynyň 63 sany wekilini 444 günläp zamunlykda saklamagy eýran-amerikan gatnaşyklaryny erbetleşdirdi. 1980-nji ýylyň 22-nji aprelinde Ýewropa Ykdysady Hyzmatdaşlygy Eýrana ykdysady gabaw yglan etdi. Eýranyň ABŞ-nyň banklaryndaky goýumlary “doňduruldy”.
Ali Akbar Haşemi Rafsanjanynyň prezidentligi. 80-nji ýyllaryň ahyryndan başlap Eýran uly özgerişler döwrüni başdan geçirýär. Ösüşiň yslam ýolunyň täze basgançagy prezident Rafsanjanynyň ady bilen baglanşyklydyr.
Dil we milli azlyklar
Döwlet dili pars dili. Agdyklyk ediji millet azerbeýjanlar bolup (ähli ilatyň 30,3 %), olar yslamyň şaýy mezhebine uýýarlar. Parslar (41,92 %-ti), kürtler (9,1 %), türkmenler (3,17 %), araplar (2,2 %), buluçlar özbaşdak etniki toparlar hasaplanýarlar (Cesme: http://www.ethnologue.com/show_country.asp?name=IR). Ilatyň 29 %-ti oba hojalygynda, 13,5 %-ti senagatda, galan bölegi bolsa hyzmat ediş sferasynda zähmet çekýär. Işsizleriň sany 1,8 mln. adama golaý.
Ýyllyk girdeji
1989-1994-nji ýyllar aralygynda ilatyň jan başyna öndürilýän milli önümiň ýyllyk artyşy 7,7 % boldy. 1993-nji ýylda adam başyna düşýän ýyllyk girdeji 4360 dollar boldy. Inflýasiýanyň derejesi öň 30 % bolanlygyndan 1991-nji ýylda 7,5 %-te çenli kemeldi. Önümçiligiň pese gaçmagynyň öňi alyndy. Soňky döwürde umumy milli önümiň artyşy 10 %-den geçýär.
Transport we gara ýollar
Awtomobilü transporty transportyň esasy görnüşidir. Eýran kalendary boýunça 1358-1367-nji ýyllar aralygynda (1979-1989 ýý.) 402 km magistral ýollar, 4831 km şosse ýollary (ini 7 metr), 10320 km ikinji derejeli ýollar (ini 5-7 metr) guruldy. 1989-njy ýylyň martyna çenli Eýranyň ýollarynyň umumy uzynlygy 167 müň km bolup, şonuň 14 %-ti magistral ýollardyr. Eýranyň daglyk ýerlerde ýol gurmakda baý tejribesi bar.
Demir ýollar
Eýranda demir ýollar döwlete degişlidir. Olar ýylda 6672 müň ýolagçy we 8047 müň tonna ýük daşamaga ukyply. 1979-njy ýyla çenli Eýran demir ýollarynyň uzynlygy 4567 kilometrdir. Häzirki döwürde 1000 kilometrlik ýollaryň gurluşygy alnyp barylýar, ýene-de 500 kilometrligi planlaşdyrylýar. Eýran, Tejen-Sarahs-Maşat demir ýolunyň Maşatdan Sarahsa çenli aralygyny gurdy.
Nebit
Nebit Eýranyň esasy baýlygy hasaplanýar. Onuň barlanan zapaslary 90,5 barrele (nebitiň halkara ölçeg birligi, 1 barrel 159 litre deň-J. G.) Nebit we nebit önümleri ýurduň yksportunyň esasyny düzýär. 1979-1986-njy ýyllarda nebit Eýran gaznasyna 120 mlrd dollar girdeji getirdi. Bir günde 4,2 mln barrel nebit çykarmaga mümkinçiligi bolsa-da OPEK-iň (nebiti eksport ediji döwletleriň guramasynyň) kararyna laýyklykda nebit çykarmagyň bir günki çägi (kwotasy) Eýran üçin 3 mln 340 müň barrel diýlp kesgitlenildi. Abadan, Yspyhan, Tähran şäherlerinde nebiti gaýtadan işleýän zawodlary bar.
Gaz
21 trillion kub metr gaz zapaslaryna eýe bolan Eýran bu görkeziji boýunça Russiýa Federasiýasyndan soňra ikinji ýerde durýar. Ýurduň 280-den gowrak şäheri tebigy gaz bilen üpjün edilendir.
Esasy hyzmatdaşlary
Ýaponiýa, Germaniýa, Italiýa, Türkiýe, Beýik Britaniýa, Siriýa, Hytaý, Günorta Koreýa, , Eýranyň esasy söwda partnýorlarydyr. Eýran daşary bazara nebit, haly, çoýun, pisse we guradylan miwe önmlerini, bekre balygynyň işbilini, we ş.m. çykarýar. Daşary ýurtlardan bolsa metal konstruksiýalary, enjamlar, däne, agaç materiallary, medisina abzallary we ş.m. getirilýär.
Metbugat
Häzirki wagtda Eýranda 176 sany döwürleýin neşirler hereket edýär. Olaryň bir ýyllyk möçberi 450 mln ekzemplara ýetýär. Neşirleriň 103-si hususy sektora degişlidir. Döwürleýin neşirleriň 60 %-ti yslam ynkylabyndan soňra çykyp başlady. Metbugatyň 9 %-ti ýokary bilimliler, 29 %-ti aýallar we çagalar, 36 %-ti bolsa ilatyň ähli gatlagy üçin niýetlenendir. Žurnalistleriň diňe 1,6 %-ti uniwersiteti “žurnalistika” hünäri boýunça tamalanlardyr. Ähli žurnalistleriň 13 %-ti aýal-gyzlardyr. KEÝHAN, ETTELAAT, RESALAT esasy gijeki, JOMHURI-ýe ESLAMI, ABRAR irki gazetlerdir. KEÝHAN INTERNEŞNL, TEHRAN TAÝMS iňlis dilindäki gazetlerdir.
Medeniýet
Medeniýet we Yslam ugry Ministrligine degişli. 486 kitaphanada 333 müň kitap saklanýar. 1988-nji ýylda Eýranda 4873 kitap neşir edilipdir.
Sowatlylyk
Sowatsyzlygy ýok etmekdäki bitiren işleri üçin Eýran ÝUNESKO-nyň ýörite diplomyna mynasyp boldy.
Kuran öwrenmek
Eýranda mukaddes Kurany-Kerimi öwrenmäge örän uly ähmiýet berilýär. Ony öwrenijileriň sany 1988-nji ýylda 6 mln. adam bolanlygyndan, 1994-nji ýylda 17 million adama çenli ýetdi.
Kino
Eýranda 166008 orunlyk 264 kinoteatr bar. Olarda ýylda 1 milliona golaý tomaşaçy Eýran we daşary ýurt filmlerine tomaşa edýär. 1993-1994-nji ýyllarda Eýran kinematografy 125 halkara festiwalyna gatnaşyp, 34 sany baýraga mynasyp boldy. Bu özboluşly rekorddyr.
Administratiw bölüniş
Eýran administratiw taýdan 31 sany ostana (welaýata) bölünip, olar 499 şäheri we 50000 obany özüne birleşdirýärler. Ine şol ostanlar : Tähran, Merkezi, Gilan, Gülüstan, Mazenderan, Gündogar Azerbaýjan, Günbatar Azerbaýjan, Huzestan, Fars, Kerman, Kermanşa, Demirgazyk Horasan, Horasan Rezawy, Günorta Horasan, Yspyhan, Sistan we Bulujystan, Kürdüstan, Hemedan, Çaharmahal we Bagtyýary, Lurystan, Ilam, Kohgiluýe we Buýer Ahmad, Buşehr, Hormozgan, Zenjan, Ýezd, Ardabil, Älborz, Semnan, Fars we Gazwin.
Baýdak
Eýranyň resmi baýdagy ýokardan aşak ýaşyl, ak, gyzyl reňkde bolup, merkezinde gerbiň suraty ýerleşdirilen. Baýdak 22 gezek gaýtalanýan “Allah Akbar” (“Allah Beýikdir”) diýen söz bilen bezelendir.
Kalendar
Eýranda iki kalendar: Hijri kamary (Aý) we Hijri Şemsi (Gün) kalendarlary ulanylýar. Täze ýyl 21-nji martda (Nowruz) başlanyp, şol ýylyň 20-nji martynda tamalanýar. Hepde şenbe güni başlanyp, juma güni tamamlanýar. Juma resmi dynç alyş günüdir. 11-nji fewralda (22-nji bahman) Yslam ynkylabynyň ýeňiş güni baýram edilýär.
Awtor: www.NiNa.Az
Neşir edilen senesi:
wikipediýa, wiki, kitap, kitaplar, kitaphana, makala, oka, göçürip al, mugt, mugt göçürip al, mp3, wideo, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, surat, aýdym-saz, aýdym, film, kitap, oýun, oýunlar, jübi telefony, android, ios, alma, jübi telefony, samsung, iphone, xiomi, xiaomi kompýuter, Eýran hakda maglumat, Eýran näme? Eýran näme diýmek?
Bu makalada hic bir maglumat hakynda yok Bu makalada upjun edilen maglumatlar hakynda salgylanma gorkezilmandir Bu maglumatlaryn ygtybarlylygy belli dal Bu mowzuga degisli ygtybarly cesme bilyan bolsanyz makalany uytgetmek hem de osdurmek arkaly salgylanma upjun etmek bilen okyjylara yardam berip bilersiniz Degisli yorgunli salgylanmalar gorkezilenden sonra bu duydurysy ocurmegi unutman جمهوری اسلامی ايران Jomhuri ye Eslami ye iran Eyran Yslam Respublikasy Paytagt Tahran Prezident Muhammed Mohber Dil Parsca Wagt 3 30 Telefon kod 98 ir Eyran Yslam Respublikasy pars جمهوری اسلامی ایران Jamhuriye Eslamiye Iran seyle hem Eyran pars ایران ʔiˈɾɒn ya da Persiya Aziyanyn gunorta gunbatarynda yerlesyan dowlet Paytagty Tahran saheri Meydanynyn ululygy boyunca dunyade 16 njy orunda duryar Yurdun aracaklerinin umumy uzynlygy 6420 km Turkmenistan Owganystan Yrak Kurdistan welayaty Turkiye Azerbayjan bilen aracaklesyar Ilaty we saherleriIlaty 82 011 700 adamdan gowrak bolup sonun 71 ti saherlerde yasayar Paytagty Tahran saheri 7 1 millliondan gowrak Paytagtda yurdun 10 prosentden gowrak ilaty jemlenendir Esasy saherleri Yspyhan Siraz Nisapur Abadan Kum Bender Abbas Masat Ilatyn artys depgini 4 te golay Caklamalara gora 2015 nji yyla cenli Eyranyn ilatynyn 78 mln adama yetmegi mumkin Yas sostawy boyunca Eyran dunyanin in yas yurdy hasaplanyar ilatyn 50 ni 15 yasa cenli etginjekler duzyar Ilatynyn 99 5 ti musulmanlardyr Yspyhan 1 602 110 Towriz 1 398 060 Karaj 1 460 961 Siraz 1 227 331 Kum 1 046 578 Ahvaz 841 145Iceri we dasary syyasatyKonstitusiya layyklykda EYR yn ykdysady ulgamy dowlet kooperatiw we hususy pudaklara dayanyar Dowlet pudagy ykdysadyyetin agramly bolegini elinde saklayar Goranmak senagaty nebit himiya toplumy metallurgiya senagaty yaly ykdysadyyetin kesigini cekyan pudaklar onun elinde jemlenendir Touhid ykdysadyyeti mayanyn bir elde jemlenmegini caklendirmekde ozuni kapitalizmden dowlet pudagyny caklendirmekde bolsa sosializmden tapawutly hasaplayar Homeyni dasary syyasatda Ne Gunbatara ne Gundogara dine ortalyk yola eyermeli diyen ozbolusly ugry one surdi Bu syyasata Eyranda Ucunji yol ya da Homeyninin yoly diylip at berildi Eyranyn ABS nyn Tahrandaky ilcihanasynyn 63 sany wekilini 444 gunlap zamunlykda saklamagy eyran amerikan gatnasyklaryny erbetlesdirdi 1980 nji yylyn 22 nji aprelinde Yewropa Ykdysady Hyzmatdaslygy Eyrana ykdysady gabaw yglan etdi Eyranyn ABS nyn banklaryndaky goyumlary donduruldy Ali Akbar Hasemi Rafsanjanynyn prezidentligi 80 nji yyllaryn ahyryndan baslap Eyran uly ozgerisler dowruni basdan geciryar Osusin yslam yolunyn taze basgancagy prezident Rafsanjanynyn ady bilen baglansyklydyr Dil we milli azlyklarDowlet dili pars dili Agdyklyk ediji millet azerbeyjanlar bolup ahli ilatyn 30 3 olar yslamyn sayy mezhebine uyyarlar Parslar 41 92 ti kurtler 9 1 turkmenler 3 17 araplar 2 2 buluclar ozbasdak etniki toparlar hasaplanyarlar Cesme http www ethnologue com show country asp name IR Ilatyn 29 ti oba hojalygynda 13 5 ti senagatda galan bolegi bolsa hyzmat edis sferasynda zahmet cekyar Issizlerin sany 1 8 mln adama golay Yyllyk girdeji1989 1994 nji yyllar aralygynda ilatyn jan basyna ondurilyan milli onumin yyllyk artysy 7 7 boldy 1993 nji yylda adam basyna dusyan yyllyk girdeji 4360 dollar boldy Inflyasiyanyn derejesi on 30 bolanlygyndan 1991 nji yylda 7 5 te cenli kemeldi Onumciligin pese gacmagynyn oni alyndy Sonky dowurde umumy milli onumin artysy 10 den gecyar Transport we gara yollarAwtomobilu transporty transportyn esasy gornusidir Eyran kalendary boyunca 1358 1367 nji yyllar aralygynda 1979 1989 yy 402 km magistral yollar 4831 km sosse yollary ini 7 metr 10320 km ikinji derejeli yollar ini 5 7 metr guruldy 1989 njy yylyn martyna cenli Eyranyn yollarynyn umumy uzynlygy 167 mun km bolup sonun 14 ti magistral yollardyr Eyranyn daglyk yerlerde yol gurmakda bay tejribesi bar Demir yollarEyranda demir yollar dowlete degislidir Olar yylda 6672 mun yolagcy we 8047 mun tonna yuk dasamaga ukyply 1979 njy yyla cenli Eyran demir yollarynyn uzynlygy 4567 kilometrdir Hazirki dowurde 1000 kilometrlik yollaryn gurlusygy alnyp barylyar yene de 500 kilometrligi planlasdyrylyar Eyran Tejen Sarahs Masat demir yolunyn Masatdan Sarahsa cenli aralygyny gurdy NebitNebit Eyranyn esasy baylygy hasaplanyar Onun barlanan zapaslary 90 5 barrele nebitin halkara olceg birligi 1 barrel 159 litre den J G Nebit we nebit onumleri yurdun yksportunyn esasyny duzyar 1979 1986 njy yyllarda nebit Eyran gaznasyna 120 mlrd dollar girdeji getirdi Bir gunde 4 2 mln barrel nebit cykarmaga mumkinciligi bolsa da OPEK in nebiti eksport ediji dowletlerin guramasynyn kararyna layyklykda nebit cykarmagyn bir gunki cagi kwotasy Eyran ucin 3 mln 340 mun barrel diylp kesgitlenildi Abadan Yspyhan Tahran saherlerinde nebiti gaytadan isleyan zawodlary bar Gaz21 trillion kub metr gaz zapaslaryna eye bolan Eyran bu gorkeziji boyunca Russiya Federasiyasyndan sonra ikinji yerde duryar Yurdun 280 den gowrak saheri tebigy gaz bilen upjun edilendir Esasy hyzmatdaslaryYaponiya Germaniya Italiya Turkiye Beyik Britaniya Siriya Hytay Gunorta Koreya Eyranyn esasy sowda partnyorlarydyr Eyran dasary bazara nebit haly coyun pisse we guradylan miwe onmlerini bekre balygynyn isbilini we s m cykaryar Dasary yurtlardan bolsa metal konstruksiyalary enjamlar dane agac materiallary medisina abzallary we s m getirilyar MetbugatHazirki wagtda Eyranda 176 sany dowurleyin nesirler hereket edyar Olaryn bir yyllyk mocberi 450 mln ekzemplara yetyar Nesirlerin 103 si hususy sektora degislidir Dowurleyin nesirlerin 60 ti yslam ynkylabyndan sonra cykyp baslady Metbugatyn 9 ti yokary bilimliler 29 ti ayallar we cagalar 36 ti bolsa ilatyn ahli gatlagy ucin niyetlenendir Zurnalistlerin dine 1 6 ti uniwersiteti zurnalistika hunari boyunca tamalanlardyr Ahli zurnalistlerin 13 ti ayal gyzlardyr KEYHAN ETTELAAT RESALAT esasy gijeki JOMHURI ye ESLAMI ABRAR irki gazetlerdir KEYHAN INTERNESNL TEHRAN TAYMS inlis dilindaki gazetlerdir MedeniyetMedeniyet we Yslam ugry Ministrligine degisli 486 kitaphanada 333 mun kitap saklanyar 1988 nji yylda Eyranda 4873 kitap nesir edilipdir SowatlylykSowatsyzlygy yok etmekdaki bitiren isleri ucin Eyran YUNESKO nyn yorite diplomyna mynasyp boldy Kuran owrenmekEyranda mukaddes Kurany Kerimi owrenmage oran uly ahmiyet berilyar Ony owrenijilerin sany 1988 nji yylda 6 mln adam bolanlygyndan 1994 nji yylda 17 million adama cenli yetdi KinoEyranda 166008 orunlyk 264 kinoteatr bar Olarda yylda 1 milliona golay tomasacy Eyran we dasary yurt filmlerine tomasa edyar 1993 1994 nji yyllarda Eyran kinematografy 125 halkara festiwalyna gatnasyp 34 sany bayraga mynasyp boldy Bu ozbolusly rekorddyr Administratiw bolunisEyran administratiw taydan 31 sany ostana welayata bolunip olar 499 saheri we 50000 obany ozune birlesdiryarler Ine sol ostanlar Tahran Merkezi Gilan Gulustan Mazenderan Gundogar Azerbayjan Gunbatar Azerbayjan Huzestan Fars Kerman Kermansa Demirgazyk Horasan Horasan Rezawy Gunorta Horasan Yspyhan Sistan we Bulujystan Kurdustan Hemedan Caharmahal we Bagtyyary Lurystan Ilam Kohgiluye we Buyer Ahmad Busehr Hormozgan Zenjan Yezd Ardabil Alborz Semnan Fars we Gazwin BaydakEyranyn resmi baydagy yokardan asak yasyl ak gyzyl renkde bolup merkezinde gerbin suraty yerlesdirilen Baydak 22 gezek gaytalanyan Allah Akbar Allah Beyikdir diyen soz bilen bezelendir KalendarEyranda iki kalendar Hijri kamary Ay we Hijri Semsi Gun kalendarlary ulanylyar Taze yyl 21 nji martda Nowruz baslanyp sol yylyn 20 nji martynda tamalanyar Hepde senbe guni baslanyp juma guni tamamlanyar Juma resmi dync alys gunudir 11 nji fewralda 22 nji bahman Yslam ynkylabynyn yenis guni bayram edilyar