Azərbaycan
Lietuva
Malta
ශ්රී ලංකාව
Türkmenistan
Türkiyə
Украина
Ýaponiýa ýap 日本 Nihon Nippon resmi ady Nihon koku Nippon koku ýap 日本国 Gündogar Aziýada Ol Ýuwaş okeanda Hytaýyň nyň we G
Ýaponiýa
Ýaponiýa (ýap. 日本 Nihon, Nippon), resmi ady "Nihon koku", "Nippon koku" (ýap. 日本国) — Gündogar Aziýada . Ol Ýuwaş okeanda, , Hytaýyň, -nyň we Günorta Koreýanyň we Russiýanyň gündogarynda ýerleşýär. Demirgazykda başlap, tä günortada we Taýwana çenli territoriýany eýeleýär.
| | |||||
| Paýtagt | Tokio | ||||
| Dil | Ýapon dili | ||||
| 377,835 km² | |||||
| Ilaty – ilat/km² | 128,085,000 337/km² | ||||
| Pul | Ýen (¥) (JPY) | ||||
| Wagt | +9 | ||||
| Telefon kod | +81 | ||||
| .jp | |||||
Gysgaça
Paýtagty: Tokio
Meýdany: 377,944 kw. km.
Ilaty: 127,960,000 adam (2011 ý.)
Gimn: Kimigayo
Resmi dili: Ýapon
Hökümet baştutanlary: Naruhito (Imperator), ()
Pul birligi: Ýen
Iň belent nokady: (3776 m)
Agalyk ediji dini: we
Umumy maglumat
“Ýaponiýa” ýaponça 니뻔 ýa-da Nihon – “Günüň dogýan ýurdy”). Gündogar Aziýanyň kenar sebitleriniň golaýynda, Ýuwaş okeanyň adalarynda ýerleşen döwlet. Ýaponiýanyň territoriýasynyň düzüminde demirgazyk-gündogardan günorta-günbatara 3500 km diýen ýaly uzalyp gidýän 6852 ada bar. Esasy adalary – , , we . Bu 4 ada ýurduň 97% tutýar. Ýaponiýa gündogarda we günortada Ýuwaş okean, günbatarda Hytaý hem-de , demirgazykda ýanaşýar. Meýdany 372,2 müň kw.km. Ilaty 127.9 mln-dan gowrak adam (2011). Ilatynyň sany boýunça dünýäde 10-njy orny eýeleýär. Paýtagty – Tokio şäheri. Ýaponiýanyň territoriýasy administratiw taýdan 47 bölünýär.
Jemi içerki önümiň möçberi boýunça dünýäde 3-nji orny eýeleýär. Ýaponiýa BMG-niň, -iň, -iň agzasydyr. Ýaponiýa konstitusion döwleti bolmak bilen, Akihito ýurduň imperatorydyr.
Döwlet gurluşy.
Ýaponiýa – konstitusion monarhiýa. Häzirki konstitusiýasy 1947-nji ýylyň 3-nji maýynda güýje girýär. Konstitusiýa laýyklykda Ýaponiýanyň nesilden-nesle geçýän imperatory “döwletiň we halkyň bitewiliginiň simwoly” hasaplanylýar. Ol parlamentiň görkezmegi boýunça premýer-ministri, hökümetiň görkezmegi boýunça Ýokary suduň başlygyny we agzalaryny belleýär. Kanun çykaryjy ýokary organy – parlament, ol 2 palatadan — Wekiller palatasyndan (4 ýyllyk saýlanylýar) we Maslahatçylar palatsyndan (6 ýyllyk saýlanylyp, her 3 ýyldan ýarysy täzelenýär) ybarat.
20 ýaşyna ýeten raýatlaryň hemmesine saýlaw hukugy berilýär. Ýerine ýetiriji häkimiýetiň ýokary organy – hökümet (Ministrler kabineti). Onuň düzümini (20 ministr) premýer-ministr formirleýär.
Ýaponiýanyň sud sistemasyna baş kazy we kazylaryň 14-sinden ybarat Ýokary sud baştutanlyk edýär. Ýokary sud konstitusion suduň funksiýalaryny hem ýerine ýetirýär. Apellýasion sudlaryň 8-si, esasy ýerli sudlaryň 49-sy hem-de olaryň bölümleriniň 232-si we başga sudlary bar.
Tebigaty
Ýaponiýanyň tebigatynyň esasy aýratynlygy onuň aram, we guşaklyklarda hem-de adalarda ýerleşip, materikden izolirlenmegi arkaly kesgitlenilýär. Kenar çyzygynyň umumy uzynlygy 30 müň km-e golaý. Uly ýarym adalary – ( adasynda), () we başgalar. Territoriýasynyň 3/4 böleginden gowragyny belentlikler we daglar tutýar. Peslikler aýry-aýry sebitlerde bolup, kenar ýakasynda ýerleşýär. Hokkaýdo adasyndaky esasy gerişler we adalaryndaky gerişleriň dowamydyr. Honşu adasynyň orta bölegini döwülmeleriň (jaýryklaryň) zolagy bolan Fossa-Magna (uzynlygy 250 km) kesip geçýär. Onun üstünden ençeme wulkan, şol sanda Ýaponiýada iň beýik Fujiýama (3776 m) wulkany ýokary göterilýär. Honşu adasynyň merkezi böleginde , , (beýikligi 2900–3192 m) gerişleri ýerleşýär. Ýaponiýada (Honşu adasynda) beýikligi 3000 m-den geçýän 16 dag depesi bar. Honsýu adasynyň günorta-günbatarynda Kinki düzlügi we Biwa köli ýerleşýär. Sikoku adasynyň iň beýik ýeri Isidzuti dagy (1981 m), Kýuşu adasynda bolsa Kunju wulkany (1788 m) hasaplanylýar. Rýukýu adalarynda plato we pes daglyklar agdyklyk edýär. Ýapon adalary Günbatar Ýuwaş umman geosinklinal guşaklygyň düzümine girýär. Ýaponiýanyň territoriýasy ýokary seýsmikligi (weýran ediji ýertitremeler 1855, 1891, 1897 ýyllarda, 1923 ýylda Tokio weýran bolýar, 1995 we 2011-nji ýyllarda güýçli ýertitremeler bolýar), aktiw wulkanizm (150 töweregi wulkan bolup, onuň 40-a golaýy hereket edýär) bilen häsiýetlendirilýär. Wulkanik raýonlar mineral we termal çeşmelere baýdyr. Gazylyp alynýan peýdaly zatlardan kömür, kükürt, demir, marganes, gurşun-sink, mis magdanlary, nebit, hromit, altyn, kümüş we simap bar. Klimaty musson, demirgazygynda aram, Ýapon adalarynyň günorta böleginde subtropiki, adalarynyň köp böleginde tropiki. Umuman, klimaty çygly. Ýyllyk ygaly 800–3000 mm. Ýurtda gysga, bol suwly, dag derýalarynyň gür ulgamy bar. Olardan ululary – Honsýu adasynda , , , Hokkaýdo adasynda . Kölleri köp, emele gelişleri boýunça dürli-dürlüdir. Ululary: (meýdany 716 kw.km), , , , , Saroma. Demirgazykda küljümek, çemen-batga topraklar, aram guşaklygyň günorta böleginde goňur tokaý, subtropiklerde, tropiklerde sary we gyzyl topraklar ýaýrandyr. Ýaponiýanyň territoriýasynyň 2/3 böleginden gowragyny tokaýlar we gyrymsy agaçlar tutýar. Ýaponiýada agaçlaryň we gyrymsy agaçlaryň 700-den gowrak, otlaryň 3000-e golaý görnüşi bar. Ýurtda süýdemdirijileriň 270, guşlaryň 800-e golaýy, süýrenijileriň 110, Ýaponiýa ýanaşýan deňizlerde balyklaryň 600-den gowrak, mollýusklaryň 1000-den gowrak görnüşi bar. Ýaponiýanyň faunasynda endemik hem-de relikt görnüşler köp. Hokkaýdo we Honsýu adalarynda möjek, tilki, torsuk, ýenot görnüşli it, diňe Hokkaýdo adasynda goňur aýy, samyr, gornostaý; Togara aýlagyndan günortada tropiki fauna (uçýan itler, köp sanly tropiki guşlar we mör-möjekler) bar. Ýaponiýada guşlardan daşdeşen, jokjoky, garlawaç, durna, teterew, leglek, gyrgy, bürgüt, hüwi, kenar ýakalarynda deňiz guşlary duşýar. Süýji suwda ýaşaýan balyklardan zagara, lakga, ýylan balyk, minogalar, kenar ýakasyndaky suwlarda balykçylyk ähmiýetli balyklardan Ýuwaş okean takgazy, tunes, treska, kambala bar.
Ilaty
Ýaponiýa bir milletli ýurt bolup, ilatynyň 98.5%-inden gowragy ýaponlardyr. Ýurduň gadymy ilatlary aýnlar we ýamatolar. Resmi dili – ýapon dili. Ýaponiýa ilatynyň sany (2011 ýylda 127 mln-dan gowrak adam) boýunça dünýäde 10-nji orny eýeleýär. Ilatynyň ortaça gürlügi 1 kw. km-de 337.1 adam (2010). Esasy şäherleri – Tokio, Osaka, , .
Taryhy
III asyrda diýen uly taýpa birleşigi döreýär. Şu birleşigiň esasynda, synpy jemgyýetiň formirleniş prosesinde ýapon döwleti emele gelýär. Feodalçylyk gatnaşyklarynyň ösmegi bilen bir hatarda gul eýeçilik gurluşy döreýär. VII asyryň ortalarynda – XII asyryň ahyrynda Ýaponiýa , XII asyryň ahyrynda – XVI asyrda başdan geçirýär. Ýaponiýada XVIII asyryň ahyrlarynda – XIX asyryň I ýarymynda ýüze çykýar.
1900-nji ýylda Ýaponiýa beýleki döwletler bilen bilelikde Hytaýda bolan antiimperialistik gozgalaňy basyp ýatyrmaga gatnaşýar. we üstünde Ýaponiýa rus-ýapon urşuny (1904-1905) turuzýar. 1910-njy ýylyň awgustynda Koreýa anneksirlenýär we ýapon koloniýasyna öwrülýär.
Ýaponiýanyň dolandyryjy toparlary Sowet Russiýasynyň hoşniýetli goňşuçylyk gatnaşyklaryny ýola goýmak hakyndaky ähli tekliplerini ret edýär, ABŞ, Beýik Britaniýa, Fransiýa bilen dil düwşüp, Sowet respublikasynyň garşysyna ýaragly interwensiýa ýoluna düşýär. Ýapon goşunlary 1918-nji ýylyň 5-nji aprelinde Wladiwostoga düşürilýär. Olar Sowet Primorýesini okkupirleýärler we Sibire çozýarlar. Mundan-da başga,
ýapon hökümeti Koreýany we Hytaýy koloniýalaşdyrmak işini dowam etdirýär. Halk köpçüligi Sowet Russiýasynda interwensiýany bes etmegi talap edýär. Ýaponiýanyň agressiw daşary syýasaty reaksiýanyň ýurduň içinde hüjüme geçmegi bilen utgaşýar. 1931-nji ýylyň 18-nji sentýabrynda Ýaponiýa Hytaýyň demirgazyk-gündogar welaýatlaryny basyp alýar, we bu ýerde döwletini döredýär.
Manjuriýany okkupirlemegi we Hytaýdan bölüp aýyrmagy II jahan urşuna tarap ädilen ädim bolýar. 1937-nji ýylyň iýulynda Ýaponiýa bütin Hytaýy basyp almak üçin urşa başlaýar. 1938-nji ýylda Ýaponiýa Hytaýyň ykdysady taýdan has ösen ähli gündogar bölegini okkupirlemegi tamamlaýar. Ýaponiýa sowet we mongol araçäklerinde prowokasiýalar edýär, emma güýçli gaýtawullara sezewar bolýar (uruşlar Hasan kölüniň, 1938, ýanynda, 1939 we başga ýerlerde geçýär).
1940-njy ýylyň sentýabrynda Ýaponiýa Hindi-Hytaýyň demirgazyk bölegini okkupirleýär. 1941-nji ýylyň 7-nji dekabryndan 8-ine geçilen gije ýapon harby-howa we harby-deňiz güýçleri uruş yglan etmezden (8-nji dekabrda yglan edilýär) amerikan flotunyň Pýorl-Harbor, Guam, Manila we Gonkong (Gawaý adalary) bazalaryna hüjüm edýär. 1942-nji ýylyň ortalaryna Ýaponiýa Filippinleri, Hindi-Hytaýy, Taýlandy, Birmany, Malaýýany we Indoneziýany okkupirleýär. Basylyp alnan ýerlerde kolonial düzgün girizilýär. 1941-1945 ýyllaryň Beýik Watançylyk urşy ýyllarynda Ýaponiýa Germaniýa kömek berýär. Sowet hökümeti 1945-nji ýylyň 8-nji awgustynda SSSR-iň 1945-nji ýylyň 9-njy awgustyndan başlap Ýaponiýa bilen uruş etjekdigini yglan edýär we ABŞ, Beýik Britaniýa, Hytaý (1945-nji ýylyň 26-njy iýulyndan) hökümetleriniň 1945-nji ýyldaky Potsdam deklarasiýasyna goşulýar. Bu deklarasiýa Ýaponiýanyň gürrüňsiz boýun egmegini talap edýärdi. Sowet goşunlary Ýaponiýanyň Kwantun goşunyny derbi-dagyn edýär.
Manjuriýany, Demirgazyk Koreýany, Günorta Sahalini we Kuril adalaryny azat edýär. 1945-nji ýylyn 2-nji sentýabrynda Ýaponiýa gürrünsiz boýun egmek hakyndaky akta gol çekýär. ABŞ ilkinji gezek synag edipdi. 1945-nji ýylyň awgustynda ABŞ-da iki sany atom bombasy bardy. Şolaryň biri 1945-nji ýylyň 6-njy awgustynda , beýlekisi 9-njy awgustda şäherleriniň üstüne taşlanyldy. Iki şäherden tas ýarym mln. parahat ilat öldürildi ýa-da maýyp edildi. Şäherleriň ikisi-de weýran edildi. Ýaponiýanyň uruşda ýeňiljekdigi görnüp duran ýagdaýynda, SSSR-iň Ýaponiýa garşy urşa goşuljak wagty atom bombasyny ulanmak harby zerurlyk däldi.
“Sowuk uruş” syýasatynyň başlanmagy Ýaponiýanyň ykdysady taýdan galkynmagyna itergi berdi. ABŞ Ýaponiýany özüniň esasy garşydaşy SSSR-e garşy ulanmak isleýärdi. Ýaponiýanyň bolsa özüniň demirgazyk goňşusyndan asgyndygy görnüp durdy. Onuň goşuny dargadylypdy. Üstesine-de, ykdysadyýeti gözgyny haldady. Edil Almaniýa babatda bolşy ýaly, ABŞ özüniň Ýaponiýa bolan gatnaşygyny üýtgetdi: ol onuň duşmanyndan SSSR-e garşy göreşinde esasy daýanjyna öwrüldi.
Ykdysadyýeti
Bazar ykdysadyýetine geçmek bilen ýurduň ykdysadyýeti örän çalt depginde ösýär (II Jahan urşundan soňra). Jemi milli önüminiň möçberi boýunça dünýäde (ABŞ we Hytaýdan soň) 3-nji orny eýeleýär. Awtomobil gurluşygy boýunça dünýäde 2-nji orny eýeleýär.. Pul birligi – ýen.
Bilim
Bilim ulgamy 1947-nji ýylyň “Bilim barada esasy kanunyna” laýyklykda gurulýar. 6 ýaşdan 15 ýaşa çenli bolan çagalar üçin hökmany okuwy 9 ýyllyk. Başlangyç mekdebi 6 ýyllyk (6 ýaşdan 12 ýaşa çenli), onuň bazasynda 3 ýyllyk uly orta mekdebi bar. Kiçi orta mekdepden uly orta mekdebe geçmek giriş synaglary we test boýunça barlamak esasynda amala aşyrylýar, okuwy pully. Ilkinji uniwersitetleri 1868-nji ýylyň rewolýusiýasyndan soň açylýar. II Jahan urşundan soň uniwersitetleri modernirlendi, okuwyň möhleti 4 ýyla çenli (medisinada 6 ýyl) gysgaldyldy. Uly döwlet uniwersitetleri: Tokio (1877), Kýoto (1897) uniwersitetleri, Osakadaky uniwersitet (1931), Sap-porodaky Hokkaýdo (1876), Sendaýdaky Tohoku (1907) uniwersitetleri, hususy uniwersitetlerinden (1889) we başgalar.
Edebiýaty
Ýaponiýada gadym zamanda (VII asyryň ortalaryna çenli) aýdym-goşgy döredijiligi we giňden ýaýrapdyr. Ýapon dilinde ýazylan ilkinji ýadygärligi – “” ýyl ýazgysy 712-nji ýylda düzülýär. Onda mifler, ertekiler, taryhy rowaýatlar, aýdymlar ýerleşdirilipdir. 759-njy ýylda ilkinji ýapon “” peýda bolýar. IX asyryn ortalarynda birnäçe nowellalardan ybarat. “» powesti ýüze çykýar. (978 ?—1016) X asyryn ahyrynda – XI asyryň başlarynda döreden “Genji – monogatari” eseri Ýaponiýanyň klassiki edebiýatynyň naýbaşy bolýar. Ösen feodalizm döwrüniň (XII-XVI asyrlar) edebiýatynyň harby-feodal günki epopeýasynyň ýüze çykmagy, dramaturgiýanyň we renga poeziýasynyň gülläp ösmegi, şäher edebiýatynyň peýda bolmagy häsiýetlidir. Hünärmenler, söwdagärler poeziýa ussatlygy boýunça ýaryşlar gurapdyr we ýaryşda üstün çykanlaryň eserler ýygyndysy düzülipdir. Giçki feodalizm döwrüniň (XVII asyr – XIX asyryň 60-njy ýyllary) edebiýatynda demokratik meýiller agdyklyk edýär. XVIII-XIX asyrlaryň sepgidinde proza žanry täzeden pajarlap ösýär. XIX asyryň 30-40-njy ýyllarynda sentimental roman ýazmak giň ýaýraýar. II jahan urşunda (1939-1945) ýapon militarizmi derbi-dagyn edilenden soň, Ýaponiýa edebiýatynyň ösüşinde täze etap başlanýar. Bu döwre tradision, demokratik we sengoha («uruşdan soňky topar») akymlarynyň çylşyrymly özara täsirli häsiýetlidir. 60-70-nji ýyllarda ylmy fantastiki we detektiw romanlar ýazmak has rowaçlanýar. Ýaponiýada Nobel baýragynyna mynasyp bolan iki ýazyjy bar – (1968) we (1993).
Salgylanma
Ýaponiýa
Awtor: www.NiNa.Az
Neşir edilen senesi:
wikipediýa, wiki, kitap, kitaplar, kitaphana, makala, oka, göçürip al, mugt, mugt göçürip al, mp3, wideo, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, surat, aýdym-saz, aýdym, film, kitap, oýun, oýunlar, jübi telefony, android, ios, alma, jübi telefony, samsung, iphone, xiomi, xiaomi kompýuter, Ýaponiýa hakda maglumat, Ýaponiýa näme? Ýaponiýa näme diýmek?
Yaponiya yap 日本 Nihon Nippon resmi ady Nihon koku Nippon koku yap 日本国 Gundogar Aziyada Ol Yuwas okeanda Hytayyn nyn we Gunorta Koreyanyn we Russiyanyn gundogarynda yerlesyar Demirgazykda baslap ta gunortada we Taywana cenli territoriyany eyeleyar 日本国 Yaponiya Dowleti Paytagt Tokio Dil Yapon dili 377 835 km Ilaty ilat km 128 085 000 337 km Pul Yen JPY Wagt 9 Telefon kod 81 jpGysgacaPaytagty Tokio Meydany 377 944 kw km Ilaty 127 960 000 adam 2011 y Gimn Kimigayo Resmi dili Yapon Hokumet bastutanlary Naruhito Imperator Pul birligi Yen In belent nokady 3776 m Agalyk ediji dini weUmumy maglumat Yaponiya yaponca 니뻔 ya da Nihon Gunun dogyan yurdy Gundogar Aziyanyn kenar sebitlerinin golayynda Yuwas okeanyn adalarynda yerlesen dowlet Yaponiyanyn territoriyasynyn duzuminde demirgazyk gundogardan gunorta gunbatara 3500 km diyen yaly uzalyp gidyan 6852 ada bar Esasy adalary we Bu 4 ada yurdun 97 tutyar Yaponiya gundogarda we gunortada Yuwas okean gunbatarda Hytay hem de demirgazykda yanasyar Meydany 372 2 mun kw km Ilaty 127 9 mln dan gowrak adam 2011 Ilatynyn sany boyunca dunyade 10 njy orny eyeleyar Paytagty Tokio saheri Yaponiyanyn territoriyasy administratiw taydan 47 bolunyar Jemi icerki onumin mocberi boyunca dunyade 3 nji orny eyeleyar Yaponiya BMG nin in in agzasydyr Yaponiya konstitusion dowleti bolmak bilen Akihito yurdun imperatorydyr Dowlet gurlusy Yaponiya konstitusion monarhiya Hazirki konstitusiyasy 1947 nji yylyn 3 nji mayynda guyje giryar Konstitusiya layyklykda Yaponiyanyn nesilden nesle gecyan imperatory dowletin we halkyn bitewiliginin simwoly hasaplanylyar Ol parlamentin gorkezmegi boyunca premyer ministri hokumetin gorkezmegi boyunca Yokary sudun baslygyny we agzalaryny belleyar Kanun cykaryjy yokary organy parlament ol 2 palatadan Wekiller palatasyndan 4 yyllyk saylanylyar we Maslahatcylar palatsyndan 6 yyllyk saylanylyp her 3 yyldan yarysy tazelenyar ybarat 20 yasyna yeten rayatlaryn hemmesine saylaw hukugy berilyar Yerine yetiriji hakimiyetin yokary organy hokumet Ministrler kabineti Onun duzumini 20 ministr premyer ministr formirleyar Yaponiyanyn sud sistemasyna bas kazy we kazylaryn 14 sinden ybarat Yokary sud bastutanlyk edyar Yokary sud konstitusion sudun funksiyalaryny hem yerine yetiryar Apellyasion sudlaryn 8 si esasy yerli sudlaryn 49 sy hem de olaryn bolumlerinin 232 si we basga sudlary bar TebigatyYaponiyanyn tebigatynyn esasy ayratynlygy onun aram we gusaklyklarda hem de adalarda yerlesip materikden izolirlenmegi arkaly kesgitlenilyar Kenar cyzygynyn umumy uzynlygy 30 mun km e golay Uly yarym adalary adasynda we basgalar Territoriyasynyn 3 4 boleginden gowragyny belentlikler we daglar tutyar Peslikler ayry ayry sebitlerde bolup kenar yakasynda yerlesyar Hokkaydo adasyndaky esasy gerisler we adalaryndaky gerislerin dowamydyr Honsu adasynyn orta bolegini dowulmelerin jayryklaryn zolagy bolan Fossa Magna uzynlygy 250 km kesip gecyar Onun ustunden enceme wulkan sol sanda Yaponiyada in beyik Fujiyama 3776 m wulkany yokary goterilyar Honsu adasynyn merkezi boleginde beyikligi 2900 3192 m gerisleri yerlesyar Yaponiyada Honsu adasynda beyikligi 3000 m den gecyan 16 dag depesi bar Honsyu adasynyn gunorta gunbatarynda Kinki duzlugi we Biwa koli yerlesyar Sikoku adasynyn in beyik yeri Isidzuti dagy 1981 m Kyusu adasynda bolsa Kunju wulkany 1788 m hasaplanylyar Ryukyu adalarynda plato we pes daglyklar agdyklyk edyar Yapon adalary Gunbatar Yuwas umman geosinklinal gusaklygyn duzumine giryar Yaponiyanyn territoriyasy yokary seysmikligi weyran ediji yertitremeler 1855 1891 1897 yyllarda 1923 yylda Tokio weyran bolyar 1995 we 2011 nji yyllarda guycli yertitremeler bolyar aktiw wulkanizm 150 toweregi wulkan bolup onun 40 a golayy hereket edyar bilen hasiyetlendirilyar Wulkanik rayonlar mineral we termal cesmelere baydyr Gazylyp alynyan peydaly zatlardan komur kukurt demir marganes gursun sink mis magdanlary nebit hromit altyn kumus we simap bar Klimaty musson demirgazygynda aram Yapon adalarynyn gunorta boleginde subtropiki adalarynyn kop boleginde tropiki Umuman klimaty cygly Yyllyk ygaly 800 3000 mm Yurtda gysga bol suwly dag deryalarynyn gur ulgamy bar Olardan ululary Honsyu adasynda Hokkaydo adasynda Kolleri kop emele gelisleri boyunca durli durludir Ululary meydany 716 kw km Saroma Demirgazykda kuljumek cemen batga topraklar aram gusaklygyn gunorta boleginde gonur tokay subtropiklerde tropiklerde sary we gyzyl topraklar yayrandyr Yaponiyanyn territoriyasynyn 2 3 boleginden gowragyny tokaylar we gyrymsy agaclar tutyar Yaponiyada agaclaryn we gyrymsy agaclaryn 700 den gowrak otlaryn 3000 e golay gornusi bar Yurtda suydemdirijilerin 270 guslaryn 800 e golayy suyrenijilerin 110 Yaponiya yanasyan denizlerde balyklaryn 600 den gowrak mollyusklaryn 1000 den gowrak gornusi bar Yaponiyanyn faunasynda endemik hem de relikt gornusler kop Hokkaydo we Honsyu adalarynda mojek tilki torsuk yenot gornusli it dine Hokkaydo adasynda gonur ayy samyr gornostay Togara aylagyndan gunortada tropiki fauna ucyan itler kop sanly tropiki guslar we mor mojekler bar Yaponiyada guslardan dasdesen jokjoky garlawac durna teterew leglek gyrgy burgut huwi kenar yakalarynda deniz guslary dusyar Suyji suwda yasayan balyklardan zagara lakga yylan balyk minogalar kenar yakasyndaky suwlarda balykcylyk ahmiyetli balyklardan Yuwas okean takgazy tunes treska kambala bar IlatyYaponiya bir milletli yurt bolup ilatynyn 98 5 inden gowragy yaponlardyr Yurdun gadymy ilatlary aynlar we yamatolar Resmi dili yapon dili Yaponiya ilatynyn sany 2011 yylda 127 mln dan gowrak adam boyunca dunyade 10 nji orny eyeleyar Ilatynyn ortaca gurlugi 1 kw km de 337 1 adam 2010 Esasy saherleri Tokio Osaka TaryhyIII asyrda diyen uly taypa birlesigi doreyar Su birlesigin esasynda synpy jemgyyetin formirlenis prosesinde yapon dowleti emele gelyar Feodalcylyk gatnasyklarynyn osmegi bilen bir hatarda gul eyecilik gurlusy doreyar VII asyryn ortalarynda XII asyryn ahyrynda Yaponiya XII asyryn ahyrynda XVI asyrda basdan geciryar Yaponiyada XVIII asyryn ahyrlarynda XIX asyryn I yarymynda yuze cykyar 1900 nji yylda Yaponiya beyleki dowletler bilen bilelikde Hytayda bolan antiimperialistik gozgalany basyp yatyrmaga gatnasyar we ustunde Yaponiya rus yapon ursuny 1904 1905 turuzyar 1910 njy yylyn awgustynda Koreya anneksirlenyar we yapon koloniyasyna owrulyar Yaponiyanyn dolandyryjy toparlary Sowet Russiyasynyn hosniyetli gonsucylyk gatnasyklaryny yola goymak hakyndaky ahli tekliplerini ret edyar ABS Beyik Britaniya Fransiya bilen dil duwsup Sowet respublikasynyn garsysyna yaragly interwensiya yoluna dusyar Yapon gosunlary 1918 nji yylyn 5 nji aprelinde Wladiwostoga dusurilyar Olar Sowet Primoryesini okkupirleyarler we Sibire cozyarlar Mundan da basga yapon hokumeti Koreyany we Hytayy koloniyalasdyrmak isini dowam etdiryar Halk kopculigi Sowet Russiyasynda interwensiyany bes etmegi talap edyar Yaponiyanyn agressiw dasary syyasaty reaksiyanyn yurdun icinde hujume gecmegi bilen utgasyar 1931 nji yylyn 18 nji sentyabrynda Yaponiya Hytayyn demirgazyk gundogar welayatlaryny basyp alyar we bu yerde dowletini doredyar Manjuriyany okkupirlemegi we Hytaydan bolup ayyrmagy II jahan ursuna tarap adilen adim bolyar 1937 nji yylyn iyulynda Yaponiya butin Hytayy basyp almak ucin ursa baslayar 1938 nji yylda Yaponiya Hytayyn ykdysady taydan has osen ahli gundogar bolegini okkupirlemegi tamamlayar Yaponiya sowet we mongol aracaklerinde prowokasiyalar edyar emma guycli gaytawullara sezewar bolyar uruslar Hasan kolunin 1938 yanynda 1939 we basga yerlerde gecyar 1940 njy yylyn sentyabrynda Yaponiya Hindi Hytayyn demirgazyk bolegini okkupirleyar 1941 nji yylyn 7 nji dekabryndan 8 ine gecilen gije yapon harby howa we harby deniz guycleri urus yglan etmezden 8 nji dekabrda yglan edilyar amerikan flotunyn Pyorl Harbor Guam Manila we Gonkong Gaway adalary bazalaryna hujum edyar 1942 nji yylyn ortalaryna Yaponiya Filippinleri Hindi Hytayy Taylandy Birmany Malayyany we Indoneziyany okkupirleyar Basylyp alnan yerlerde kolonial duzgun girizilyar 1941 1945 yyllaryn Beyik Watancylyk ursy yyllarynda Yaponiya Germaniya komek beryar Sowet hokumeti 1945 nji yylyn 8 nji awgustynda SSSR in 1945 nji yylyn 9 njy awgustyndan baslap Yaponiya bilen urus etjekdigini yglan edyar we ABS Beyik Britaniya Hytay 1945 nji yylyn 26 njy iyulyndan hokumetlerinin 1945 nji yyldaky Potsdam deklarasiyasyna gosulyar Bu deklarasiya Yaponiyanyn gurrunsiz boyun egmegini talap edyardi Sowet gosunlary Yaponiyanyn Kwantun gosunyny derbi dagyn edyar Manjuriyany Demirgazyk Koreyany Gunorta Sahalini we Kuril adalaryny azat edyar 1945 nji yylyn 2 nji sentyabrynda Yaponiya gurrunsiz boyun egmek hakyndaky akta gol cekyar ABS ilkinji gezek synag edipdi 1945 nji yylyn awgustynda ABS da iki sany atom bombasy bardy Solaryn biri 1945 nji yylyn 6 njy awgustynda beylekisi 9 njy awgustda saherlerinin ustune taslanyldy Iki saherden tas yarym mln parahat ilat oldurildi ya da mayyp edildi Saherlerin ikisi de weyran edildi Yaponiyanyn urusda yeniljekdigi gornup duran yagdayynda SSSR in Yaponiya garsy ursa gosuljak wagty atom bombasyny ulanmak harby zerurlyk daldi Sowuk urus syyasatynyn baslanmagy Yaponiyanyn ykdysady taydan galkynmagyna itergi berdi ABS Yaponiyany ozunin esasy garsydasy SSSR e garsy ulanmak isleyardi Yaponiyanyn bolsa ozunin demirgazyk gonsusyndan asgyndygy gornup durdy Onun gosuny dargadylypdy Ustesine de ykdysadyyeti gozgyny haldady Edil Almaniya babatda bolsy yaly ABS ozunin Yaponiya bolan gatnasygyny uytgetdi ol onun dusmanyndan SSSR e garsy goresinde esasy dayanjyna owruldi YkdysadyyetiBazar ykdysadyyetine gecmek bilen yurdun ykdysadyyeti oran calt depginde osyar II Jahan ursundan sonra Jemi milli onuminin mocberi boyunca dunyade ABS we Hytaydan son 3 nji orny eyeleyar Awtomobil gurlusygy boyunca dunyade 2 nji orny eyeleyar Pul birligi yen BilimBilim ulgamy 1947 nji yylyn Bilim barada esasy kanunyna layyklykda gurulyar 6 yasdan 15 yasa cenli bolan cagalar ucin hokmany okuwy 9 yyllyk Baslangyc mekdebi 6 yyllyk 6 yasdan 12 yasa cenli onun bazasynda 3 yyllyk uly orta mekdebi bar Kici orta mekdepden uly orta mekdebe gecmek giris synaglary we test boyunca barlamak esasynda amala asyrylyar okuwy pully Ilkinji uniwersitetleri 1868 nji yylyn rewolyusiyasyndan son acylyar II Jahan ursundan son uniwersitetleri modernirlendi okuwyn mohleti 4 yyla cenli medisinada 6 yyl gysgaldyldy Uly dowlet uniwersitetleri Tokio 1877 Kyoto 1897 uniwersitetleri Osakadaky uniwersitet 1931 Sap porodaky Hokkaydo 1876 Sendaydaky Tohoku 1907 uniwersitetleri hususy uniwersitetlerinden 1889 we basgalar EdebiyatyYaponiyada gadym zamanda VII asyryn ortalaryna cenli aydym gosgy doredijiligi we ginden yayrapdyr Yapon dilinde yazylan ilkinji yadygarligi yyl yazgysy 712 nji yylda duzulyar Onda mifler ertekiler taryhy rowayatlar aydymlar yerlesdirilipdir 759 njy yylda ilkinji yapon peyda bolyar IX asyryn ortalarynda birnace nowellalardan ybarat powesti yuze cykyar 978 1016 X asyryn ahyrynda XI asyryn baslarynda doreden Genji monogatari eseri Yaponiyanyn klassiki edebiyatynyn naybasy bolyar Osen feodalizm dowrunin XII XVI asyrlar edebiyatynyn harby feodal gunki epopeyasynyn yuze cykmagy dramaturgiyanyn we renga poeziyasynyn gullap osmegi saher edebiyatynyn peyda bolmagy hasiyetlidir Hunarmenler sowdagarler poeziya ussatlygy boyunca yaryslar gurapdyr we yarysda ustun cykanlaryn eserler yygyndysy duzulipdir Gicki feodalizm dowrunin XVII asyr XIX asyryn 60 njy yyllary edebiyatynda demokratik meyiller agdyklyk edyar XVIII XIX asyrlaryn sepgidinde proza zanry tazeden pajarlap osyar XIX asyryn 30 40 njy yyllarynda sentimental roman yazmak gin yayrayar II jahan ursunda 1939 1945 yapon militarizmi derbi dagyn edilenden son Yaponiya edebiyatynyn osusinde taze etap baslanyar Bu dowre tradision demokratik we sengoha urusdan sonky topar akymlarynyn cylsyrymly ozara tasirli hasiyetlidir 60 70 nji yyllarda ylmy fantastiki we detektiw romanlar yazmak has rowaclanyar Yaponiyada Nobel bayragynyna mynasyp bolan iki yazyjy bar 1968 we 1993 SalgylanmaYaponiya