Azərbaycan
Lietuva
Malta
ශ්රී ලංකාව
Türkmenistan
Türkiyə
Украина
SiriýaSiriýa Arap Respublikasy الجمهورية العربية السورية Arap dili ܩܘܛܢܝܘܬܐ ܥܪܒܝܬܐ ܫܐܡܝܬܐ Assiriýa dili Baýdag Gerb Siri
Siriýa
| |||||
Siriýa Arap respublikasy diýlip hem atlandyrylýan Siriýa Aziýada Lewantin döwletidir. Demirgazykda Türkiýe, günorta-günbatarda Liwan, günortada Iordaniýa we Ysraýyl, günorta-gündogarda Yrak bilen serhetleşýär. Siriýanyň paýtagty Damask, iň uly şäher Halapdyr.
"Siriýa" ady taryhy taýdan Lewant bilen manydaş we arap dilinde al-Şam ady bilen tanalýan has giň sebite degişlidir. Häzirki zaman döwleti, miladydan öňki 3-nji müňýyllygyň Eblan siwilizasiýasyny goşmak bilen birnäçe gadymy patyşalygyň we imperiýanyň ýerlerini öz içine alýar.
Taryh
Takmynan 10,000-nji ýyldan bäri Siriýa dünýäde ilkinji gezek oba hojalygy we maldarçylyk peýda bolan täze daş asyry medeniýetiniň merkezlerinden biri bolupdyr. Aşakdaky täze daş asyry döwri (PPNB) Mureybet medeniýetiniň gönüburçly jaýlary bilen aňladylýar. Küýzegärçilikden öňki täze daş asyry döwründe adamlar daşdan, gyplardan we ýakylýan hekden (Vaisselle blanche) ýasalan gap-gaçlary ulanýardylar.
Sebitde iň irki hasaba alnan ýerli siwilizasiýa häzirki Idlibiň golaýyndaky Ebla şalygydyr. Ebla takmynan miladydan öňki 3500-nji ýylda esaslandyrylan ýaly bolup, kem-kemden Mesopotamiýa Sumer, Assiriýa we Akkad döwletleri, şeýle hem demirgazyk-günbatarda Hurrian we Hattiýa halklary bilen Kiçi Aziýada söwda arkaly öz baýlygyny kem-kemden gurupdyr. Gazuw-agtaryş işlerinde tapylan faraonlardan gelen sowgatlar Eblanyň Müsür bilen gatnaşygyny tassyklaýar. Mari bilen uzak wagtlap dowam eden söweş sebäpli Ebla gowşady we Akkadyň Sargony we agtygy Naram-Sin ýeňişleri biziň eramyzdan öňki 23-nji asyryň birinji ýarymynda Eblanyň Siriýa agalygyny tamamlandan soň tutuş Siriýa Mesopotamiýa Akkad imperiýasynyň bir bölegine öwrüldi.
Miladydan öňki 21-nji asyra çenli Hurrianlar Siriýanyň demirgazyk gündogar bölegini mesgen tutupdyrlar, sebitiň galan böleginde amorlar agdyklyk edýärdi, Siriýa Assiriýa-Wawilon goňşulary tarapyndan Amurrunyň ýurdy diýlip atlandyryldy. Amorlaryň demirgazyk-günbatar semit dili Kengan dilleriniň iň irki subutnamasydyr.
Ugarit, Kengan dilleri bilen düýbünden baglanyşykly semit dili bolup, dünýäde iň gadymy elipbiý hasaplanýan Ugarit elipbiýini ösdüripdir. Ugarit şalygy miladydan öňki XII asyrda garakçy Hindi-Europeanewropa deňiz halklary tarapyndan weýran bolýança diri galypdyr, şuňa meňzeş patyşalyklary we döwletleri deňiz halklarynyň elinde şol bir weýrançylyga şaýat bolan Giç bürünç asyrynyň çökmegi diýlip atlandyrylýan ýerde.
Biziň eýýamymyzdan ozalky XIV asyrda gündogarda Wawilon bilen şowsuz konflikte giren ýarym çarwa suýtanlar we ozalky amorlary goldaýan günbatar semit dilli arameýler ýaly sebitde dürli semit halklary peýda bolupdyr. Olar hem asyrlar boýy Assiriýa we Hititler tarapyndan boýun egilipdir. Müsürliler günbatar Siriýany dolandyrmak üçin Hititlere garşy söweşdi; söweş miladydan öňki 1274-nji ýylda Kadeş söweşi bilen iň ýokary derejesine ýetdi. Günbatar weýran bolýança Hit imperiýasynyň bir bölegi bolup galypdyr. Miladydan öňki 1200-nji ýyl, gündogar Siriýa esasan 1114-1076-njy ýyllar aralygynda Tiglat-Pileser I döwründe Günbataryň köp bölegini basyp alan Orta Assiriýa imperiýasynyň bir bölegi bolupdyr.
Soňra Siriýa we Nearakyn Gündogaryň günbatar ýarysy giň Neo Assiriýa imperiýasyna (miladydan öňki 911-nji ýyl - 605-nji ýyl) degişlidir. Assiriýalylar imperiýa arameýini imperiýasynyň lingua franky hökmünde tanatdylar. Bu dil biziň eramyzyň VII we VIII asyrlarynda arap yslamlary basyp alandan soň Siriýada we tutuş Nearakyn Gündogarda agdyklyk etmeli we hristiançylygyň ýaýramagy üçin ulag bolmalydy. Assiriýalylar Siriýa we Liwan koloniýalaryna Eber-Nari diýip at berdiler. Assiriýanyň agalygy, Assiriýalylar gazaply içerki söweşlerde, soňundan hüjümler bilen özlerini ep-esli derejede gowşadandan soň tamamlandy; midiýalylar, wawilonlylar, babyllylar, parslar, skifler we kimmerler. Assiriýa ýykylanda skifler Siriýanyň köp bölegini weýran etdiler we taladylar. Assiriýa goşunynyň soňky duralgasy miladydan öňki 605-nji ýylda Siriýanyň demirgazygyndaky Karçemişde bolupdyr.
2-nji asyrda Siriýanyň demirgazygynda baý we käwagt güýçli arameý dilli şalyk Palmyra döräpdir; Palmyren şäheri Rim imperiýasynyň iň baýlarynyň birine öwürýän söwda ulgamyny döretdi. Ahyrynda, biziň eramyzyň 3-nji asyrynyň ahyrynda Palmyren şasy Odaenathus Pars imperatory Şapur I-ni ýeňdi we Rim gündogaryna gözegçilik etdi, mirasdüşeri we dul aýaly Zenobiýa Müsüri, Siriýany, Palestini, Aziýanyň köp bölegini basyp alan Palmyrene imperiýasyny döretdi. Kiçi, Judahahuda we Liwan biziň eramyzyň 273-nji ýylda Rimiň gözegçiligine alynmazdan ozal.
Wizantiýa imperiýasynyň gülläp ösen döwründe esasan arameý dilli Siriýanyň ilaty XIX asyra çenli ýene-de köp bolmazdy. Biziň eramyzyň VII asyrynda Arap Yslam ýeňişinden ozal ilatyň aglaba bölegi aramlardy, emma Siriýada grek we rim dolandyryjy toparlary hem ýaşaýardy, assiriýalylar henizem demirgazyk gündogarda, kenarýaka finikiýalylar, ýewreý we ermeni jemgyýetleri ýaşaýardy. Nabateýalylar we Yslamdan öňki araplar ýaly Lakmidler we Gassanidler Siriýanyň günortasyndaky çöllerde ýaşaýardy. Siriýa hristianlygy esasy din hökmünde kabul edilipdi, beýlekiler henizem ýahudylyga, Mitraizm, Manikanizm, Grek-Rim dinine, Kengan dinine we Mesopotamiýa dinine uýýarlar. Siriýanyň köp we abadan ilaty Siriýany Rim we Wizantiýa welaýatlarynyň iň möhümleriniň birine öwürdi, esasanam 2-nji we 3-nji asyrda (biziň eýýamymyz).
Biziň eramyzyň 640-njy ýyla çenli Halid ibn al-Walidiň ýolbaşçylygyndaky Arap Reşidun goşuny Siriýany basyp aldy. VII asyryň ortalarynda imperiýanyň hökümdarlary bolan Umaýýad neberesi imperiýanyň paýtagty Damaskda ýerleşipdir. Soňky Umaýýad döwründe ýurduň güýji pese gaçdy; bu esasan totalitarizm, korrupsiýa we ýüze çykan rewolýusiýalar bilen baglanyşyklydy. Soňra Umaýýad neberesi 750-nji ýylda imperiýanyň paýtagty Bagdada göçürilen Abbas dinastiýasy tarapyndan agdarylypdyr.
1516-njy ýylda Osman imperiýasy Müsüriň Mamluk soltanlygyna çozup, Siriýany basyp aldy we imperiýasyna goşdy. Osmanly siriýalylar üçin agyr däldi, sebäbi türkler arap dilini Gurhanyň dili hökmünde hormatlaýardylar we dini goraýjylaryň eşigini kabul edýärdiler. Damask Mekgäniň esasy girelgesi boldy we haj zyýaratyndan, Mekgä haj zyýaratyndan geçen sansyz zyýaratçylaryň peýdaly netijeleri sebäpli musulmanlar üçin mukaddes häsiýete eýe boldy.
Osmanly administrasiýasy parahatçylykly ýaşaşmaga alyp barýan sistema eýerdi. Her bir etno-dini azlyk - arap şaýy musulmanlary, arap sünni musulmanlary, arame-siriýa prawoslawlary, grek prawoslawlary, maronit hristianlary, assiriýa hristianlary, ermeniler, kürtler we ýewreýler millet emele getirdi. Her jemgyýetiň dini ýolbaşçylary ähli şahsy status kanunlaryny dolandyrýardy we käbir raýat wezipelerini ýerine ýetirýärdi.
Osmanly administrasiýasy parahatçylykly ýaşaşmaga alyp barýan sistema eýerdi. Her bir etno-dini azlyk - arap şaýy musulmanlary, arap sünni musulmanlary, arame-siriýa prawoslawlary, grek prawoslawlary, maronit hristianlary, assiriýa hristianlary, ermeniler, kürtler we ýewreýler millet emele getirdi. Her jemgyýetiň dini ýolbaşçylary ähli şahsy status kanunlaryny dolandyrýardy we käbir raýat wezipelerini ýerine ýetirýärdi.
1920-nji ýylda Haşimitler maşgalasynyň Faýsal I döwründe gysga möhletli garaşsyz Siriýa Patyşalygy döredildi. Şeýle-de bolsa, onuň Siriýa hökümdarlygy Maýsalun söweşinden birnäçe aý soň tamamlandy. San Remo konferensiýasy Milletler Bileleşiginiň Siriýany fransuz mandatyna tabşyrmagy teklip edeninden soň, şol ýylyň ahyrynda fransuz goşunlary Siriýany basyp aldy.
Siriýa bilen Fransiýa 1936-njy ýylyň sentýabr aýynda garaşsyzlyk şertnamasy baglaşdy we Haşim al-Atassi häzirki Siriýa respublikasynyň ilkinji keşbine laýyklykda saýlanan ilkinji prezident boldy.
1960-njy ýyllaryň ahyryna çenli garaşsyzlykdan Siriýanyň syýasatynda tolgunyşyklar agdyklyk etdi. 1948-nji ýylyň maý aýynda Siriýanyň goşunlary beýleki arap döwletleri bilen bilelikde Palestina çozdy we derrew ýewreý ilatly nokatlaryna hüjüm etdi. Olaryň prezidenti Şukri al-Kuwwatli frontdaky goşunlaryna "sionistleri ýok etmegi" tabşyrdy. Şeýle-de bolsa, Ysraýyl döwletini ýok etmek meýilnamasy başa barmady we Ikinji jahan urşundan bäri sebitde ilkinji agdarlyşyk boldy.
Dowam edýän Siriýa raýat urşy "Arap bahary" ynkylaplaryndan ylham aldy. 2011-nji ýylda parahatçylykly protestleriň zynjyry hökmünde başlandy, soň bolsa Siriýanyň goşuny tarapyndan basyş edilendigi aýdylýar. 2011-nji ýylyň iýulynda goşun goraýjylary Erkin Siriýa Goşunynyň döredilendigini yglan etdiler we söweş bölümlerini döretmäge başladylar. Oppozisiýada sünni musulmanlar agdyklyk edýär, öňdebaryjy hökümet işgärleri köplenç alawitler bilen baglanyşykly. Uruş gozgalaňçy toparlara (YD we al-Nusra) hem-de dürli daşary ýurtlaryň gatyşmagyna degişlidir, ikinjisini Siriýada wekilçilikli söweş hökmünde häsiýetlendirip bolar.
Demografiýa
Adamlaryň köpüsi upewfrat derýasynyň jülgesinde we kenarýaka düzlüklerde, kenarýaka daglar bilen çöl arasynda oňat zolakda ýaşaýarlar. Siriýada ilatyň umumy gürlügi her inedördül kilometre 99 töweregi (inedördül kilometre 258). ABŞ-nyň Bosgunlar we immigrantlar komiteti tarapyndan neşir edilen Bütindünýä bosgun gözleginiň 2008-nji ýyldaky maglumatlaryna görä Siriýada bosgunlaryň we gaçybatalga gözleýänleriň sany takmynan 1,852,300 adam boldy. Bu ilatyň aglaba köplügi Yrakdan (1,300,000), emma Palestina (543,400) we Somaliden (5200) köp ilat bu ýurtda ýaşaýardy.
Siriýalylar Liwanlylar, Palestinalylar, Iordaniýalylar we Jewsewreýler ýaly ýakyn goňşulary bilen ýakyndan baglanyşykly ýerli Lewantin halkydyr. Siriýanyň takmynan 18,500,000 ilaty bar (2019-njy ýylyň çaklamasy). Siriýaly araplar, 600 000 palestinaly bilen bilelikde, daşary ýurtdaky 6 million bosguny öz içine almaýar. Ilatyň takmynan 74% -ini araplar düzýär.
Asserli Assiriýalylar we Günbatar Arameý dilinde gürleýänler takmynan 400,000 adam, Günbatar Arameý dilinde gürleýänler esasan Mauloula, Jubb'adin we Bag'a obalarynda ýaşaýarlar, Assiriýalylar esasan demirgazykda we demirgazyk-gündogarda ýaşaýarlar (esasanam Homs, Halap, Kamişli we Hasakah). Köpüsi (esasanam Assiriýa topary) henizem täze we arameý şiwelerini gürleýiş we ýazuw dilleri hökmünde saklaýarlar.
Siriýada ikinj orunda durýan etnik topar kürtlerdir. Ilatyň takmynan 9% -den 10% -ine ýa-da takmynan 1,6 million adama (şol sanda 40,000 idazidi [197]) degişlidir. Kürtleriň köpüsi Siriýanyň demirgazyk-gündogar burçunda ýaşaýar we köpüsi kürt diliniň Kurmanji görnüşini bilýär. [196]
Üçünji uly etnik topar, türk dilli siriýaly türkmenler / türkoman. Jemi ilaty barada birnäçe ýüz müňden 3,5 milliona çenli bolan çaklamalar ýok.
Şeýle hem albanlar, bosniýalylar, gürjüler, grekler, parslar, puştunlar we ruslar ýaly kiçi etnik azlyk toparlary bar. Şeýle-de bolsa, bu etnik azlyklaryň köpüsi belli bir derejede araplaşdy, esasanam musulman dinine uýýanlar.
Arap dünýäsiniň daşyndaky Siriýa diasporasynyň iň köp konsentrasiýasy millionlarça arap we beýleki Nearakyn Gündogardan bolan Braziliýada ýerleşýär. Braziliýa Amerikada siriýaly bosgunlara ynsanperwerlik wizalaryny hödürleýän ilkinji ýurt. Arap argentinalylaryň aglabasy Liwanly ýa-da Siriýaly.
Sünni musulmanlar Siriýanyň ilatynyň 69–74% -ini, sünni araplar bolsa ilatyň 59-60% -ini emele getirýär. Kürtleriň köpüsi (8,5%) we türkomanlylaryň (3%) sünni mezhebine uýýanlar we sünni araplaryň arasyndaky tapawudy hasaba alýarlar, siriýalylaryň 13% -i şaýy musulmanlary (esasanam alawitler, on iki adam we ysmaýyllar), emma araplar, kürtler we Türkoman), 10% hristian (aglaba bölegi Antiokiýa grek prawoslawlary, galanlary Siriýanyň prawoslawlary, grek katolikleri we beýleki katolik däp-dessurlary, gündogaryň assiriýa kilisesi, ermeni prawoslawlary, protestantlar we beýleki dinler) we 3% druze. Druze 500,000 töweregi bolup, esasan Jabal al-Druze sebitinde jemlenýär.
Medeniýeti
Siriýa uzak medeni taryhy bolan adaty jemgyýet. Maşgala, din, bilim, öz-özüňi terbiýelemek we hormat goýmak möhümdir. Siriýalylaryň däp bolan sungata bolan islegi, al-Samah, Dabkeh ýaly tanslarda we gylyç tansynda beýan edilýär. Nika dabaralary we çagalaryň dünýä inmegi halk däp-dessurlaryny janly görkezmek üçin pursatlardyr.
Siriýanyň edebiýaty arap edebiýatyna goşant goşdy we dilden we ýazuw şygryýetiniň buýsançly däbine eýe. Köpüsi Müsüre göçüp gelen siriýaly ýazyjylar XIX asyryň nahda ýa-da arap edebi we medeni galkynyşynda möhüm rol oýnady. Häzirki zaman siriýaly tanymal ýazyjylar, beýlekiler bilen bir hatarda Adonis, Muhammet Maghout, Haýdar Haýdar, Ghada al-Samman, Nizar Kabbani we Zakariýa Tamer bar. Şeýle-de bolsa, Baas hökümeti edebiýata berk senzura girizdi.
Telewideniýe Siriýa we Müsür bilen 1960-njy ýylda, ikisi hem Birleşen Arap Respublikasynyň bir bölegi bolupdy. 1976-njy ýyla çenli ak-gara reňkde ýaýlyma berildi. Siriýanyň sabyn operalary gündogar arap dünýäsinde bazara aralaşdy.
Siriýanyň köpçülikleýin habar beriş serişdeleriniň hemmesi diýen ýaly döwlete degişli we Baas partiýasy ähli gazetlere diýen ýaly gözegçilik edýär. Häkimiýetler birnäçe operasiýa işleýän Şubat al-Mukhabarat al-Askariýa atly birnäçe aňtaw gullugyny işleýär. Siriýanyň raýat urşy döwründe Siriýanyň köp sanly suratkeşi, şahyry, ýazyjysy we aktiwisti tussag edildi, käbirleri öldürildi, şol sanda meşhur karikaturaçy Akram Raslam.
Siriýanyň aşhanasy, belli bir tagamyň dörän sebitleri bilen baglanyşykly, düzüminde baý we dürli-dürli. Siriýanyň iýmitleri esasan Günorta Ortaýer deňzi, grek we günorta-günbatar Aziýa tagamlaryndan durýar. Käbir siriýaly tagamlar türk we fransuz naharlaryndan hem emele geldi: şiş kebap, doldurylan nahar / kurget we yabraʾ (üzüm ýapraklary).
Siriýalylar Liwanlylar, Palestinalylar, Iordaniýalylar we Jewsewreýler ýaly ýakyn goňşulary bilen ýakyndan baglanyşykly ýerli Lewantin halkydyr. Siriýanyň takmynan 18,500,000 ilaty bar (2019-njy ýylyň çaklamasy). Siriýaly araplar, 600 000 palestinaly bilen bilelikde, daşary ýurtdaky 6 million bosguny öz içine almaýar. Ilatyň takmynan 74% -ini araplar düzýär.
Awtor: www.NiNa.Az
Neşir edilen senesi:
wikipediýa, wiki, kitap, kitaplar, kitaphana, makala, oka, göçürip al, mugt, mugt göçürip al, mp3, wideo, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, surat, aýdym-saz, aýdym, film, kitap, oýun, oýunlar, jübi telefony, android, ios, alma, jübi telefony, samsung, iphone, xiomi, xiaomi kompýuter, Siriýa hakda maglumat, Siriýa näme? Siriýa näme diýmek?
SiriyaSiriya Arap Respublikasy الجمهورية العربية السورية Arap dili ܩܘܛܢܝܘܬܐ ܥܪܒܝܬܐ ܫܐܡܝܬܐ Assiriya dili Baydag Gerb Siriya Arap respublikasy diylip hem atlandyrylyan Siriya Aziyada Lewantin dowletidir Demirgazykda Turkiye gunorta gunbatarda Liwan gunortada Iordaniya we Ysrayyl gunorta gundogarda Yrak bilen serhetlesyar Siriyanyn paytagty Damask in uly saher Halapdyr Siriya ady taryhy taydan Lewant bilen manydas we arap dilinde al Sam ady bilen tanalyan has gin sebite degislidir Hazirki zaman dowleti miladydan onki 3 nji munyyllygyn Eblan siwilizasiyasyny gosmak bilen birnace gadymy patysalygyn we imperiyanyn yerlerini oz icine alyar TaryhDamaskdaky Umayyad metjidi Takmynan 10 000 nji yyldan bari Siriya dunyade ilkinji gezek oba hojalygy we maldarcylyk peyda bolan taze das asyry medeniyetinin merkezlerinden biri bolupdyr Asakdaky taze das asyry dowri PPNB Mureybet medeniyetinin gonuburcly jaylary bilen anladylyar Kuyzegarcilikden onki taze das asyry dowrunde adamlar dasdan gyplardan we yakylyan hekden Vaisselle blanche yasalan gap gaclary ulanyardylar Sebitde in irki hasaba alnan yerli siwilizasiya hazirki Idlibin golayyndaky Ebla salygydyr Ebla takmynan miladydan onki 3500 nji yylda esaslandyrylan yaly bolup kem kemden Mesopotamiya Sumer Assiriya we Akkad dowletleri seyle hem demirgazyk gunbatarda Hurrian we Hattiya halklary bilen Kici Aziyada sowda arkaly oz baylygyny kem kemden gurupdyr Gazuw agtarys islerinde tapylan faraonlardan gelen sowgatlar Eblanyn Musur bilen gatnasygyny tassyklayar Mari bilen uzak wagtlap dowam eden sowes sebapli Ebla gowsady we Akkadyn Sargony we agtygy Naram Sin yenisleri bizin eramyzdan onki 23 nji asyryn birinji yarymynda Eblanyn Siriya agalygyny tamamlandan son tutus Siriya Mesopotamiya Akkad imperiyasynyn bir bolegine owruldi Palmyradaky Bel ybadathanasy Homs gubernatory 2015 nji yylda YDYD guramasy tarapyndan bolekleyin yok edildi Miladydan onki 21 nji asyra cenli Hurrianlar Siriyanyn demirgazyk gundogar bolegini mesgen tutupdyrlar sebitin galan boleginde amorlar agdyklyk edyardi Siriya Assiriya Wawilon gonsulary tarapyndan Amurrunyn yurdy diylip atlandyryldy Amorlaryn demirgazyk gunbatar semit dili Kengan dillerinin in irki subutnamasydyr Ugarit Kengan dilleri bilen duybunden baglanysykly semit dili bolup dunyade in gadymy elipbiy hasaplanyan Ugarit elipbiyini osduripdir Ugarit salygy miladydan onki XII asyrda garakcy Hindi Europeanewropa deniz halklary tarapyndan weyran bolyanca diri galypdyr suna menzes patysalyklary we dowletleri deniz halklarynyn elinde sol bir weyrancylyga sayat bolan Gic burunc asyrynyn cokmegi diylip atlandyrylyan yerde Bizin eyyamymyzdan ozalky XIV asyrda gundogarda Wawilon bilen sowsuz konflikte giren yarym carwa suytanlar we ozalky amorlary goldayan gunbatar semit dilli arameyler yaly sebitde durli semit halklary peyda bolupdyr Olar hem asyrlar boyy Assiriya we Hititler tarapyndan boyun egilipdir Musurliler gunbatar Siriyany dolandyrmak ucin Hititlere garsy sowesdi sowes miladydan onki 1274 nji yylda Kades sowesi bilen in yokary derejesine yetdi Gunbatar weyran bolyanca Hit imperiyasynyn bir bolegi bolup galypdyr Miladydan onki 1200 nji yyl gundogar Siriya esasan 1114 1076 njy yyllar aralygynda Tiglat Pileser I dowrunde Gunbataryn kop bolegini basyp alan Orta Assiriya imperiyasynyn bir bolegi bolupdyr Sonra Siriya we Nearakyn Gundogaryn gunbatar yarysy gin Neo Assiriya imperiyasyna miladydan onki 911 nji yyl 605 nji yyl degislidir Assiriyalylar imperiya arameyini imperiyasynyn lingua franky hokmunde tanatdylar Bu dil bizin eramyzyn VII we VIII asyrlarynda arap yslamlary basyp alandan son Siriyada we tutus Nearakyn Gundogarda agdyklyk etmeli we hristiancylygyn yayramagy ucin ulag bolmalydy Assiriyalylar Siriya we Liwan koloniyalaryna Eber Nari diyip at berdiler Assiriyanyn agalygy Assiriyalylar gazaply icerki soweslerde sonundan hujumler bilen ozlerini ep esli derejede gowsadandan son tamamlandy midiyalylar wawilonlylar babyllylar parslar skifler we kimmerler Assiriya yykylanda skifler Siriyanyn kop bolegini weyran etdiler we taladylar Assiriya gosunynyn sonky duralgasy miladydan onki 605 nji yylda Siriyanyn demirgazygyndaky Karcemisde bolupdyr Oturan siriyaly abrayly adamyn heykeli 2 nji asyrda Siriyanyn demirgazygynda bay we kawagt guycli aramey dilli salyk Palmyra dorapdir Palmyren saheri Rim imperiyasynyn in baylarynyn birine owuryan sowda ulgamyny doretdi Ahyrynda bizin eramyzyn 3 nji asyrynyn ahyrynda Palmyren sasy Odaenathus Pars imperatory Sapur I ni yendi we Rim gundogaryna gozegcilik etdi mirasduseri we dul ayaly Zenobiya Musuri Siriyany Palestini Aziyanyn kop bolegini basyp alan Palmyrene imperiyasyny doretdi Kici Judahahuda we Liwan bizin eramyzyn 273 nji yylda Rimin gozegciligine alynmazdan ozal Wizantiya imperiyasynyn gullap osen dowrunde esasan aramey dilli Siriyanyn ilaty XIX asyra cenli yene de kop bolmazdy Bizin eramyzyn VII asyrynda Arap Yslam yenisinden ozal ilatyn aglaba bolegi aramlardy emma Siriyada grek we rim dolandyryjy toparlary hem yasayardy assiriyalylar henizem demirgazyk gundogarda kenaryaka finikiyalylar yewrey we ermeni jemgyyetleri yasayardy Nabateyalylar we Yslamdan onki araplar yaly Lakmidler we Gassanidler Siriyanyn gunortasyndaky collerde yasayardy Siriya hristianlygy esasy din hokmunde kabul edilipdi beylekiler henizem yahudylyga Mitraizm Manikanizm Grek Rim dinine Kengan dinine we Mesopotamiya dinine uyyarlar Siriyanyn kop we abadan ilaty Siriyany Rim we Wizantiya welayatlarynyn in mohumlerinin birine owurdi esasanam 2 nji we 3 nji asyrda bizin eyyamymyz Damaskdaky upupiter ybadathanasy Bizin eramyzyn 640 njy yyla cenli Halid ibn al Walidin yolbascylygyndaky Arap Residun gosuny Siriyany basyp aldy VII asyryn ortalarynda imperiyanyn hokumdarlary bolan Umayyad neberesi imperiyanyn paytagty Damaskda yerlesipdir Sonky Umayyad dowrunde yurdun guyji pese gacdy bu esasan totalitarizm korrupsiya we yuze cykan rewolyusiyalar bilen baglanysyklydy Sonra Umayyad neberesi 750 nji yylda imperiyanyn paytagty Bagdada gocurilen Abbas dinastiyasy tarapyndan agdarylypdyr 1516 njy yylda Osman imperiyasy Musurin Mamluk soltanlygyna cozup Siriyany basyp aldy we imperiyasyna gosdy Osmanly siriyalylar ucin agyr daldi sebabi turkler arap dilini Gurhanyn dili hokmunde hormatlayardylar we dini gorayjylaryn esigini kabul edyardiler Damask Mekganin esasy girelgesi boldy we haj zyyaratyndan Mekga haj zyyaratyndan gecen sansyz zyyaratcylaryn peydaly netijeleri sebapli musulmanlar ucin mukaddes hasiyete eye boldy Osmanly administrasiyasy parahatcylykly yasasmaga alyp baryan sistema eyerdi Her bir etno dini azlyk arap sayy musulmanlary arap sunni musulmanlary arame siriya prawoslawlary grek prawoslawlary maronit hristianlary assiriya hristianlary ermeniler kurtler we yewreyler millet emele getirdi Her jemgyyetin dini yolbascylary ahli sahsy status kanunlaryny dolandyryardy we kabir rayat wezipelerini yerine yetiryardi Osmanly administrasiyasy parahatcylykly yasasmaga alyp baryan sistema eyerdi Her bir etno dini azlyk arap sayy musulmanlary arap sunni musulmanlary arame siriya prawoslawlary grek prawoslawlary maronit hristianlary assiriya hristianlary ermeniler kurtler we yewreyler millet emele getirdi Her jemgyyetin dini yolbascylary ahli sahsy status kanunlaryny dolandyryardy we kabir rayat wezipelerini yerine yetiryardi Assiriya dilindaki karta Assiriya genosidi dowrunde yorisler we oldurmeler barada jikme jik maglumat 1920 nji yylda Hasimitler masgalasynyn Faysal I dowrunde gysga mohletli garassyz Siriya Patysalygy doredildi Seyle de bolsa onun Siriya hokumdarlygy Maysalun sowesinden birnace ay son tamamlandy San Remo konferensiyasy Milletler Bilelesiginin Siriyany fransuz mandatyna tabsyrmagy teklip edeninden son sol yylyn ahyrynda fransuz gosunlary Siriyany basyp aldy Siriya bilen Fransiya 1936 njy yylyn sentyabr ayynda garassyzlyk sertnamasy baglasdy we Hasim al Atassi hazirki Siriya respublikasynyn ilkinji kesbine layyklykda saylanan ilkinji prezident boldy 1960 njy yyllaryn ahyryna cenli garassyzlykdan Siriyanyn syyasatynda tolgunysyklar agdyklyk etdi 1948 nji yylyn may ayynda Siriyanyn gosunlary beyleki arap dowletleri bilen bilelikde Palestina cozdy we derrew yewrey ilatly nokatlaryna hujum etdi Olaryn prezidenti Sukri al Kuwwatli frontdaky gosunlaryna sionistleri yok etmegi tabsyrdy Seyle de bolsa Ysrayyl dowletini yok etmek meyilnamasy basa barmady we Ikinji jahan ursundan bari sebitde ilkinji agdarlysyk boldy Dowam edyan Siriya rayat ursy Arap bahary ynkylaplaryndan ylham aldy 2011 nji yylda parahatcylykly protestlerin zynjyry hokmunde baslandy son bolsa Siriyanyn gosuny tarapyndan basys edilendigi aydylyar 2011 nji yylyn iyulynda gosun gorayjylary Erkin Siriya Gosunynyn doredilendigini yglan etdiler we sowes bolumlerini doretmage basladylar Oppozisiyada sunni musulmanlar agdyklyk edyar ondebaryjy hokumet isgarleri koplenc alawitler bilen baglanysykly Urus gozgalancy toparlara YD we al Nusra hem de durli dasary yurtlaryn gatysmagyna degislidir ikinjisini Siriyada wekilcilikli sowes hokmunde hasiyetlendirip bolar Siriyanyn rayat ursunyn yagdayyny gorkezyan karta DemografiyaHalap galasynda dap bolan esikli siriyalylar Adamlaryn kopusi upewfrat deryasynyn julgesinde we kenaryaka duzluklerde kenaryaka daglar bilen col arasynda onat zolakda yasayarlar Siriyada ilatyn umumy gurlugi her inedordul kilometre 99 toweregi inedordul kilometre 258 ABS nyn Bosgunlar we immigrantlar komiteti tarapyndan nesir edilen Butindunya bosgun gozleginin 2008 nji yyldaky maglumatlaryna gora Siriyada bosgunlaryn we gacybatalga gozleyanlerin sany takmynan 1 852 300 adam boldy Bu ilatyn aglaba koplugi Yrakdan 1 300 000 emma Palestina 543 400 we Somaliden 5200 kop ilat bu yurtda yasayardy Siriyalylar Liwanlylar Palestinalylar Iordaniyalylar we Jewsewreyler yaly yakyn gonsulary bilen yakyndan baglanysykly yerli Lewantin halkydyr Siriyanyn takmynan 18 500 000 ilaty bar 2019 njy yylyn caklamasy Siriyaly araplar 600 000 palestinaly bilen bilelikde dasary yurtdaky 6 million bosguny oz icine almayar Ilatyn takmynan 74 ini araplar duzyar Asserli Assiriyalylar we Gunbatar Aramey dilinde gurleyanler takmynan 400 000 adam Gunbatar Aramey dilinde gurleyanler esasan Mauloula Jubb adin we Bag a obalarynda yasayarlar Assiriyalylar esasan demirgazykda we demirgazyk gundogarda yasayarlar esasanam Homs Halap Kamisli we Hasakah Kopusi esasanam Assiriya topary henizem taze we aramey siwelerini gurleyis we yazuw dilleri hokmunde saklayarlar Assiriya halky Taze yyly belleyar Assiriyalylar Siriyada we Turkiyede hristian azlygydyr Siriyada ikinj orunda duryan etnik topar kurtlerdir Ilatyn takmynan 9 den 10 ine ya da takmynan 1 6 million adama sol sanda 40 000 idazidi 197 degislidir Kurtlerin kopusi Siriyanyn demirgazyk gundogar burcunda yasayar we kopusi kurt dilinin Kurmanji gornusini bilyar 196 Ucunji uly etnik topar turk dilli siriyaly turkmenler turkoman Jemi ilaty barada birnace yuz munden 3 5 milliona cenli bolan caklamalar yok Seyle hem albanlar bosniyalylar gurjuler grekler parslar pustunlar we ruslar yaly kici etnik azlyk toparlary bar Seyle de bolsa bu etnik azlyklaryn kopusi belli bir derejede araplasdy esasanam musulman dinine uyyanlar Damaskdaky Al Hamidiye bazary Arap dunyasinin dasyndaky Siriya diasporasynyn in kop konsentrasiyasy millionlarca arap we beyleki Nearakyn Gundogardan bolan Braziliyada yerlesyar Braziliya Amerikada siriyaly bosgunlara ynsanperwerlik wizalaryny hodurleyan ilkinji yurt Arap argentinalylaryn aglabasy Liwanly ya da Siriyaly Sunni musulmanlar Siriyanyn ilatynyn 69 74 ini sunni araplar bolsa ilatyn 59 60 ini emele getiryar Kurtlerin kopusi 8 5 we turkomanlylaryn 3 sunni mezhebine uyyanlar we sunni araplaryn arasyndaky tapawudy hasaba alyarlar siriyalylaryn 13 i sayy musulmanlary esasanam alawitler on iki adam we ysmayyllar emma araplar kurtler we Turkoman 10 hristian aglaba bolegi Antiokiya grek prawoslawlary galanlary Siriyanyn prawoslawlary grek katolikleri we beyleki katolik dap dessurlary gundogaryn assiriya kilisesi ermeni prawoslawlary protestantlar we beyleki dinler we 3 druze Druze 500 000 toweregi bolup esasan Jabal al Druze sebitinde jemlenyar MedeniyetiSiriya uzak medeni taryhy bolan adaty jemgyyet Masgala din bilim oz ozuni terbiyelemek we hormat goymak mohumdir Siriyalylaryn dap bolan sungata bolan islegi al Samah Dabkeh yaly tanslarda we gylyc tansynda beyan edilyar Nika dabaralary we cagalaryn dunya inmegi halk dap dessurlaryny janly gorkezmek ucin pursatlardyr Siriyanyn edebiyaty arap edebiyatyna gosant gosdy we dilden we yazuw sygryyetinin buysancly dabine eye Kopusi Musure gocup gelen siriyaly yazyjylar XIX asyryn nahda ya da arap edebi we medeni galkynysynda mohum rol oynady Hazirki zaman siriyaly tanymal yazyjylar beylekiler bilen bir hatarda Adonis Muhammet Maghout Haydar Haydar Ghada al Samman Nizar Kabbani we Zakariya Tamer bar Seyle de bolsa Baas hokumeti edebiyata berk senzura girizdi Musulmanlaryn arasynda meshur bolan Dabke tansyny yerine yetiryan ayallar Telewideniye Siriya we Musur bilen 1960 njy yylda ikisi hem Birlesen Arap Respublikasynyn bir bolegi bolupdy 1976 njy yyla cenli ak gara renkde yaylyma berildi Siriyanyn sabyn operalary gundogar arap dunyasinde bazara aralasdy Siriyanyn kopculikleyin habar beris serisdelerinin hemmesi diyen yaly dowlete degisli we Baas partiyasy ahli gazetlere diyen yaly gozegcilik edyar Hakimiyetler birnace operasiya isleyan Subat al Mukhabarat al Askariya atly birnace antaw gullugyny isleyar Siriyanyn rayat ursy dowrunde Siriyanyn kop sanly suratkesi sahyry yazyjysy we aktiwisti tussag edildi kabirleri oldurildi sol sanda meshur karikaturacy Akram Raslam Siriyanyn ashanasy belli bir tagamyn doran sebitleri bilen baglanysykly duzuminde bay we durli durli Siriyanyn iymitleri esasan Gunorta Ortayer denzi grek we gunorta gunbatar Aziya tagamlaryndan duryar Kabir siriyaly tagamlar turk we fransuz naharlaryndan hem emele geldi sis kebap doldurylan nahar kurget we yabraʾ uzum yapraklary Eastakyn Gundogarda in meshur tagamlardan biri bolan Kebab Suratda et tayyarlanyar Siriyalylar Liwanlylar Palestinalylar Iordaniyalylar we Jewsewreyler yaly yakyn gonsulary bilen yakyndan baglanysykly yerli Lewantin halkydyr Siriyanyn takmynan 18 500 000 ilaty bar 2019 njy yylyn caklamasy Siriyaly araplar 600 000 palestinaly bilen bilelikde dasary yurtdaky 6 million bosguny oz icine almayar Ilatyn takmynan 74 ini araplar duzyar