Azərbaycan
Malta
ශ්රී ලංකාව
Türkmenistan
Türkiyə
Çingiz han mong Çingis haan tʃiŋɡɪs χaːŋ 1155 ýa da 1162 25 awgust 1227 mongol imperatorydy Taýpalaryny birleşdiren taýp
Çingiz han
Çingiz han (mong. Çingis haan [tʃiŋɡɪs χaːŋ], 1155 ýa-da 1162 — 25 awgust 1227) — mongol imperatorydy. Taýpalaryny birleşdiren, taýpasyndan bolan mongol hanynyň gysga tituly.
Mongollaryň Hytaýa, Orta Aziýa we Gündogar Ýewropa bolan basybalyjylykly ýörişlerini guran goşun serkerdesi. Mongol imperiýasynyň düýbüni tutujy we onuň ilkinji beýik hany.
Höküm sürdi: 1206 ý - 17.08.1227 ý. Özünden soñ: Ugedeý han. Aýallary: Börte Ujin, Houlan, Ýusuý, Ýusigen. Perzentleri: Juçi, Çagataý, Ugedeý, Tuluý. Doly ady: Timuçin (Demirçin). Hanedan: Börçigin. Kakasy: Ýesügeý. Ejesi: Höelin. Doguldy: 1162. Mongollar. Dülün-Boldak. Ölümi: 18.08.1227 (65 ýaşynda). Gubury: Belli däl (ýöne çak edilýän bir mazar onuñky). Dini Göktañryçylyk.
Çingiz han (Cenghis khan, Çinggis Han, Çiññiz han ýa-da hakyky ady: Temuçin (manysy Demirçi) ady bilen tanalan (Mongolça: Чингис хаан ýa-da Tengiz (manysy Deñiz) Parsça: چنگیز خان; d. (1155)1162 – ö. 18 Awgust 1227) mongollaryñ serkerdesi, hökümdary we Mongol hökümdarlygynyñ gurujusy bolan şahsyýetdir.
Umumy
Bitewi Mongol döwletini esaslandyryjy, serkerde. urugyndan bolan maşgalalaryň birinde dogulýar. 1204-nji ýyla çenli Çingiz han häkimlik ugrundaky esasy bäsdeşlerini ýok edýär we ägirt giň territoriýany basyp alýar. 1206-nji ýylda sähra aristokratiýasynyň gurultaýynda ol mongol taýpalarynyň hemmesiniň beýik hany diýlip yglan edilýär. Çingiz han içeri syýasatda mongol taýpalaryny birleşdirmäge we feodallaşan urug-taýpa baýlarynyň bähbidini goraýan täze döredilen hökümeti dolandyrmagyň merkezleşdirilen usulyny üpjün etmäge aýratyn üns berýär. Ol 1206-njy ýylda ýörite karar bilen mongol taýpalaryny harby-administratiw birliklere bölýär. Çingiz han 10 müň adamly şahsy gwardiýa (keşig) döredýär, ol döwlete garşy närazylyklaryň ýüze çykan ýerlerindäki hereketleri basyp ýatyrmakda esasy güýç bolýar. Çingiz han daşary syýasatda öz häkimligindäki territoriýany maksimal giňeltmäge ymtylýar. 1207-1211-nji ýyllarda Çingiz han Sibiriň we Gündogar Türküstanyň halklaryny boýun egdirýär, 1211-nji ýylda bolsa Szin döwletiniň üstüne çozýar. Bu uruşlar döwleti güýçden gaçyrýar, XIII asyryň ahyrlarynda döwlet syýasy, ykdysady we medeni taýdan pese düşýär. Çingiz han 1226-njy ýylda Si-sýa döwletine garşy geçiren ýörişi wagtynda, şonuň territoriýasynda ölýär (Türkmen Sowet Ensiklopediýasy, Tom 10)[1]. Çingiz han XIII asyryñ başynda Aziýadaky bütin göçme Mongol-tatar, Hun taýpalaryny birleşdirip, olaryñ başynda bolýar. Çingiz han 1206-1227-nji ýyllar aralygynda Demirgazyk Hytaýdaky, we Çyn hanedanyny, Günbatar Türküstandaky (Karakidaneý), Mawerannahr (Amyderýa, aralygy) Horezmşalar, , Eýrany, Kawkaziýany, Deşdi-Gypjak we Itil Bolgarlaryñ ýurtlaryny eýeläp Ýuwaş okendan Hazar deñzine çenli golaý aralykdaky topraklary basyp alýar we Mongollar hökümdarlygyny gurýar. Ol Sähraýy däbi boýunça gadymy Hun serdary Mode hanyñ onluk birleşmesini ulanyp meritokratik berk düzgün-nyzamly goşuny düzýär. Jansyzlyk sungatynda Seljuklardan we Haşhaşylardan soñ 3-nji orunda durjak şekilde jansyzlary ýetişdirýär. Jansyzlary goñşy döwletlerden habar getirip, ýurduñ ahwaly hakda aýdyp durar ekenler. Iñ ýakynyndan hem şübhe edip gezen şahsyýet bolupdyr. Şonuñ üçin ol kä wagt adylly bolup, kä ýerde gowşaklyk edip, ýüregine düşen wagtam rehimsiz-zalymlyk häsiýetleri, şol bir wagtyñ özünde, görelde bolar ýaly jezalandyrma ukyplary hem bolupdyr. Şonuñ üçinem bu şahsyýeti adyl, ýa zalym diýip baha bermek bolmaz. Goñşy döwletleri özüne birleşdirmegi, basyp almagy, gatnaşyk etmegi gowy görýär eken. Basypalyşlarynyñ soñunda birnäçe şäherler weýran edilip, talanypdyr we milýonlap adamlar zorluk-süteme sezewar edilipdir. Çingiz han Ýasasy ady bilen meşhur bolan kanunlarynda özüniñ maddalaryny düzdürýär[2]. Çingiz han mongollaryñ hat-ýazuwly bolmagy üçin Uýgurlardan mugallym, alymlary Garaguruma çagyrýar we Mongol dili üçin Uýgur elipbiýini çagalaryñ öwrenmegi üçin saýlap alýar. 1227-nji ýylda Demirgazyk Hytaýdaky Tangutlaryñ üstüne ýöriş eden wagty biynjalykdan ömür tanapyny kesdi. Gurduran hökümdarlygy häzirki Russiýa Federasiýasy ýaly geografik serhede eýe bolupdyr. Ölüminden soñ ogullary we agtyklary onuñ yzyny dowam etdiripdirler. Çingiz hanyñ ölüminden soñ adamzat taryhynda Hunlardan soñ beýik Mongol Hökümdarlygy gurupdyrlar.
Awtobiografiýasy
Çingiz hanyñ häsiýetleri, sypatlary hakynda 1221-nji ýylda Çingiz hanyñ ýanyna gelen Song ilçisi, Çyn-Maçynly (Hytaý) serkerde Meng-hung we ony Horasanda gören adamlardan maglumat alan Eýranly Taryhçy Jüzjanynyñ eserinden başga eser ýokdyr. Meng-hung, onuñ uzyn boýly, giñ ýüzli we uzyn sakalynyñ bardygyny, we beýleki mongollara meñzemeýän ak saçly we pişik gözli (gyýyk göz) adam bolupdyr. Çingiz hanyñ duşmanlaryna we özüne haýynlyk, ikiýüzlilik edenlere garşy rehimsiz we gaty jezalandyryş çäreleri bolupdyr. Kiçiliginden başlap kynçylyk, agyr günleri görendigi üçin we şol kynçylykdan baş alyp çykany üçin özüne kömek edeni kim bolsa-bolsun, özüniñ jigsi we kakasy ýaly görýär eken. Hökümdar bolan soñ ýigitlik wagtynda ýanynda hemdem bolan kişileri gowy garşylar eken. Taýjiutlara ýesir düşen wagty gaçan wagty ony öýünde saklan Sorhan Şira we çagalara, ogurlanan atlaryny tapmak üçin at ogurlaryny yzarlan wagty tanyşan Bugurçy, Jamuka bilen söweşen wagty ýaralananda, onuñ ýarasyna melhem eden we aç-hor etmedik Jelme bilen Jamuka dagylary sylaglapdyr. Iñ ýigrenýäni hem duşman tarapdaky ikiýüzli adamdy. Çykgynsyz ýagdaýa düşen hojaýynlaryna ikiýüzlilik edip özüne ýaranjañ bolanlary ölüme sezewar eder eken. Duşmany bolan hökümdarlara soñky demine çenli gulluk edenleri bolsa öz gullukçysy ýa-da hyzmatkäri edip öz ýanyna alar eken. Öz hanlaryna haýynlyk edenleriñ bütin nesilleri bilen ýok etdirýär eken. Pekini basyp alan wagty, ýesirleriñ arasynda Jin hanedanyna gulluk eden Liýaso Tunglu şazada hem bardy. Ýe Liýu Çutsaý atly alym Çingiz hanyñ ünsüni çekipdir. Çingiz han ondan: Ýyllar boýy size duşman bolan bir hanedanlyga näme üçin gulluk edýäñ? diýip soranda Ýe Liýu Çutsaý: Kakam we maşgalamdan birnäçe adam olaryñ hyzmatynda bolan, indi menem şolaryñ dowamyny ýöredýän diýeninde Çingiz han onuñ bu jogabyna begenipdir we: Onda maña-da hyzmat edip bilersiñ diýipdir. Ýe Liýu Çutsaý Çingiz hana gulluk etjekdigi hakda ant içdi we ölýänçä onuñ ýanyndan aýrylmady. Çingiz han adamlary saýlap-seşme häsiýeti hem bolupdyr. Mukhualy, Jebe, Subutaý dagylary şeýle bir sadygy edipdir welin, olar hiç haçan Çingiz hana dönüklik etmediler. 1206-njy ýyldan soñ öleninden 21 ýyl içinde hiç kim hökümdarlyga geçmäge milt etmezdi. Çingiz han her dürli zowky-sapany örän gowy görer eken. Aw etiniñ aýak topugyny iýip lezzet alar eken. Içgi içip aýda iki-üç sapar serhoş bolýar eken. Owadan lybaslary geýmäge ýykgyn edenok eken. Her hili owadan lakamlar hödür edilende almazdy. Uýgurlaryñ beren lakamlaryny ulanmagy halamazdy.
Çingiznama
Çingiznamalar Kazan Tatarlary we Orta Aziýanyñ kyssaçylary tarapyndan düzülen Çingiz han hakdaky dessanlardyr. XVI asyrda galama alynyp ýazylmaga başlaýar. 1551-nji ýylda Utamyş Hajy atly Gazak tarapyndan Çagataýça ýazylan Çingiznama, Çingiz han dessanynyñ ilkinji golýazmasydyr. Bulardan başga-da Depderi Çingiznama eseri hem XVII asyra degişlidir we ol Kazan tatarlary tarapyndan ýazga geçirlipdir. Ol golýazma Parižiñ kitaphanasynda, Berliniñ döwlet kitaphanasynda we Britaniýa muzeýinde saklanylýar. 1882-nji ýylda Ybraýym tarapyndan neşir edilen bu dessan Orta Aziýada Başgyrtlar, Gyrgyz-Gazaklar, Ýakutlaryñ arasynda ýaýylypdyr. Çingiz hanyñ neslinden bolan Özbek Hanlyklaryndan Hywa hanlygynyñ hökümdary ñ XVII asyrda ýazga geçiren Şejereýi Türk we Şejereýi Teräkime atly eserlerinde Çingiznamanyñ 17-nji warýantyndan peýdalanandygy çak edilýär. Çingiznamalar Çingiz hanyñ we ogullarynyñ taryhy hekaýatlary hakynda, olaryñ taýpalary hakynda gidýär.
Maşgalasy
Aýallary: , Ýigrimi ýyl boýunça özüne gyz sowgat edilmegine garamazdan iñ gowy gören hatynlary Börte we Ýesüý eken. Ogullary: 1. 2. 3. 4. Bular Çingiz hanyñ Börte atly aýalyndan dogulan ogullarydy. Başga heleýlerinden we gyrnaklaryndan ogullary bolsa-da esasy şol dördüsini olardan aýry tutupdyr. Gyz(lar)y: Çingiz hanyñ bolan iki gyzy bar eken. Emma onuñ olardan başga köp gyzy bolupdyr we olaryñ atlary belli däldir.
Bellik: Türkmenler asla Çingiz adyny öz ogluna dakmaýar.
Çeşme
[1] gollanma.com/cingiz-han.html
[2] paywand.com
Awtor: www.NiNa.Az
Neşir edilen senesi:
wikipediýa, wiki, kitap, kitaplar, kitaphana, makala, oka, göçürip al, mugt, mugt göçürip al, mp3, wideo, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, surat, aýdym-saz, aýdym, film, kitap, oýun, oýunlar, jübi telefony, android, ios, alma, jübi telefony, samsung, iphone, xiomi, xiaomi kompýuter, Çingiz han hakda maglumat, Çingiz han näme? Çingiz han näme diýmek?
Cingiz han mong Cingis haan tʃiŋɡɪs xaːŋ 1155 ya da 1162 25 awgust 1227 mongol imperatorydy Taypalaryny birlesdiren taypasyndan bolan mongol hanynyn gysga tituly Cingiz han Isan Mongollaryn Hytaya Orta Aziya we Gundogar Yewropa bolan basybalyjylykly yorislerini guran gosun serkerdesi Mongol imperiyasynyn duybuni tutujy we onun ilkinji beyik hany Hokum surdi 1206 y 17 08 1227 y Ozunden son Ugedey han Ayallary Borte Ujin Houlan Yusuy Yusigen Perzentleri Juci Cagatay Ugedey Tuluy Doly ady Timucin Demircin Hanedan Borcigin Kakasy Yesugey Ejesi Hoelin Doguldy 1162 Mongollar Dulun Boldak Olumi 18 08 1227 65 yasynda Gubury Belli dal yone cak edilyan bir mazar onunky Dini Goktanrycylyk Cingiz han Cenghis khan Cinggis Han Cinniz han ya da hakyky ady Temucin manysy Demirci ady bilen tanalan Mongolca Chingis haan ya da Tengiz manysy Deniz Parsca چنگیز خان d 1155 1162 o 18 Awgust 1227 mongollaryn serkerdesi hokumdary we Mongol hokumdarlygynyn gurujusy bolan sahsyyetdir UmumyBitewi Mongol dowletini esaslandyryjy serkerde urugyndan bolan masgalalaryn birinde dogulyar 1204 nji yyla cenli Cingiz han hakimlik ugrundaky esasy basdeslerini yok edyar we agirt gin territoriyany basyp alyar 1206 nji yylda sahra aristokratiyasynyn gurultayynda ol mongol taypalarynyn hemmesinin beyik hany diylip yglan edilyar Cingiz han iceri syyasatda mongol taypalaryny birlesdirmage we feodallasan urug taypa baylarynyn bahbidini gorayan taze doredilen hokumeti dolandyrmagyn merkezlesdirilen usulyny upjun etmage ayratyn uns beryar Ol 1206 njy yylda yorite karar bilen mongol taypalaryny harby administratiw birliklere bolyar Cingiz han 10 mun adamly sahsy gwardiya kesig doredyar ol dowlete garsy narazylyklaryn yuze cykan yerlerindaki hereketleri basyp yatyrmakda esasy guyc bolyar Cingiz han dasary syyasatda oz hakimligindaki territoriyany maksimal gineltmage ymtylyar 1207 1211 nji yyllarda Cingiz han Sibirin we Gundogar Turkustanyn halklaryny boyun egdiryar 1211 nji yylda bolsa Szin dowletinin ustune cozyar Bu uruslar dowleti guycden gacyryar XIII asyryn ahyrlarynda dowlet syyasy ykdysady we medeni taydan pese dusyar Cingiz han 1226 njy yylda Si sya dowletine garsy geciren yorisi wagtynda sonun territoriyasynda olyar Turkmen Sowet Ensiklopediyasy Tom 10 1 Cingiz han XIII asyryn basynda Aziyadaky butin gocme Mongol tatar Hun taypalaryny birlesdirip olaryn basynda bolyar Cingiz han 1206 1227 nji yyllar aralygynda Demirgazyk Hytaydaky we Cyn hanedanyny Gunbatar Turkustandaky Karakidaney Mawerannahr Amyderya aralygy Horezmsalar Eyrany Kawkaziyany Desdi Gypjak we Itil Bolgarlaryn yurtlaryny eyelap Yuwas okendan Hazar denzine cenli golay aralykdaky topraklary basyp alyar we Mongollar hokumdarlygyny guryar Ol Sahrayy dabi boyunca gadymy Hun serdary Mode hanyn onluk birlesmesini ulanyp meritokratik berk duzgun nyzamly gosuny duzyar Jansyzlyk sungatynda Seljuklardan we Hashasylardan son 3 nji orunda durjak sekilde jansyzlary yetisdiryar Jansyzlary gonsy dowletlerden habar getirip yurdun ahwaly hakda aydyp durar ekenler In yakynyndan hem subhe edip gezen sahsyyet bolupdyr Sonun ucin ol ka wagt adylly bolup ka yerde gowsaklyk edip yuregine dusen wagtam rehimsiz zalymlyk hasiyetleri sol bir wagtyn ozunde gorelde bolar yaly jezalandyrma ukyplary hem bolupdyr Sonun ucinem bu sahsyyeti adyl ya zalym diyip baha bermek bolmaz Gonsy dowletleri ozune birlesdirmegi basyp almagy gatnasyk etmegi gowy goryar eken Basypalyslarynyn sonunda birnace saherler weyran edilip talanypdyr we milyonlap adamlar zorluk suteme sezewar edilipdir Cingiz han Yasasy ady bilen meshur bolan kanunlarynda ozunin maddalaryny duzduryar 2 Cingiz han mongollaryn hat yazuwly bolmagy ucin Uygurlardan mugallym alymlary Garaguruma cagyryar we Mongol dili ucin Uygur elipbiyini cagalaryn owrenmegi ucin saylap alyar 1227 nji yylda Demirgazyk Hytaydaky Tangutlaryn ustune yoris eden wagty biynjalykdan omur tanapyny kesdi Gurduran hokumdarlygy hazirki Russiya Federasiyasy yaly geografik serhede eye bolupdyr Oluminden son ogullary we agtyklary onun yzyny dowam etdiripdirler Cingiz hanyn oluminden son adamzat taryhynda Hunlardan son beyik Mongol Hokumdarlygy gurupdyrlar AwtobiografiyasyCingiz hanyn hasiyetleri sypatlary hakynda 1221 nji yylda Cingiz hanyn yanyna gelen Song ilcisi Cyn Macynly Hytay serkerde Meng hung we ony Horasanda goren adamlardan maglumat alan Eyranly Taryhcy Juzjanynyn eserinden basga eser yokdyr Meng hung onun uzyn boyly gin yuzli we uzyn sakalynyn bardygyny we beyleki mongollara menzemeyan ak sacly we pisik gozli gyyyk goz adam bolupdyr Cingiz hanyn dusmanlaryna we ozune hayynlyk ikiyuzlilik edenlere garsy rehimsiz we gaty jezalandyrys careleri bolupdyr Kiciliginden baslap kyncylyk agyr gunleri gorendigi ucin we sol kyncylykdan bas alyp cykany ucin ozune komek edeni kim bolsa bolsun ozunin jigsi we kakasy yaly goryar eken Hokumdar bolan son yigitlik wagtynda yanynda hemdem bolan kisileri gowy garsylar eken Tayjiutlara yesir dusen wagty gacan wagty ony oyunde saklan Sorhan Sira we cagalara ogurlanan atlaryny tapmak ucin at ogurlaryny yzarlan wagty tanysan Bugurcy Jamuka bilen sowesen wagty yaralananda onun yarasyna melhem eden we ac hor etmedik Jelme bilen Jamuka dagylary sylaglapdyr In yigrenyani hem dusman tarapdaky ikiyuzli adamdy Cykgynsyz yagdaya dusen hojayynlaryna ikiyuzlilik edip ozune yaranjan bolanlary olume sezewar eder eken Dusmany bolan hokumdarlara sonky demine cenli gulluk edenleri bolsa oz gullukcysy ya da hyzmatkari edip oz yanyna alar eken Oz hanlaryna hayynlyk edenlerin butin nesilleri bilen yok etdiryar eken Pekini basyp alan wagty yesirlerin arasynda Jin hanedanyna gulluk eden Liyaso Tunglu sazada hem bardy Ye Liyu Cutsay atly alym Cingiz hanyn unsuni cekipdir Cingiz han ondan Yyllar boyy size dusman bolan bir hanedanlyga name ucin gulluk edyan diyip soranda Ye Liyu Cutsay Kakam we masgalamdan birnace adam olaryn hyzmatynda bolan indi menem solaryn dowamyny yoredyan diyeninde Cingiz han onun bu jogabyna begenipdir we Onda mana da hyzmat edip bilersin diyipdir Ye Liyu Cutsay Cingiz hana gulluk etjekdigi hakda ant icdi we olyanca onun yanyndan ayrylmady Cingiz han adamlary saylap sesme hasiyeti hem bolupdyr Mukhualy Jebe Subutay dagylary seyle bir sadygy edipdir welin olar hic hacan Cingiz hana donuklik etmediler 1206 njy yyldan son oleninden 21 yyl icinde hic kim hokumdarlyga gecmage milt etmezdi Cingiz han her durli zowky sapany oran gowy gorer eken Aw etinin ayak topugyny iyip lezzet alar eken Icgi icip ayda iki uc sapar serhos bolyar eken Owadan lybaslary geymage yykgyn edenok eken Her hili owadan lakamlar hodur edilende almazdy Uygurlaryn beren lakamlaryny ulanmagy halamazdy CingiznamaCingiznamalar Kazan Tatarlary we Orta Aziyanyn kyssacylary tarapyndan duzulen Cingiz han hakdaky dessanlardyr XVI asyrda galama alynyp yazylmaga baslayar 1551 nji yylda Utamys Hajy atly Gazak tarapyndan Cagatayca yazylan Cingiznama Cingiz han dessanynyn ilkinji golyazmasydyr Bulardan basga da Depderi Cingiznama eseri hem XVII asyra degislidir we ol Kazan tatarlary tarapyndan yazga gecirlipdir Ol golyazma Parizin kitaphanasynda Berlinin dowlet kitaphanasynda we Britaniya muzeyinde saklanylyar 1882 nji yylda Ybrayym tarapyndan nesir edilen bu dessan Orta Aziyada Basgyrtlar Gyrgyz Gazaklar Yakutlaryn arasynda yayylypdyr Cingiz hanyn neslinden bolan Ozbek Hanlyklaryndan Hywa hanlygynyn hokumdary n XVII asyrda yazga geciren Sejereyi Turk we Sejereyi Terakime atly eserlerinde Cingiznamanyn 17 nji waryantyndan peydalanandygy cak edilyar Cingiznamalar Cingiz hanyn we ogullarynyn taryhy hekayatlary hakynda olaryn taypalary hakynda gidyar MasgalasyAyallary Yigrimi yyl boyunca ozune gyz sowgat edilmegine garamazdan in gowy goren hatynlary Borte we Yesuy eken Ogullary 1 2 3 4 Bular Cingiz hanyn Borte atly ayalyndan dogulan ogullarydy Basga heleylerinden we gyrnaklaryndan ogullary bolsa da esasy sol dordusini olardan ayry tutupdyr Gyz lar y Cingiz hanyn bolan iki gyzy bar eken Emma onun olardan basga kop gyzy bolupdyr we olaryn atlary belli daldir Bellik Turkmenler asla Cingiz adyny oz ogluna dakmayar Cesme 1 gollanma com cingiz han html 2 paywand com