Azərbaycan
Malta
ශ්රී ලංකාව
Türkmenistan
Türkiyə
Latyn Amerikasy 40 50 nji ýyllarda Latyn Amerikasynyň umumy ýagdaýy Latyn Amerikasy ýurtlary bazar ykdysadyýetiniň ösüş
Latyn Amerikasy
Latyn Amerikasy — 40-50-nji ýyllarda Latyn Amerikasynyň umumy ýagdaýy. Latyn Amerikasy ýurtlary bazar ykdysadyýetiniň ösüş ýoluna ABŞ-dan we Günbatar Ýewropa ýurtlaryndan has soň düşdüler. Onuň sebäbi-de, bu sebitiň taryhynyň täzelikler, demokratik özgerişler girizmek islän güýçler bilen köne düzgüniň tarapdarlarynyň arasyndaky barlyşyksyz göreşden doly bolmagydyr. Bu ýagdaý şol ýurtlaryň ykdysadyýetine ýaramaz täsir etdi. Birinjiden, olaryň ABŞ-dan, Günbatar Ýewropa döwletlerinden yza galmaklygyna sebäp boldy. Ikinjiden, olar ösen senagatly döwletleriň çig mal çeşmesine öwrüldiler.
Latyn Amerikasy diňe bir tebigy baýlyklaryň bol sebiti bolman, eýsem, arzan işçi güýjüniň hem köp ýeridi. Şonuň üçinem ABŞ we beýleki ösen döwletler ol ýere höwes bilen öz maýa goýumlaryny goýdular. Netijede, sebitiň ykdysadyýeti daşary ýurt maýadarlarynyň gol astyna düşdi. Ykdysady tarapdan baknalyk bolsa, syýasy özbaşdaklygy-da çäklendirýärdi.
II-nji jahan urşy ýyllarynda Latyn Amerikasy ýurtlarynyň aglabasynyň ösüşinde birmeňzeş, umumy häsiýetli ýagdaýlar ýüze çykdy. Argentina, Meksika, Kolumbiýa, Braziliýa ýaly ýurtlar uruşýan döwletleriň islegini kanagatlandyryp, olaryň senagaty üçin zerur çig maly öndürýärdiler. Şol önümleriň bahasynyň birnäçe esse ýokarlanmagy, ýerli baýlaryň sanynyň artmagyna getirdi. Ýerli baýlarda bolsa, daşary ýurtlarda baknalykdan dynmak meýli güýçlendi. Olaryň goldamagy bilen döwlet eýeçiligi ösüp başlady. Germaniýa hem onuň ýaranlaryna degişli eýeçiligiň millileşdirmegi, daşary ýurtlara degişli senagat kärhanalarynyň, demir ýollaryň satyn alnyp, döwlet eýeçiligine öwrülmegi ýaly çäreleriň hemmesi ykdysadyýetde döwlet eýeçiligini güýçlendirip, ykdysady baknalykdan dynmaga gönükdirilen çärelerdi. Emma şol çäreleriň geçirilmegine garamazdan, 50-nji ýyllarda-da Latyn Amerikasy döwletleriniň ykdysady baknalygy entek saklanýardy. Sebäbi ol ýurtlaryň ykdysadyýetiniň iň esasy we has girdejili pudaklary ABŞ-yň elindedi. ABŞ 1949-1960-njy ýyllarda şol döwletlere goýan maýa goýmundan 2 esseden gowrak girdeji alypdy.
50-nji ýyllarda Latyn Amerikasy ýurtlarynyň oba hojalygynda aýratyn bellär ýaly özgerişler bolmady. II jahan urşundan öňki ýyllardaky ýaly ýagdaý, ýagny iri ýer eýeçiligi saklanyp galdy. Oba hojalygynyň esasy aýratynlygy her ýurduň özüne mahsus ekininiň bolmagydyr (monokultura). Mysal üçin, Braziliýada, Kolumbiýada – kofe, Kubada, Dominkan respublikasynda – gant, Gondurasda, Kosta-Rikada, Ekwadorda – banan oba hojalygynyň esasy önümi hasaplanýardy.
Milli azat edijilik hereketi. Latyn Amerikasy ýurtlarynyň syýasy-ykdysady ýagdaýy ol ýerlerde milli-azat edijilik hereketiniň güýçlenmegine getirdi.
1940-njy ýyllaryň ikinji ýarymynda, 50-nji ýyllaryň başynda sebitiň ýurtlarynda agalyk eden öňki syýasy toparlar gowşap, demokratik özgerişleriň tarapdarlary güýçlendiler. Bu toparlar ykdysadyýete döwletiň aýgytly goşulmagy, ýerli maýa goýumlarynyň ähmiýetiniň ýokarlandyrylmagy esasynda daşary ýurt maýasyna baknalykdan dynmak isleýärdiler. Öňe sürlen şu maksady halkyň ähli gatlaklary (daşary ýurt maýadarlary bilen baglanyşyklardan başgasy) goldaýardylar.
Milli-azat edijilik hereketi netijesinde, Boliwiýada, Ekwadorda, Gwatemalada, Salwadorda, Wenesuelada, Kolumbiýada diýdimzor düzgün dargadyldy. Argentinada, Meksikada, Çilide, Paragwaýda, Nikaraguada, Kubada we beýleki ýurtlarda hem halkyň öz azatlygy, özbaşdaklygy ugrundaky aýgytly göreş giň gerim aldy.
Kubada general Batistanyň diýdimzor düzgünine garşy Fudel Kastronyň ýolbaşçylygynda rewolýusionerler bäş ýyldan gowrak göreş alyp bardylar. Olar ýeňiş gazanyp, 1959-njy ýylyň Baýdak aýynda rewolýusion hökümeti düzdüler. Ilkibada kommunist bolmadygam bolsa, F. Kastro rewolýusiýanyň gazananlaryny berkitmegiň hatyrasyna SSSR bilen ýakynlaşmaga mejbur bolupdyr we söweşjeň kommuniste öwrülipdir.
40-50-nji ýyllardaky syýasy-ykdysady özgerişler. 40-50-nji ýyllarda Latyn Amerikasy ýurtlarynda amala aşyrylan syýasy, durmuş, ykdysady özgerişleriň häsiýetli taraplaryny şol ýurtlaryň käbirleriniň mysalynda görüp geçeliň !
Braziliýa Latyn Amerikasy döwletleriniň arasynda ykdysady tarapdan iň ösen döwletleriň biridir. Braziliýanyň ykdysadyýetinde täsirli yz galdyran özgerişler 1930-njy ýylda häkimiýet başyna gelen prezident Žetulis Wargasyň (1883-1954) döwründe başlandy. Wargas Braziliýanyň ykdysady tarapdan kuwwatly döwlete öwürmegi maksat edindi. Ol nebit senagatyny, senagatyň başga-da birnäçe pudagyny daşary ýurt maýa eýeleriniň elinden alyp, millileşdirdi. Bu bolsa, ykdysadyýetde güýçli döwlet eýeçiligini döretmäge mümkinçilik berdi.
Wargas ähli syýasy toparlara, kärdeşler arkalaşygy guramalaryna açyk işlemäge hukuk berdi. Ol özüni “täze adalatly döwlet dörediji” diýip atlandyrdy. Emma 1945-nji ýylyň Garaşsyzlyk aýynda demokratik hereketiň ýaýbaňlanmagyndan gorkan ýokary gatlaklar ony häkimiýet başyndan aýyrmagy başardylar.
1950-nji ýylyň Oguz aýynda bolan prezident saýlawynda Wargas ýene-de ýeňiş gazandy. Ol milli ykdysadyýeti gorap, daşary ýurtdan gelýän maýa goýumlaryny çäklendirdi, birinji nobatda, döwlet eýeçiligini ösdürmäge üns berdi.
Wargas elektrik senagatynyň kärhanalaryny döwlet eýeçiligine geçirmek ýer eýeçiligini ýok isledi. Emma ol pikir daşary ýurtly maýa goýumdarlarynyň we ýerli iri ýer eýeleriniň garşylygyny güýçlendirdi. Prezidente garşy harbylaryň ýolbaşçylygynda dildüwşük guraldy. Edilýän hyýanatlara çydaman, Wargas özüni öldürdi.
50-nji ýyllaryň II ýarymynda-da köneçil güýçler ýurtda geçirilýän demokratik häsiýetli özgerişlere garşylyk görkezmegi dowam etdirdiler. Emma täze hökümet Wargasyň ykdysadyýetde döwlet eýeçiligini güýçlendirmeklige saýlan ugruny dowam etdirdi.
Argentina II-nji jahan urşundan soňky on ýyllykda dolandyran prezident Huan Peron (1895-1974) ýurduň ykdysadyýetinde döwletiň täsirini güýçlendirmäge başlady. Onuň döwründe Merkezi bank millileşdirildi. Amerika, Beýik Britaniýa, Fransiýa degişli bolan telefon ulgamlar, demir ýollar hususyýetçilerden satyn alnyp, senagatda kuwwatly döwlet eýeçiligi döredildi.
Ýurduň konstitusiýasynda zähmete, bilime bolan hukuk, demokratik azatlyklar jar edildi. Peron Argentinada adalatly döwletiň döredilýändigini yglan etdi. Hökümet işçileriň, döwlet edaralarynda işleýän gullukçylaryň aýlygyny artdyrdy.
Peron başarjaň syýasatçy we ajaýyp dilewar adamdy. Ol halky öz yzyna düşürmegi başarýardy. Argentinanyň zähmetkeşleri ony öz penakäri hasaplaýardylar. Argentinanyň kärdeşler arkalaşygy onuň esasy daýanjy boldy. Ol ýerli işewür adamlary goldap, olary öz tarapyna çekmegi başarýardy.
Emma prezidentiniň syýastyndan närazy generallar 1955-nji ýylyň Ruhnama aýynda döwlet agdarylyşygyny geçirdiler. Harby hökümdarlar Peronyň kabul eden köp kanunlaryny, konstitisiýany ýatyrdylar.
Meksikada amala aşyrylan özgerişler 1910-1917-nji ýyllaryň rewolýusiýasynda döredilen institusion-rewolyusion partiýanyň (IRP) ýolbaşçylygynda geçirildi. Bu ýerde hem daşary ýurt eýeçiligini millileşdirmek dowam etdirlip, şonuň esasynda döwlet eýeçiligi giňeldildi. Iri ýer eýeçilik ýok edildi, daýhanlar millionlarça gektar ýere eýe boldular. Şu çäreler Meksikada içki syýasy durnukly şertlerinde geçirildi.
Gwatemala, Boliwiýa Latyn Amerikasynyň yzagalak döwletleridir. Bu ýurtlaryň ykdysadyýetiniň esasyny oba hojalygy tutýar. Ekerançylyk üçin amatly iri ýer eýeleriniň we daşary ýurt baýlarynyň elindedi.
1944-nji ýylyň Bitaralyk aýynda Gwatemalada rewolýusiýa bolup, harby polisiýa düzgünini agdardy. Şeýle öwrülişik 1952-nji ýylyň Gurbansoltan aýynda Boliwiýada hem boldy.
Häkimiýeti eline alan güýçler bu ýurtlarda köneçil toparlaryň garşylygyna garamazdan, demokratik özgerişleri amala aşyrmaga girişdiler. Emma ýerli köneçilleriň we ABŞ-yň gazaply garşylygy netijesinde syýasy ýagdaý üýtgedi. 1954-nji ýylyň tomsunda Gwatemalada harby öwrülişik amala aşyrylyp, häkimiýet harbylaryň eline geçdi. 1952-nji ýylda Boliwiýada bolan rewolýusiýa bu ýurda ykdysady özbaşdaklyk getirmedi.
Awtor: www.NiNa.Az
Neşir edilen senesi:
wikipediýa, wiki, kitap, kitaplar, kitaphana, makala, oka, göçürip al, mugt, mugt göçürip al, mp3, wideo, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, surat, aýdym-saz, aýdym, film, kitap, oýun, oýunlar, jübi telefony, android, ios, alma, jübi telefony, samsung, iphone, xiomi, xiaomi kompýuter, Latyn Amerikasy hakda maglumat, Latyn Amerikasy näme? Latyn Amerikasy näme diýmek?
Latyn Amerikasy 40 50 nji yyllarda Latyn Amerikasynyn umumy yagdayy Latyn Amerikasy yurtlary bazar ykdysadyyetinin osus yoluna ABS dan we Gunbatar Yewropa yurtlaryndan has son dusduler Onun sebabi de bu sebitin taryhynyn tazelikler demokratik ozgerisler girizmek islan guycler bilen kone duzgunin tarapdarlarynyn arasyndaky barlysyksyz goresden doly bolmagydyr Bu yagday sol yurtlaryn ykdysadyyetine yaramaz tasir etdi Birinjiden olaryn ABS dan Gunbatar Yewropa dowletlerinden yza galmaklygyna sebap boldy Ikinjiden olar osen senagatly dowletlerin cig mal cesmesine owruldiler Latyn Amerikasy dine bir tebigy baylyklaryn bol sebiti bolman eysem arzan isci guyjunin hem kop yeridi Sonun ucinem ABS we beyleki osen dowletler ol yere howes bilen oz maya goyumlaryny goydular Netijede sebitin ykdysadyyeti dasary yurt mayadarlarynyn gol astyna dusdi Ykdysady tarapdan baknalyk bolsa syyasy ozbasdaklygy da caklendiryardi II nji jahan ursy yyllarynda Latyn Amerikasy yurtlarynyn aglabasynyn osusinde birmenzes umumy hasiyetli yagdaylar yuze cykdy Argentina Meksika Kolumbiya Braziliya yaly yurtlar urusyan dowletlerin islegini kanagatlandyryp olaryn senagaty ucin zerur cig maly onduryardiler Sol onumlerin bahasynyn birnace esse yokarlanmagy yerli baylaryn sanynyn artmagyna getirdi Yerli baylarda bolsa dasary yurtlarda baknalykdan dynmak meyli guyclendi Olaryn goldamagy bilen dowlet eyeciligi osup baslady Germaniya hem onun yaranlaryna degisli eyeciligin millilesdirmegi dasary yurtlara degisli senagat karhanalarynyn demir yollaryn satyn alnyp dowlet eyeciligine owrulmegi yaly carelerin hemmesi ykdysadyyetde dowlet eyeciligini guyclendirip ykdysady baknalykdan dynmaga gonukdirilen carelerdi Emma sol carelerin gecirilmegine garamazdan 50 nji yyllarda da Latyn Amerikasy dowletlerinin ykdysady baknalygy entek saklanyardy Sebabi ol yurtlaryn ykdysadyyetinin in esasy we has girdejili pudaklary ABS yn elindedi ABS 1949 1960 njy yyllarda sol dowletlere goyan maya goymundan 2 esseden gowrak girdeji alypdy 50 nji yyllarda Latyn Amerikasy yurtlarynyn oba hojalygynda ayratyn bellar yaly ozgerisler bolmady II jahan ursundan onki yyllardaky yaly yagday yagny iri yer eyeciligi saklanyp galdy Oba hojalygynyn esasy ayratynlygy her yurdun ozune mahsus ekininin bolmagydyr monokultura Mysal ucin Braziliyada Kolumbiyada kofe Kubada Dominkan respublikasynda gant Gondurasda Kosta Rikada Ekwadorda banan oba hojalygynyn esasy onumi hasaplanyardy Milli azat edijilik hereketi Latyn Amerikasy yurtlarynyn syyasy ykdysady yagdayy ol yerlerde milli azat edijilik hereketinin guyclenmegine getirdi 1940 njy yyllaryn ikinji yarymynda 50 nji yyllaryn basynda sebitin yurtlarynda agalyk eden onki syyasy toparlar gowsap demokratik ozgerislerin tarapdarlary guyclendiler Bu toparlar ykdysadyyete dowletin aygytly gosulmagy yerli maya goyumlarynyn ahmiyetinin yokarlandyrylmagy esasynda dasary yurt mayasyna baknalykdan dynmak isleyardiler One surlen su maksady halkyn ahli gatlaklary dasary yurt mayadarlary bilen baglanysyklardan basgasy goldayardylar Milli azat edijilik hereketi netijesinde Boliwiyada Ekwadorda Gwatemalada Salwadorda Wenesuelada Kolumbiyada diydimzor duzgun dargadyldy Argentinada Meksikada Cilide Paragwayda Nikaraguada Kubada we beyleki yurtlarda hem halkyn oz azatlygy ozbasdaklygy ugrundaky aygytly gores gin gerim aldy Kubada general Batistanyn diydimzor duzgunine garsy Fudel Kastronyn yolbascylygynda rewolyusionerler bas yyldan gowrak gores alyp bardylar Olar yenis gazanyp 1959 njy yylyn Baydak ayynda rewolyusion hokumeti duzduler Ilkibada kommunist bolmadygam bolsa F Kastro rewolyusiyanyn gazananlaryny berkitmegin hatyrasyna SSSR bilen yakynlasmaga mejbur bolupdyr we sowesjen kommuniste owrulipdir 40 50 nji yyllardaky syyasy ykdysady ozgerisler 40 50 nji yyllarda Latyn Amerikasy yurtlarynda amala asyrylan syyasy durmus ykdysady ozgerislerin hasiyetli taraplaryny sol yurtlaryn kabirlerinin mysalynda gorup gecelin Braziliya Latyn Amerikasy dowletlerinin arasynda ykdysady tarapdan in osen dowletlerin biridir Braziliyanyn ykdysadyyetinde tasirli yz galdyran ozgerisler 1930 njy yylda hakimiyet basyna gelen prezident Zetulis Wargasyn 1883 1954 dowrunde baslandy Wargas Braziliyanyn ykdysady tarapdan kuwwatly dowlete owurmegi maksat edindi Ol nebit senagatyny senagatyn basga da birnace pudagyny dasary yurt maya eyelerinin elinden alyp millilesdirdi Bu bolsa ykdysadyyetde guycli dowlet eyeciligini doretmage mumkincilik berdi Wargas ahli syyasy toparlara kardesler arkalasygy guramalaryna acyk islemage hukuk berdi Ol ozuni taze adalatly dowlet dorediji diyip atlandyrdy Emma 1945 nji yylyn Garassyzlyk ayynda demokratik hereketin yaybanlanmagyndan gorkan yokary gatlaklar ony hakimiyet basyndan ayyrmagy basardylar 1950 nji yylyn Oguz ayynda bolan prezident saylawynda Wargas yene de yenis gazandy Ol milli ykdysadyyeti gorap dasary yurtdan gelyan maya goyumlaryny caklendirdi birinji nobatda dowlet eyeciligini osdurmage uns berdi Wargas elektrik senagatynyn karhanalaryny dowlet eyeciligine gecirmek yer eyeciligini yok isledi Emma ol pikir dasary yurtly maya goyumdarlarynyn we yerli iri yer eyelerinin garsylygyny guyclendirdi Prezidente garsy harbylaryn yolbascylygynda dilduwsuk guraldy Edilyan hyyanatlara cydaman Wargas ozuni oldurdi 50 nji yyllaryn II yarymynda da konecil guycler yurtda gecirilyan demokratik hasiyetli ozgerislere garsylyk gorkezmegi dowam etdirdiler Emma taze hokumet Wargasyn ykdysadyyetde dowlet eyeciligini guyclendirmeklige saylan ugruny dowam etdirdi Argentina II nji jahan ursundan sonky on yyllykda dolandyran prezident Huan Peron 1895 1974 yurdun ykdysadyyetinde dowletin tasirini guyclendirmage baslady Onun dowrunde Merkezi bank millilesdirildi Amerika Beyik Britaniya Fransiya degisli bolan telefon ulgamlar demir yollar hususyyetcilerden satyn alnyp senagatda kuwwatly dowlet eyeciligi doredildi Yurdun konstitusiyasynda zahmete bilime bolan hukuk demokratik azatlyklar jar edildi Peron Argentinada adalatly dowletin doredilyandigini yglan etdi Hokumet iscilerin dowlet edaralarynda isleyan gullukcylaryn aylygyny artdyrdy Peron basarjan syyasatcy we ajayyp dilewar adamdy Ol halky oz yzyna dusurmegi basaryardy Argentinanyn zahmetkesleri ony oz penakari hasaplayardylar Argentinanyn kardesler arkalasygy onun esasy dayanjy boldy Ol yerli isewur adamlary goldap olary oz tarapyna cekmegi basaryardy Emma prezidentinin syyastyndan narazy generallar 1955 nji yylyn Ruhnama ayynda dowlet agdarylysygyny gecirdiler Harby hokumdarlar Peronyn kabul eden kop kanunlaryny konstitisiyany yatyrdylar Meksikada amala asyrylan ozgerisler 1910 1917 nji yyllaryn rewolyusiyasynda doredilen institusion rewolyusion partiyanyn IRP yolbascylygynda gecirildi Bu yerde hem dasary yurt eyeciligini millilesdirmek dowam etdirlip sonun esasynda dowlet eyeciligi gineldildi Iri yer eyecilik yok edildi dayhanlar millionlarca gektar yere eye boldular Su careler Meksikada icki syyasy durnukly sertlerinde gecirildi Gwatemala Boliwiya Latyn Amerikasynyn yzagalak dowletleridir Bu yurtlaryn ykdysadyyetinin esasyny oba hojalygy tutyar Ekerancylyk ucin amatly iri yer eyelerinin we dasary yurt baylarynyn elindedi 1944 nji yylyn Bitaralyk ayynda Gwatemalada rewolyusiya bolup harby polisiya duzgunini agdardy Seyle owrulisik 1952 nji yylyn Gurbansoltan ayynda Boliwiyada hem boldy Hakimiyeti eline alan guycler bu yurtlarda konecil toparlaryn garsylygyna garamazdan demokratik ozgerisleri amala asyrmaga girisdiler Emma yerli konecillerin we ABS yn gazaply garsylygy netijesinde syyasy yagday uytgedi 1954 nji yylyn tomsunda Gwatemalada harby owrulisik amala asyrylyp hakimiyet harbylaryn eline gecdi 1952 nji yylda Boliwiyada bolan rewolyusiya bu yurda ykdysady ozbasdaklyk getirmedi