Azərbaycan
Lietuva
Malta
ශ්රී ලංකාව
Türkmenistan
Türkiyə
Украина
Oguznama Türkmen Ruhunyň birinji eýýamy biziň eýýamymyzdan öňki V müňýyllykdan biziň eýýamymyzyň 650 nji ýylyna çenli ar
Oguznama
Oguznama — Türkmen Ruhunyň birinji eýýamy biziň eýýamymyzdan öňki V müňýyllykdan biziň eýýamymyzyň 650-nji ýylyna çenli aralygy tutýar. Bu eýýamda milletiň ruhy gözbaşy Oguz handyr, halal, sada türkmen zähmeti bilen gün görýär. Oňony öküzdir. Öküz öz zähmeti bilen tebigaty özgerdýär. Öküz ene ýeriň hasyl bermegine sebäp bolýar. Öküz ýaşaýşy, dünýäni, jemgyýeti herekete getirýär.
Eger Oguz hanyň ýoly gönümellik, halallyk hem adyllyk ýoly bolsa, onda ol ýoldan ýöremegiň dyzmaçlyk, gaýduwsyzlyk hem-de mertlik diýen ýörelgeleri bardyr.
Ýoly ýörelgeli ýeňer. Oguz han Türkmeniň öküz sypaty zähmetsöýerlik, jepakeşlik, erklilik, güýçlilik, döwletlilik alamatlaryny özünde jemleýär. Eger onuň ýoly bitewilik, agzybirlik hem-de jebislik ýoly bolsa, onda bu ýoluň jepakeşlik, erklilik, güýçlilik we zähmetsöýerlik ýaly ýörelgeleri bardyr.
Dirä – ýörelge,
Ölä – gonalga – diýipdir Oguz han Türkmen.
Bu pähim onuň eýýamynda türkmenlerde işjeňligiň iň ýokary derejä ýetendigini görkezýär.
Türkmenistanyň Garaşsyzlygyny almagy Beýik Saparmyrat Türkmenbaşynyň Milli Galkynyş syýasatyny yglan etmegi bilen baglanyşykly halkyň geçmişdäki taryhy we edebi ýadygärliklerini kompleksleýin we etaplaýyn öwrenmeklige alymlar düýpli üns berip başlaýarlar.
Biziň döwrümize çenli saklanyp galan gündogaryň ýazuw ýadygärlikleri gadymy halklaryň şol sanda türkmenleriň sosial-ykdysady we syýasy taryhynyözboluşlu şohlelendirýär.
Sowet taryh ylmy şeýle taryhy we edebiýat ýadygärliklerini öwrenmekde ep-esli öňegidişlikler gazandy. Taryhçy alymlar Gündogar halklaryň taryhyna degişli bir topar original işleri döretdiler. Şol bir wagtda ylmy taýdan unikal we wajyp pars, arap we türki dillerdäki orta asyr awtorlarynyň eserleri ylmy taýdan düýpli derňewden daşda galyp diňe spesialistleriň az bölejigine elýeter boldy.
Şeýlelik bilen Gündogar halklaryň ösüşiniň umumy kanunalaýyklygyny hem-de spesifiki aýratynlyklaryna obýektiw häsiýetnama bermekde zerur bolan baý maglumatlar dil bilmezlik we kommunistik partiýanyň hökmürowanlyk syýasaty bilen bagly giň okyjylar köpçuligi üçin elýeter bolmady. Biziň günlerimizde Gündogar halklaryň şol sanda türkmen halkynyň gadymy ýazuw ýadygärliklerini ylmy dolanşyga girişmekligiň türkmen halkynyň ösüşiniň irki döwürlerini öwrenmekde uly ähmiýete eýedir.
IX asyrdan türkmenler diýlip atlandyrylan oguzlar häzirki Türkmenistanda Azerbaýjanda, Eyranda, Türkiýede, Yrakda ýaşaýan türki halkalaryňnesilbaşylary hasaplanýar. Olaryň arasyndan Seljuklar, Horezmşalar, Osmanlar dinastiýalarynyň wekilleri orta çykdylar.
Türki taýpalarynyň şol sanda türkmenleriň irki taryhyny birneme doly şöhlelendirýän ýazuw ýadygärlikleriň içinde fundamental hem-de klassik iş hasaplandy. XIV asyr musulman taryhçysy Fazlallah Raşidaddiniň (ylmy dilde “Oguznama” “Ähliumumy taryh” ) ýa-da “ýyl ýazgylarynyň jemi” hasaplanýar. Bu işde oguzlaryň taryhy giňişleýin beýan edilip, awtor oguz taýpalaryny alynky Aziýadaky yslama uýýan türki taýpalarynyň ötenleri hasaplanýar. “Oguzlaryň taryhy” ýa-da “Oguzlaryň hem-de olaryň nesilleriniň, türkleriň soltanlarynyň we (wladyka) –larynyň taryhy” diýip doly at bilen atlandyrylýar. Bu eser diňe bir ýazuw çeşmelerine esaslanman eýsem halk döredijiligine degişli bolup onda rowaýatlar hakykat bilen sepleşip gidýär.
Oguzyň legendar taryhy türki halklaryň edebiýat ýadygärligi hökmünde köp alymlar tarapyndan öwrenildi. Aýratynda Oguznamanyň goşgy formasyndaky warianty giň analizlenip dörän döwründen başlap alymlaryň ünsüni özüe çekdi. Oňa ilkinji bolup nemes alymy F. Dits üns berip ony nemes diline terjime etdi. Oguznamanyň tekstiniň üstünde W.W. Radlow “K woprosu ob uýgurah”, Bartold W.W. “Tureskiý epos i Kawkaz” diýen işlerinde hem-de Riza Nura, Pellýu P. Banga W. soňra Orkun H.N. Şerbak A.M. Eraslan N. Kononow A. N. işlediler.
“Oguznamanyň” taryhy arena çykmagyna XI asyrdan başlap türkmen dinastiýalarynyň türki taýpalarynyň we olaryň özleriniň taryhyny ýazmaklyga gyzyklanmasynyň bolmagy täsir edipdir.
Beýleki halklar ýaly oguzlar-da öz urugynyň geneologiýasyna düýpli üns beripdirler. Mahmyt Kaşgarlynyň belleýşi ýaly oguzlar 24 sany taýpa bölünipdir. (Oguzhan we onuň ogullary, agtyklary). Mahmyt Kaşgarlynyň XI asyrda döredilen belli sözlüginde şol 24 oguz taýpalarynyňda ady tutulýar. Reşiteddin oguzlaryň geneologiýasynda has takyk stabilleşen maglumatlary berýär.
Oguznama Stambulda Topkanyň kitaphanasynda saklanýar. Onyň başlangyjy “Bismillahi ar-rahmani-r-rahim … ” diýip başlanyp, onda Nuh Pygamber öz ogullaryna ýer şarynyň adam ýaşaýan ýerlerini bölüp berende uly ogly Ifata (Ýagfasa) ol “Gündogar üstleriň Türkmenistan bilen bilelikde berýär “ diýilip aýdylýar.
Golýazmanyň mazmuny şeýle :
1.Oguzyň atasy, daýylary garyndaşlary ýakyn adamlary bilen göreşi.
2.Oguzyň ýer ýüzüni basyp almak ugrunda ýörüşi. Onuň dürli üstlerie ilçiler bellemegi.
3.Oguzyň Gylborak taýpalary bilen urşy.
4.Oguzyň (##)tümlikler ýurduna we ol ýurt barada maglumatlar.
5.Oguzyň Şirwana, Şemaha ilçi ibermegi.
6.Oguzyň Diýarbekir Kürdistanyň üsti bilen Şama ýörüşi.
7.Oguzyň Ruma hem-de franklara garşy öz ogullary bilen goşun iberilmegi.
8.Oguzyň ogullarynyň Rumdaky söweşleri. Rum goşunlary bilen duşuşygy barada takyk maglumatlar.
9.Oguzyň öz goşuny bilen Damaska we onuň töwereklerine ýörüşi.
10.Oguzyň Müsüre ýörüşi we ony özüne tabyn edişi.
11.Oguzyň Bagdada, Basra we oňa goňşy ülkelere ýörüşi.
12.Oguzyň öz ogullaryny fars we Kermene tarap iberişi.
13.Oguzyň Iraga öz ilçilerini iberşi.
14.Oguzyň Mazendrana ýörişi ony basyp almagy, Gürgeni Dehistany, Horasany, Kukystany basyp almagy.
15.Oguzyň watanyna dolanmagy, onuň soňky ýyllary.
16.Oguzyň ogly Gün hanyň patyşalyk etmegi.
17.Oguz Ýabgusy Günhandan soňky döwürde
18.Gara hanyň ogly Bugra hanyň patyşalyk edişi.
Jemi 17 bapdan durýar.
Egerde A.N. Bernştamyň “Istiriçeskaýa prawda w legende ob Oguz - hane” diýen makalasyny göz öňünde tutmasaň “Oguznama” taryhçylar tarapyndan düýpli derňelmedik işleriň biridir. Ýöne bu eserde türk-oguzlarynyň Hytaýyň demirgazyk oblastlaryny, Türkistany Tebeti, Hindistany, Ural daglarynyň iki tarapyny, Emba, Ural, Wolga derýalarynyň aşak akymlaryny Orsýetiň Günortasyny, Demirgazyk Kawkazy, Zakawkazýeni, Eýrany, Anatoliýany, Yragy, Siriýany, Müsüri basyp alşy barada baý maglumatlar bar. “Oguznamada” destanyň umumylaşdyrylan wersiýasynyň düzülen döwrüne çenli dowam eden Oguz han baradaky rowaýatlar-da ýerleşdirilipdir. “Oguznama” dürli halkyýetleriň we halklaryň dil döredijiliginiň önümidir. Onda çarwa taýpalarda patriarhal gatnaşyklarynyň kemala gelip başlan döwründen bärki köp sanly maglumatlar ýerleşdirilen. A.N. Bernştam “Oguznamada” taryhy prosesiň bäş sany döwrüni belleýär.
a)Patriarhal gatnaşyklaryň kemala gelmegi
b)Synpy gatnaşyklaryň kemala gelmegi
c)Gunlar döwri. Modeniň dabaralanan döwri. (209-174 b.e.öň)
d)Türki halklar döwri VI – VIII asyrlar
e)Peçenek – Polowesler döwri IX – XII asyrlar
Bernştamyň döwürleriniň içinde bir döwri, ýagny seljuklar döwrünide goşmak biziň pikirimizça dogry bolýar. Oguz hem-de Däde Gorkut baradaky iň irki maglumatlar mamlýuk taryhçysy Abu Bahra ibn Abdallah ibn Aýben ad Dawadari (1332-nji ýogalan)-niň taryhy işlerinde ((“Durar at-tijak wa gurar tawarih az-zaman”) “Žemçužina wensow i wse otbornoýe w letopisýah wremeni”)) berilýär. Ol şeýle belleýär türki halklar bu kitaby nesilden nesle geçirýär. Bu kitapda olaryň (oguzlaryň) taryhynyň başlanyşy, olaryň döreýşi hem-de olaryň ilkinji beýik hökümdary Oguzyň durmuşynyň beýany berilýär.
Oguznamanyň haýsy döwürde ýazylandygy barada bir zat aýtmak kyn. Ýöne biziň pikirimizçe bu kitap XIV asyrda Ilhanstan agalyk eden döwründe ýüze çykan bolmagy mümkin. Sebäbi şu döwürde Ilhanlaryň köşgünde uýgur ýazuwy, ruhy we medeni durmuşynyň dowam etmegi oňa ilkinji nobatda täsir etmegu mümkin. Hut uýgurlaryň Oguz nagan baradaky destany türkleriň taryhynyň Oguz han baradaky powestiň döremegine şert döredipdir.
“Oguznamanyň” dil halk döredijiligini hem-de gürrüňlere daýanýandygyna şolaryň hemmesiniň rowaýatlaryň real faktlaryň birleşmegi bize bir türki halklaryň däl, eýsem oguz taýpalarynyň aralaşan halkalarynyň başlangyç taryhy barada taryhy çeşme bolup hyzmat edýär .
Oguznama diňe bir kesgitli halkyň döredijiliginiň netijesi däldir. Onda taryhy hakykaty görkezýän köp halklar bilen ilki türki halklar bilen baglanyşykly çeşmeler öz şöhlelenmesini tapýar. “Oguznamada” Raşiteddin hökümdarlaryň genealogik tablisasyny berýär. Ol Nuh Pygamberden başlanyp, soň onuň ogly ýafes, Dib, Çawkuhan, soňra Gara han Oguz hanyň atasy, soňra Oguz han (1000 ýyl ýaşaýar 116 ýyl patyşalyk edýär). Soňra Gün han 70 ýyl ýaşap 70 patyşalyk edýär. Soňra Dib Ýawkuthan şeýdip jemi 36 oguz hanlarynyň dolandyran ýyllary görkezilip soňy Sejuk Togrul Soltan bilen tamamlanýar.
Awtor: www.NiNa.Az
Neşir edilen senesi:
wikipediýa, wiki, kitap, kitaplar, kitaphana, makala, oka, göçürip al, mugt, mugt göçürip al, mp3, wideo, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, surat, aýdym-saz, aýdym, film, kitap, oýun, oýunlar, jübi telefony, android, ios, alma, jübi telefony, samsung, iphone, xiomi, xiaomi kompýuter, Oguznama hakda maglumat, Oguznama näme? Oguznama näme diýmek?
Oguznama Turkmen Ruhunyn birinji eyyamy bizin eyyamymyzdan onki V munyyllykdan bizin eyyamymyzyn 650 nji yylyna cenli aralygy tutyar Bu eyyamda milletin ruhy gozbasy Oguz handyr halal sada turkmen zahmeti bilen gun goryar Onony okuzdir Okuz oz zahmeti bilen tebigaty ozgerdyar Okuz ene yerin hasyl bermegine sebap bolyar Okuz yasaysy dunyani jemgyyeti herekete getiryar Eger Oguz hanyn yoly gonumellik halallyk hem adyllyk yoly bolsa onda ol yoldan yoremegin dyzmaclyk gayduwsyzlyk hem de mertlik diyen yorelgeleri bardyr Yoly yorelgeli yener Oguz han Turkmenin okuz sypaty zahmetsoyerlik jepakeslik erklilik guyclilik dowletlilik alamatlaryny ozunde jemleyar Eger onun yoly bitewilik agzybirlik hem de jebislik yoly bolsa onda bu yolun jepakeslik erklilik guyclilik we zahmetsoyerlik yaly yorelgeleri bardyr Dira yorelge Ola gonalga diyipdir Oguz han Turkmen Bu pahim onun eyyamynda turkmenlerde isjenligin in yokary dereja yetendigini gorkezyar Turkmenistanyn Garassyzlygyny almagy Beyik Saparmyrat Turkmenbasynyn Milli Galkynys syyasatyny yglan etmegi bilen baglanysykly halkyn gecmisdaki taryhy we edebi yadygarliklerini kompleksleyin we etaplayyn owrenmeklige alymlar duypli uns berip baslayarlar Bizin dowrumize cenli saklanyp galan gundogaryn yazuw yadygarlikleri gadymy halklaryn sol sanda turkmenlerin sosial ykdysady we syyasy taryhynyozboluslu sohlelendiryar Sowet taryh ylmy seyle taryhy we edebiyat yadygarliklerini owrenmekde ep esli onegidislikler gazandy Taryhcy alymlar Gundogar halklaryn taryhyna degisli bir topar original isleri doretdiler Sol bir wagtda ylmy taydan unikal we wajyp pars arap we turki dillerdaki orta asyr awtorlarynyn eserleri ylmy taydan duypli dernewden dasda galyp dine spesialistlerin az bolejigine elyeter boldy Seylelik bilen Gundogar halklaryn osusinin umumy kanunalayyklygyny hem de spesifiki ayratynlyklaryna obyektiw hasiyetnama bermekde zerur bolan bay maglumatlar dil bilmezlik we kommunistik partiyanyn hokmurowanlyk syyasaty bilen bagly gin okyjylar kopculigi ucin elyeter bolmady Bizin gunlerimizde Gundogar halklaryn sol sanda turkmen halkynyn gadymy yazuw yadygarliklerini ylmy dolansyga girismekligin turkmen halkynyn osusinin irki dowurlerini owrenmekde uly ahmiyete eyedir IX asyrdan turkmenler diylip atlandyrylan oguzlar hazirki Turkmenistanda Azerbayjanda Eyranda Turkiyede Yrakda yasayan turki halkalarynnesilbasylary hasaplanyar Olaryn arasyndan Seljuklar Horezmsalar Osmanlar dinastiyalarynyn wekilleri orta cykdylar Turki taypalarynyn sol sanda turkmenlerin irki taryhyny birneme doly sohlelendiryan yazuw yadygarliklerin icinde fundamental hem de klassik is hasaplandy XIV asyr musulman taryhcysy Fazlallah Rasidaddinin ylmy dilde Oguznama Ahliumumy taryh ya da yyl yazgylarynyn jemi hasaplanyar Bu isde oguzlaryn taryhy ginisleyin beyan edilip awtor oguz taypalaryny alynky Aziyadaky yslama uyyan turki taypalarynyn otenleri hasaplanyar Oguzlaryn taryhy ya da Oguzlaryn hem de olaryn nesillerinin turklerin soltanlarynyn we wladyka larynyn taryhy diyip doly at bilen atlandyrylyar Bu eser dine bir yazuw cesmelerine esaslanman eysem halk doredijiligine degisli bolup onda rowayatlar hakykat bilen seplesip gidyar Oguzyn legendar taryhy turki halklaryn edebiyat yadygarligi hokmunde kop alymlar tarapyndan owrenildi Ayratynda Oguznamanyn gosgy formasyndaky warianty gin analizlenip doran dowrunden baslap alymlaryn unsuni ozue cekdi Ona ilkinji bolup nemes alymy F Dits uns berip ony nemes diline terjime etdi Oguznamanyn tekstinin ustunde W W Radlow K woprosu ob uygurah Bartold W W Tureskiy epos i Kawkaz diyen islerinde hem de Riza Nura Pellyu P Banga W sonra Orkun H N Serbak A M Eraslan N Kononow A N islediler Oguznamanyn taryhy arena cykmagyna XI asyrdan baslap turkmen dinastiyalarynyn turki taypalarynyn we olaryn ozlerinin taryhyny yazmaklyga gyzyklanmasynyn bolmagy tasir edipdir Beyleki halklar yaly oguzlar da oz urugynyn geneologiyasyna duypli uns beripdirler Mahmyt Kasgarlynyn belleysi yaly oguzlar 24 sany taypa bolunipdir Oguzhan we onun ogullary agtyklary Mahmyt Kasgarlynyn XI asyrda doredilen belli sozluginde sol 24 oguz taypalarynynda ady tutulyar Resiteddin oguzlaryn geneologiyasynda has takyk stabillesen maglumatlary beryar Oguznama Stambulda Topkanyn kitaphanasynda saklanyar Onyn baslangyjy Bismillahi ar rahmani r rahim diyip baslanyp onda Nuh Pygamber oz ogullaryna yer sarynyn adam yasayan yerlerini bolup berende uly ogly Ifata Yagfasa ol Gundogar ustlerin Turkmenistan bilen bilelikde beryar diyilip aydylyar Golyazmanyn mazmuny seyle 1 Oguzyn atasy dayylary garyndaslary yakyn adamlary bilen goresi 2 Oguzyn yer yuzuni basyp almak ugrunda yorusi Onun durli ustlerie ilciler bellemegi 3 Oguzyn Gylborak taypalary bilen ursy 4 Oguzyn tumlikler yurduna we ol yurt barada maglumatlar 5 Oguzyn Sirwana Semaha ilci ibermegi 6 Oguzyn Diyarbekir Kurdistanyn usti bilen Sama yorusi 7 Oguzyn Ruma hem de franklara garsy oz ogullary bilen gosun iberilmegi 8 Oguzyn ogullarynyn Rumdaky sowesleri Rum gosunlary bilen dususygy barada takyk maglumatlar 9 Oguzyn oz gosuny bilen Damaska we onun towereklerine yorusi 10 Oguzyn Musure yorusi we ony ozune tabyn edisi 11 Oguzyn Bagdada Basra we ona gonsy ulkelere yorusi 12 Oguzyn oz ogullaryny fars we Kermene tarap iberisi 13 Oguzyn Iraga oz ilcilerini ibersi 14 Oguzyn Mazendrana yorisi ony basyp almagy Gurgeni Dehistany Horasany Kukystany basyp almagy 15 Oguzyn watanyna dolanmagy onun sonky yyllary 16 Oguzyn ogly Gun hanyn patysalyk etmegi 17 Oguz Yabgusy Gunhandan sonky dowurde 18 Gara hanyn ogly Bugra hanyn patysalyk edisi Jemi 17 bapdan duryar Egerde A N Bernstamyn Istiriceskaya prawda w legende ob Oguz hane diyen makalasyny goz onunde tutmasan Oguznama taryhcylar tarapyndan duypli dernelmedik islerin biridir Yone bu eserde turk oguzlarynyn Hytayyn demirgazyk oblastlaryny Turkistany Tebeti Hindistany Ural daglarynyn iki tarapyny Emba Ural Wolga deryalarynyn asak akymlaryny Orsyetin Gunortasyny Demirgazyk Kawkazy Zakawkazyeni Eyrany Anatoliyany Yragy Siriyany Musuri basyp alsy barada bay maglumatlar bar Oguznamada destanyn umumylasdyrylan wersiyasynyn duzulen dowrune cenli dowam eden Oguz han baradaky rowayatlar da yerlesdirilipdir Oguznama durli halkyyetlerin we halklaryn dil doredijiliginin onumidir Onda carwa taypalarda patriarhal gatnasyklarynyn kemala gelip baslan dowrunden barki kop sanly maglumatlar yerlesdirilen A N Bernstam Oguznamada taryhy prosesin bas sany dowruni belleyar a Patriarhal gatnasyklaryn kemala gelmegi b Synpy gatnasyklaryn kemala gelmegi c Gunlar dowri Modenin dabaralanan dowri 209 174 b e on d Turki halklar dowri VI VIII asyrlar e Pecenek Polowesler dowri IX XII asyrlar Bernstamyn dowurlerinin icinde bir dowri yagny seljuklar dowrunide gosmak bizin pikirimizca dogry bolyar Oguz hem de Dade Gorkut baradaky in irki maglumatlar mamlyuk taryhcysy Abu Bahra ibn Abdallah ibn Ayben ad Dawadari 1332 nji yogalan nin taryhy islerinde Durar at tijak wa gurar tawarih az zaman Zemcuzina wensow i wse otbornoye w letopisyah wremeni berilyar Ol seyle belleyar turki halklar bu kitaby nesilden nesle geciryar Bu kitapda olaryn oguzlaryn taryhynyn baslanysy olaryn doreysi hem de olaryn ilkinji beyik hokumdary Oguzyn durmusynyn beyany berilyar Oguznamanyn haysy dowurde yazylandygy barada bir zat aytmak kyn Yone bizin pikirimizce bu kitap XIV asyrda Ilhanstan agalyk eden dowrunde yuze cykan bolmagy mumkin Sebabi su dowurde Ilhanlaryn kosgunde uygur yazuwy ruhy we medeni durmusynyn dowam etmegi ona ilkinji nobatda tasir etmegu mumkin Hut uygurlaryn Oguz nagan baradaky destany turklerin taryhynyn Oguz han baradaky powestin doremegine sert doredipdir Oguznamanyn dil halk doredijiligini hem de gurrunlere dayanyandygyna solaryn hemmesinin rowayatlaryn real faktlaryn birlesmegi bize bir turki halklaryn dal eysem oguz taypalarynyn aralasan halkalarynyn baslangyc taryhy barada taryhy cesme bolup hyzmat edyar Oguznama dine bir kesgitli halkyn doredijiliginin netijesi daldir Onda taryhy hakykaty gorkezyan kop halklar bilen ilki turki halklar bilen baglanysykly cesmeler oz sohlelenmesini tapyar Oguznamada Rasiteddin hokumdarlaryn genealogik tablisasyny beryar Ol Nuh Pygamberden baslanyp son onun ogly yafes Dib Cawkuhan sonra Gara han Oguz hanyn atasy sonra Oguz han 1000 yyl yasayar 116 yyl patysalyk edyar Sonra Gun han 70 yyl yasap 70 patysalyk edyar Sonra Dib Yawkuthan seydip jemi 36 oguz hanlarynyn dolandyran yyllary gorkezilip sony Sejuk Togrul Soltan bilen tamamlanyar