Azərbaycan
Deutschland
Lietuva
Malta
ශ්රී ලංකාව
Türkmenistan
Türkiyə
Украина
Togtamyşyň hakyky ady Nasyreddin Togtamyş han 1342 1405 08 Tümen ýakynlary günbatar Sibiriýa 1380 1396 njy ýyllar aralyg
Togtamyş
Togtamyşyň hakyky ady Nasyreddin Togtamyş han (1342?-1405-08?. Tümen ýakynlary, günbatar Sibiriýa) 1380-1396-njy ýyllar aralygynda hany bolupdyr. Ak Orda we Gök orda hanlyklaryny döwletiniň saýasynda birleşdiripdir. Çingiz hanyň iň kiçi agtygy Orda hanyň neslinden gelip çykan. Juçynyň ogullaryndan Tuga Teýmiriň neslinden gelen ogludyr. hökümdary (hökümdarlygy 1369-1379) kakasyny öldürdip Samarkanda baryp Teýmiriň hyzmatynda durdy (1375). Teýmiriň hemaýaty bilen 1375-nji ýyldan başlap ilki hökümdary Teýmir Mäligi ýeňlişe sezewar edýär. Soňra gündogar Deşti-Gypçaga agalyk etdi (1377). 1378-nji ýylda Kalka söweşinde Günbatar Deşti-Gypjak hökümdary hany ýeňlişe sezewar edip Altyn Orda döwletini basyp aldy (1378) we dargan goşun birligini täzeden jemledi. Şonluk bilen Juçy ulusynyň Özbekler bilen birlikde we gollaryny öz golastynda täzeden birleşdiren Togtamyş, garaşsyzlyk ugrunda jan edýän emirleri agzybir etdi. 1382-nji ýylda Moskwa şäher galasyny zabt etdi we Rus şazadalaryny salgyt tölemeklerine mejbur etdi. Özüne baş göteren Rus şazadalyklary bilen Litwanýada agyr ýeňlişe ugratdy we bu ýerleri gol astyna aldy. hanlygyny öňki kuwwatly ýagdaýyna getirip Seýhundan Turlaýa (Dniestr) we Kiýewe uzalan uly döwletiň hökümdary boldy.
Togtamyş bilen Teýmiriň aralygyndaky söweş
Ýokarda durup geçişimiz ýaly Togtamyşa köp ýardamlar edipdi. Togtamyş bu edilen ýagşylyklary unudupdy we ony äsgermän başlapdy. Şunça başarnyklaryndan soňra Altyn Orda döwletiniň öňki serhetlerine bagly bolan Teýmire bagly bolan Horezmi yzyna gaýdyp almak isledi. Şol hem bilen aralarynyň bozulmagyna getiripdir. Çozuşlar edip Teýmirli döwletiniň golastyndaky Azerbeýjana çozup girmekden çekinmedi (1387). 1388-nji ýylda Teýmiriň günbatar ýörüşlerinden peýdalanyp onuň ogly Omar Şeýhi ýeňip bütin Mawerannahra çozdy. Taýýarlyk görüp soňra Teýmire Gunduzja söweşinde ýeňilip bu sapar öz döwleti duşman kuwwatlary tarapyndan syndyryldy. Bu ýeňlişde Deşti-Gypjakdaky güýjini goraýan Togtamyş, Memluk soltany Berkuka ilçi ugradyp Teýmire garşy onuň bilen soýuzdaş boldy. Aryny almak üçin Teýmiriň Mardin we üleklerine baran wagtlary Detbentden Şirwana bir sapar çozuş etdi we bütin halkyny gylyçdan geçirdi. Çozuşlary netijesinde ýykyp-ýakyşdyranyndan (1394) soňra, Altyn Orda ýörüşe çykan Teýmir bilen bolan Terek söweşinde (1395) hem ýene ýeňlişe sezewar bolýar. Ýeňilip Kazana (Gazan) janpenalary bilen sag-aman gaçyp gutuldy. Altyn Ordanyň paýtagty Saraý Berkäni basyp alan Teýmir, gaçan Togtamyşyň ýerine özüne gullukçy bolan emirlerden Teýmir Gutlugy hanlyga belläp bolýan ýerine gitdi. Teýmir çekilen wagty Togtamyş tagtyny täzeden ele alsa-da güýçli Nogaý emirlerinden Edige Mirzanyň goldawyny gazanan Teýmir Gutluga garşy turan meýdan söweşinde ýeňileninden soň tagty eýesine galdyryp Litwanýa şazadasy Wytauta sygynmaga mejbur boldy (1397). Golastyna berilen Litwanýa goşunynyň kömegi bilen Teýmir Gutluga we garşy alyp baran ikinji söweşinde hem ýeňildi (1399) we Deşti-Gypjaga gaçdy. Günbatar Sibiriýada dost saýan käbir Gypjak emirleriniň ýanynda gizlinlikde ýaşamaga başlady. öleninden soňra (1401) täzeden ýerine geçmäge taýynlyk gören Edige Mirza tarapyndan Tümen ýakynlarynda tutulup öldürildi. Käbir çeşmeler Karaton derýada yzarlanyp öldürilendigini bildirýär. Togtamyş taryhda Altyn Orda döwletiniň toplanyp güýçlenmegine sebäp bolan, soňra bilen jeň edip ýeňlişe sezewar bolan hökümdar diýlip tanalýar.
Çeşmeler
Ana Britannica, jilt 30, s. 100 (1994) Beýik Larousse, 22. Cilt, s. 11584
Awtor: www.NiNa.Az
Neşir edilen senesi:
wikipediýa, wiki, kitap, kitaplar, kitaphana, makala, oka, göçürip al, mugt, mugt göçürip al, mp3, wideo, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, surat, aýdym-saz, aýdym, film, kitap, oýun, oýunlar, jübi telefony, android, ios, alma, jübi telefony, samsung, iphone, xiomi, xiaomi kompýuter, Togtamyş hakda maglumat, Togtamyş näme? Togtamyş näme diýmek?
Togtamysyn hakyky ady Nasyreddin Togtamys han 1342 1405 08 Tumen yakynlary gunbatar Sibiriya 1380 1396 njy yyllar aralygynda hany bolupdyr Ak Orda we Gok orda hanlyklaryny dowletinin sayasynda birlesdiripdir Cingiz hanyn in kici agtygy Orda hanyn neslinden gelip cykan Jucynyn ogullaryndan Tuga Teymirin neslinden gelen ogludyr hokumdary hokumdarlygy 1369 1379 kakasyny oldurdip Samarkanda baryp Teymirin hyzmatynda durdy 1375 Teymirin hemayaty bilen 1375 nji yyldan baslap ilki hokumdary Teymir Maligi yenlise sezewar edyar Sonra gundogar Desti Gypcaga agalyk etdi 1377 1378 nji yylda Kalka sowesinde Gunbatar Desti Gypjak hokumdary hany yenlise sezewar edip Altyn Orda dowletini basyp aldy 1378 we dargan gosun birligini tazeden jemledi Sonluk bilen Jucy ulusynyn Ozbekler bilen birlikde we gollaryny oz golastynda tazeden birlesdiren Togtamys garassyzlyk ugrunda jan edyan emirleri agzybir etdi 1382 nji yylda Moskwa saher galasyny zabt etdi we Rus sazadalaryny salgyt tolemeklerine mejbur etdi Ozune bas goteren Rus sazadalyklary bilen Litwanyada agyr yenlise ugratdy we bu yerleri gol astyna aldy hanlygyny onki kuwwatly yagdayyna getirip Seyhundan Turlaya Dniestr we Kiyewe uzalan uly dowletin hokumdary boldy Togtamys bilen Teymirin aralygyndaky sowesYokarda durup gecisimiz yaly Togtamysa kop yardamlar edipdi Togtamys bu edilen yagsylyklary unudupdy we ony asgerman baslapdy Sunca basarnyklaryndan sonra Altyn Orda dowletinin onki serhetlerine bagly bolan Teymire bagly bolan Horezmi yzyna gaydyp almak isledi Sol hem bilen aralarynyn bozulmagyna getiripdir Cozuslar edip Teymirli dowletinin golastyndaky Azerbeyjana cozup girmekden cekinmedi 1387 1388 nji yylda Teymirin gunbatar yoruslerinden peydalanyp onun ogly Omar Seyhi yenip butin Mawerannahra cozdy Tayyarlyk gorup sonra Teymire Gunduzja sowesinde yenilip bu sapar oz dowleti dusman kuwwatlary tarapyndan syndyryldy Bu yenlisde Desti Gypjakdaky guyjini gorayan Togtamys Memluk soltany Berkuka ilci ugradyp Teymire garsy onun bilen soyuzdas boldy Aryny almak ucin Teymirin Mardin we uleklerine baran wagtlary Detbentden Sirwana bir sapar cozus etdi we butin halkyny gylycdan gecirdi Cozuslary netijesinde yykyp yakysdyranyndan 1394 sonra Altyn Orda yoruse cykan Teymir bilen bolan Terek sowesinde 1395 hem yene yenlise sezewar bolyar Yenilip Kazana Gazan janpenalary bilen sag aman gacyp gutuldy Altyn Ordanyn paytagty Saray Berkani basyp alan Teymir gacan Togtamysyn yerine ozune gullukcy bolan emirlerden Teymir Gutlugy hanlyga bellap bolyan yerine gitdi Teymir cekilen wagty Togtamys tagtyny tazeden ele alsa da guycli Nogay emirlerinden Edige Mirzanyn goldawyny gazanan Teymir Gutluga garsy turan meydan sowesinde yenileninden son tagty eyesine galdyryp Litwanya sazadasy Wytauta sygynmaga mejbur boldy 1397 Golastyna berilen Litwanya gosunynyn komegi bilen Teymir Gutluga we garsy alyp baran ikinji sowesinde hem yenildi 1399 we Desti Gypjaga gacdy Gunbatar Sibiriyada dost sayan kabir Gypjak emirlerinin yanynda gizlinlikde yasamaga baslady oleninden sonra 1401 tazeden yerine gecmage tayynlyk goren Edige Mirza tarapyndan Tumen yakynlarynda tutulup oldurildi Kabir cesmeler Karaton deryada yzarlanyp oldurilendigini bildiryar Togtamys taryhda Altyn Orda dowletinin toplanyp guyclenmegine sebap bolan sonra bilen jen edip yenlise sezewar bolan hokumdar diylip tanalyar CesmelerAna Britannica jilt 30 s 100 1994 Beyik Larousse 22 Cilt s 11584