Azərbaycan
Lietuva
Malta
ශ්රී ලංකාව
Türkmenistan
Türkiyə
Украина
Gwatemala Gwatemala Ispan dili Guatemala resmi taýdan Gwatemala respublikasy Demirgazyk Amerikadaky ýurt Beliz Meksika E
Gwatemala
| |||||
Gwatemala (Ispan dili: Guatemala), resmi taýdan Gwatemala respublikasy, Demirgazyk Amerikadaky ýurt. Beliz, Meksika, El Salwador we Gonduras bilen serhetleşýär. Paýtagt we iň uly şäher Gwatemala şäheri
Taryh
Koloniýadan öňki
Gwatemalada adam ýaşamagynyň ilkinji subutnamasy beöň 12000-nji ýyldan başlaýar. Variousurduň dürli künjeklerinde tapylan obsidian oklar ýaly subutnamalar, miladydan öňki 18,000-nji ýyllarda adamzadyň bardygyny görkezýär. Irki Gwatemala göçüp gelenleriň awçy bolandygyny subut edýän arheologiki subutnamalar bar. Peten we Pacificuwaş ummanyň kenarlaryndan polen nusgalary mekgejöweniň ösdürilip ýetişdirilişiniň miladydan öňki 3500-nji ýyla çenli ösendigini görkezýär. Miladydan öňki 6500-nji ýyllara degişli ýerler daglyk ýerleriň Kiçi sebitinde, Pacificuwaş ummanyň kenarýakasyndaky Sipacate we Escuintla tapyldy.
Mezoamerikan siwilizasiýasynyň nusgawy döwri Maýa siwilizasiýasynyň beýikligine gabat gelýär we Gwatemala boýunça köp sanly saýt bilen wekilçilik edilýär, iň köp konsentrasiýa Petende. Bu döwür şäherleşme, garaşsyz şäher-döwletleriň döremegi we beýleki Mesoamerikan medeniýetleri bilen aragatnaşyk bilen häsiýetlendirilýär. takmynan takmynan 900-nji ýyla çenli dowam edipdir, Klassiki Maýa siwilizasiýasy ýykylanda. Maýalar merkezi peslikdäki şäherleriň köpüsini terk etdi ýa-da guraklyk sebäpli açlyk sebäpli öldi. Apseykylmagynyň sebäbi barada jedel edilýär, ýöne guraklyk teoriýasy köl kenarlary, gadymy polen we beýlekiler ýaly subutnamalar bilen tassyklanan walýuta gazanýar.
Kolonial we Garaşsyzlyk
Täze dünýä gelenlerinden soň, ispanlar 1519-njy ýyldan başlap Gwatemala birnäçe ekspedisiýa başladylar. Az salymdan Ispaniýanyň gatnaşygy ýerli ilaty ýok eden epidemiýa sebäp boldy. Ispaniýanyň Meksikany basyp almagyna ýolbaşçylyk eden Hernan Kortes kapitan Gonzalo de Alvarado we dogany Pedro de Alvaradoga bu topragy basyp almak üçin rugsat berdi. Alvarado ilki bilen adaty garşydaşlary Kiççe (Quiché) milletine garşy söweşmek üçin Kaççikel halky bilen birleşdi. Alvarado soňra Kaççikeliň garşysyna çykdy we ahyrynda tutuş sebiti Ispaniýanyň gol astyna aldy.
Kolonial döwürde Gwatemala audiensiýa, Ispaniýanyň kapitan generaly (Capitania General de Guatemala) we Täze Ispaniýanyň (Meksika) bir bölegi bolupdy. Ilkinji paýtagt Villa de Santiago de Gwatemala (häzirki Tecpan Gwatemala ady bilen tanalýar) 1524-nji ýylyň 25-nji iýulynda Kaççikeliň paýtagty Iximçäniň golaýynda döredildi. Paýtagt 1527-nji ýylyň 22-nji noýabrynda Villa de Santýago de Gwatemala garşy Kaççikeliň hüjümi netijesinde Ciudad Vieja göçürildi.
1821-nji ýylyň 15-nji sentýabrynda Çiapas, Gwatemala, El Salwador, Nikaragua, Kosta Rika we Gonduras tarapyndan döredilen Gwatemalanyň baş kapitanlygy Ispaniýadan garaşsyzlygyny resmi taýdan yglan etdi. General kapitan iki ýyl soň dargadyldy. Bu sebit resmi taýdan kolonial döwürde Täze Ispaniýanyň häkimliginiň bir bölegi bolupdy, ýöne amaly mesele aýratynlykda alnyp barylýar. 1825-nji ýyla çenli Gwatemala öz baýdagyny döretdi.
1838-nji ýylda Gonduranyň lideri Fransisko Morazanyň we Gwatemalaly éoze Fransisko Barrundiýanyň liberal güýçleri Gwatemala çozup, San Sura baryp ýetdiler, şol ýerde harby serkerde we soňra Gwatemalanyň ilkinji prezidenti Rafael Karreranyň gaýynatasy Ça Alvaresi öldürdiler. Liberal güýçler Gwatemala kaudilosynyň yzyna eýerijilere duýduryş hökmünde Alvareziň kellesini pyçak bilen asdy. Çozuşy eşidip, Mataqueskuintlada bolan Morazan bilen garşylaşmak üçin gelen Karrera we aýaly Petrona, hatda Morazany gabrynda-da bagyşlamajakdyklaryna ant içdiler; maşgala agzalaryndan ar almajak adama hormat goýmagyň mümkin däldigini duýdular.
Karreranyň kabul etmejek birnäçe wekili iberenden soň, esasanam Karreranyň sowuk gan bilen öldürmek islemeýän Barrundiýa däl-de, Morazan ýolundaky obalary weýran edip, emläklerinden mahrum etdi. Karrera güýçleri daglarda gizlenmeli boldy. Karranyň düýbünden ýeňilendigine ynanýan Morazan we Barrundia Gwatemala şäherine gitdiler we liberal batalýonlaryň birine hemaýat bermegi teklip eden döwlet häkimi Pedro Walenzuela we konserwatiw Aýkinena urugynyň agzalary halas edijiler hökmünde garşylandy, Walenzuela we Barrundia bolsa Morazana ähli Gwatemala berdi. bar bolan maliýe meselesini çözmek üçin zerur çeşmeler. Iki tarapyň kriolllary daň atýança, ahyrynda daýhan gozgalaňyny basyp bilýän Morazan ýaly kriollo kaudilosynyň bardygyny bellediler.
1847-nji ýylyň 21-nji martynda Gwatemala özüni garaşsyz respublikan diýip yglan etdi we Karrera ilkinji prezident boldy. Prezident bolan ilkinji möhletinde Karrera ýurdy aşa konserwatiwlikden adaty bir ýagdaýa getirdi; 1848-nji ýylda ýurt birnäçe aý bäri başagaýlykdan soň liberallar ony işinden kowup bildiler. Karrera öz islegi bilen işinden aýryldy we Meksika gitdi. Täze liberal re regimeim Aýkinena maşgalasy bilen birleşdi we Gwatemala topragyna gaýdyp barsa Karreranyň ölüm jezasyny bermegi buýurdy.
Häzirki zaman taryhy
Uly Depressiýa 1929-njy ýylda başlandy we Gwatemala ykdysadyýetine erbet zeper ýetirdi, işsizligiň ýokarlanmagyna we işçileriň we işçileriň arasynda tolgunyşyklara sebäp boldy. Gwatemala meşhur gozgalaňdan gorkup, welaýat häkimi hökmünde "netijelilik we zalymlyk" bilen tanalýan Jorj Ubikony goldady. Ubico, ýeke-täk kandidat bolan 1931-nji ýylda geçirilen saýlawda ýeňiş gazandy. Saýlawdan soň syýasaty çalt awtoritarlaşdy. Karz peonage ulgamyny rehimsiz ýerine ýetirilen wagşy kanuny bilen çalşyp, ýer eýeçiligi bolmadyk ähli erkeklerden azyndan 100 gün zähmet çekmegini talap etdi. Hökümeti ýollary we demir ýollary gurmak üçin tölenmedik hindi zähmetini ulandy. Ubico, şeýle hem, aýlyk haklaryny gaty pes derejede doňduryp, ýer eýelerine öz emläklerini goramak üçin eden her bir işi üçin kazyýet jogapkärçiliginden doly eldegrilmesizlige rugsat berýän kanun kabul etdi, bu taryhçylar tarapyndan adam öldürmegi kanunlaşdyrdy. Ol Latyn Amerikasynyň iň täsirli we rehimsiz birine öwrülen polisiýa güýjüni ep-esli güýçlendirdi. Zähmet kanunlaryny bozmakda güman edilýän adamlary atmak we tussag etmek üçin olara has köp ygtyýarlyk berdi. Bu kanunlar oba hojalygynyň işgärleriniň arasynda oňa uly gahar-gazap döretdi. Hökümet ýokary derejede harbylaşdyryldy; dolandyryşy astynda her welaýat häkimi goşun generalydy.
Ubico özünden öňki syýasatyny, köplenç Gwatemala çykdajy edip, Birleşen miwe kompaniýasyna uly eglişik etmek syýasatyny dowam etdirdi. Port gurmak baradaky wadanyň deregine bu kompaniýa 200,000 gektar (490,000 gektar) köpçülik ýerini berdi, soň bolsa boýun gaçyrdy. Gwatemala gireninden bäri Birleşen miwe kompaniýasy daýhanlary göçürmek we ekin meýdanlaryny banan ekin meýdanlaryna öwürmek arkaly ýer eýeçiligini giňeltdi. Bu amal Ubikonyň ýolbaşçylygynda has çaltlaşdy we hökümet muny duruzmak üçin hiç zat etmedi. Kompaniýa hökümetden import paçlaryny we gozgalmaýan emläk salgydyndan boşadyldy we beýleki adamlara ýa-da toparlara garanyňda has köp ýer gözegçilik edýärdi. Şeýle hem, ýurtdaky ýeke-täk demirýoly, elektrik öndürip bilýän ýeke-täk desgalary we Atlantik kenaryndaky Puerto Barriosdaky port desgalaryna gözegçilik edýärdi.
1976-njy ýylyň 4-nji fewralynda uly ýer titremesi birnäçe şäheri weýran etdi we 25,000-den gowrak adamyň ölümine sebäp boldy, esasanam ýaşaýyş jaýy pes bolan garyplaryň arasynda. Earthquakeer titremesinden soň hökümetiň çalt jogap bermezligi we öýsüz-öwzarsyzlygy aradan aýyrmagy halk arasynda nägileligiň döremegine sebäp bolan giň nägileligi döretdi. General Romeo Lukas Garsiýa 1978-nji ýylda galp saýlawlarda häkimiýete geçdi.
1970-nji ýyllarda iki sany täze partizan guramasy, Garyplaryň partizan goşuny (EGP) we ýaragly adamlar guramasy (ORPA) köpeldi. Olar esasan harbylara we goşunyň käbir raýat goldawçylaryna garşy şäher we oba söweşlerini öz içine alýan partizançylyk hüjümlerine başladylar. Goşun we harby güýçler on müňlerçe parahat ilatyň ölümine sebäp bolan wagşy garşy söweş kampaniýasy bilen jogap berdiler. 1979-njy ýylda hökümet güýçlerine jemgyýetçilik goldawyny berýän ABŞ-nyň prezidenti Jimmi Karter Gwatemala goşunyna adam hukuklarynyň giňden we yzygiderli ulanylmagy sebäpli ähli harby kömegi gadagan etmegi buýurdy. Şeýle-de bolsa, şondan soň Amerikanyň kömeginiň Karter ýyllarynda gizlin kanallar arkaly dowam edendigini görkezýän resminamalar peýda boldy.
Gwatemala raýat urşy 1996-njy ýylda partizanlar bilen hökümetiň arasynda parahatçylyk şertnamasy bilen tamamlandy, Norwegiýa we Ispaniýa ýaly ýurtlar tarapyndan güýçli araçylyk arkaly BMG tarapyndan gepleşikler geçirildi. Iki tarap hem uly eglişik etdi. Partizan söweşijileri ýaragsyzlandylar we işlemek üçin ýer aldylar. ABŞ tarapyndan maliýeleşdirilýän hakykat komissiýasynyň (Taryhy düşündiriş komissiýasynyň) habar bermegine görä, uruş döwründe adam hukuklarynyň bozulmagynyň 93% -inden gowragy hökümet güýçleri we döwlet tarapyndan maliýeleşdirilýän, Merkezi aňtaw gullugy tarapyndan taýýarlanan harby güýçler jogapkärdir.
Demografiýa
Gwatemala 17,247,849 ilaty (2018 ý.). 1900-nji ýylda bary-ýogy 885,000 bolan bu, 20-nji asyrda Günbatar ýarym şarda ilatyň iň çalt ösmegini emele getirýär. Gwatemala respublikasynyň ilkinji ilat ýazuwy 1778-nji ýylda geçirildi we bu senzuralaryň takykdygyna garamazdan, yzygiderli alynmady. Gwatemalada ortaça ýaş 20, erkekler üçin 19,4, aýallar üçin 20,7 ýaş. Gwatemala demografiki taýdan Günbatar ýarym şarda iň ýaş ýurtlaryň biri, merkezi Afrika we Yrak bilen deňeşdirilýär. 2010-njy ýylda 15 ýaşdan kiçi ilatyň paýy 41,5%, 54,1% 15 ýaşdan 65 ýaş aralygynda, 4,4% 65 ýa-da ondan uly ýaşda.
Gwatemala dürli etnik, medeni, jyns we dil toparlary bilen ýaşaýar. Milli statistika instituty (INE) tarapyndan geçirilen 2018-nji ýyldaky ilat ýazuwyna görä, ilatyň 56% -i garyşyk ýerli we Europeanewropa mirasyny görkezýän Ladino. Guerli Gwatemalalylar diňe Perudan we Boliwiýadan soň Latyn Amerikasyndaky iň uly göterimleriň biri bolan milli ilatyň 43,6% -ini düzýär. Guerli Gwatemalalylaryň köpüsi (milli ilatyň 41,7%) Maýa halkyndan, ýagny Kiççe (umumy ilatyň 11,0%), Çekçi (8,3%), Kaççikel (7,8%), Mam (5.2%) we "beýleki Maýa" (7,6%). Milli ilatyň 2% -i Maýa däl ýerli ilat. Ilatyň 1.8% -i Sinka (mezoamerikan), ilatyň 0,1% -i Garifuna (Afrika / Karib garyndysy).
Europeanewropaly ak Gwatemalalylar, “Criollo” diýlip hem atlandyrylýar, Gwatemala ýazuwynda Ladinos (garyşyk jyns) şahsyýetlerden tapawutlanmaýar. Olaryň köpüsi nemes we ispan göçmenleriniň nesilleri, beýlekileri italýanlardan, iňlislerden, fransuzlardan, şweýsariýalylardan, belgiýalylardan, gollandiýalylardan, ruslardan we daniýalylardan gelip çykýar. Nemes göçmenleri Gwatemala Täze ýyl agaçlarynyň däbini getirdiler.
Ilatyna takmynan 110,000 salwadorly girýär. Sankt-Winsentden gelen ýerli halklar bilen durmuş guran we durmuşa çykan gara afrikalylardan bolan Garifuna esasan Livingston we Puerto Barriosda ýaşaýar. Afro-Gwatemalalylar we mulattolar esasan banan ekýän işgärlerden gelip çykýar. Esasan hytaýly Aziýalylar, şeýle hem Liwanly we Siriýaly araplar bar. Gwatemala şäherinde we golaýdaky Miksoda ösýän koreý jemgyýeti takmynan 50,000 töweregi.
Gwatemalanyň ýeke-täk resmi dili ispan dilidir, ilatyň 93 göterimi birinji ýa-da ikinji dil hökmünde gürleýär. Maýa dilleriniň 21-si, esasanam oba ýerlerinde, şeýle hem Maýa däl Amerikan dilleriniň ikisinde gürleşilýär: ýurtda ýerli Sinka we Karib deňzinde gürlenýän Arawakan dili Garifuna. 2003-nji ýyldaky Dil kanunyna laýyklykda bu diller milli diller hökmünde ykrar edildi.
Hristiançylyk Gwatemala jemgyýetiniň durmuşy üçin güýçli we wajyp bolmagyny dowam etdirýär, emma düzümi jemgyýetçilik we syýasy tolgunyşyklaryň nesillerinde üýtgedi. Kolonial döwürde ispanlar tarapyndan girizilen Rim katolikçiligi 2007-nji ýyla çenli ilatyň 48,4% -ini emele getirýän iň uly din ýa-da buthana bolmagynda galýar. Protestantlar, köpüsi angelewangelik (Protestantlaryň köpüsi Latyn Amerikasyndaky angelewangelikos diýilýär) dürli konfessiýalarda şol döwürde ilatyň 33,7% -ini emele getirýärdi, ondan soň beýleki dinlerde (iudaizm, yslam we buddizm ýaly) 1,6% -i we 16.1% -i dine degişlidigini öňe sürýär. Recentaňy-ýakynda geçirilen gözlegde katolikleriň 47,6%, protestantlaryň 38.2%, beýleki dinleriň 2,6% we dine ynanmaýanlaryň 11,6% -e degişlidigi ýüze çykaryldy.
15 we ondan ýokary ýaşly ilatyň 74,5% sowatly, Merkezi Amerikada sowatlylyk derejesi iň pes. Gwatemala ýakyn 20 ýylda sowatlylygy ýokarlandyrmak meýilnamasy bar. Gwatemaladaky ýaşlar bilime doly gatnaşmaýandygy sebäpli hökümet birnäçe başlangyç we orta derejeli mekdepleri dolandyrýar. Bu mekdepler mugt, egin-eşikleriň, kitaplaryň, esbaplaryň we transportyň bahasy olary jemgyýetiň garyp gatlaklaryna has elýeterli edýär we köp sanly garyp çagalar mekdebe gatnamaýar. Köp orta we ýokary synp çagalary hususy mekdeplere gatnaýarlar. Gwatemalada bir jemgyýetçilik uniwersiteti (USAC ýa-da San Karlos de Gwatemala uniwersiteti) we on dört sany hususy uniwersitet bar (Gwatemaladaky uniwersitetleriň sanawyna serediň). USAC Gwatemaladaky ilkinji uniwersitet we Amerikanyň ilkinji uniwersitetleriniň biri boldy.
Awtor: www.NiNa.Az
Neşir edilen senesi:
wikipediýa, wiki, kitap, kitaplar, kitaphana, makala, oka, göçürip al, mugt, mugt göçürip al, mp3, wideo, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, surat, aýdym-saz, aýdym, film, kitap, oýun, oýunlar, jübi telefony, android, ios, alma, jübi telefony, samsung, iphone, xiomi, xiaomi kompýuter, Gwatemala hakda maglumat, Gwatemala näme? Gwatemala näme diýmek?
Gwatemala Gwatemala Ispan dili Guatemala resmi taydan Gwatemala respublikasy Demirgazyk Amerikadaky yurt Beliz Meksika El Salwador we Gonduras bilen serhetlesyar Paytagt we in uly saher Gwatemala saheriTaryhKoloniyadan onki Northernurdun demirgazygyndaky Tikal ybadathanasy Gwatemalada adam yasamagynyn ilkinji subutnamasy beon 12000 nji yyldan baslayar Variousurdun durli kunjeklerinde tapylan obsidian oklar yaly subutnamalar miladydan onki 18 000 nji yyllarda adamzadyn bardygyny gorkezyar Irki Gwatemala gocup gelenlerin awcy bolandygyny subut edyan arheologiki subutnamalar bar Peten we Pacificuwas ummanyn kenarlaryndan polen nusgalary mekgejowenin osdurilip yetisdirilisinin miladydan onki 3500 nji yyla cenli osendigini gorkezyar Miladydan onki 6500 nji yyllara degisli yerler daglyk yerlerin Kici sebitinde Pacificuwas ummanyn kenaryakasyndaky Sipacate we Escuintla tapyldy Mezoamerikan siwilizasiyasynyn nusgawy dowri Maya siwilizasiyasynyn beyikligine gabat gelyar we Gwatemala boyunca kop sanly sayt bilen wekilcilik edilyar in kop konsentrasiya Petende Bu dowur saherlesme garassyz saher dowletlerin doremegi we beyleki Mesoamerikan medeniyetleri bilen aragatnasyk bilen hasiyetlendirilyar takmynan takmynan 900 nji yyla cenli dowam edipdir Klassiki Maya siwilizasiyasy yykylanda Mayalar merkezi peslikdaki saherlerin kopusini terk etdi ya da guraklyk sebapli aclyk sebapli oldi Apseykylmagynyn sebabi barada jedel edilyar yone guraklyk teoriyasy kol kenarlary gadymy polen we beylekiler yaly subutnamalar bilen tassyklanan walyuta gazanyar Mayalylaryn kone yazuw ulgamy Kolonial we Garassyzlyk Taze dunya gelenlerinden son ispanlar 1519 njy yyldan baslap Gwatemala birnace ekspedisiya basladylar Az salymdan Ispaniyanyn gatnasygy yerli ilaty yok eden epidemiya sebap boldy Ispaniyanyn Meksikany basyp almagyna yolbascylyk eden Hernan Kortes kapitan Gonzalo de Alvarado we dogany Pedro de Alvaradoga bu topragy basyp almak ucin rugsat berdi Alvarado ilki bilen adaty garsydaslary Kicce Quiche milletine garsy sowesmek ucin Kaccikel halky bilen birlesdi Alvarado sonra Kaccikelin garsysyna cykdy we ahyrynda tutus sebiti Ispaniyanyn gol astyna aldy Kolonial dowurde Gwatemala audiensiya Ispaniyanyn kapitan generaly Capitania General de Guatemala we Taze Ispaniyanyn Meksika bir bolegi bolupdy Ilkinji paytagt Villa de Santiago de Gwatemala hazirki Tecpan Gwatemala ady bilen tanalyar 1524 nji yylyn 25 nji iyulynda Kaccikelin paytagty Iximcanin golayynda doredildi Paytagt 1527 nji yylyn 22 nji noyabrynda Villa de Santyago de Gwatemala garsy Kaccikelin hujumi netijesinde Ciudad Vieja gocurildi 1821 nji yylyn 15 nji sentyabrynda Ciapas Gwatemala El Salwador Nikaragua Kosta Rika we Gonduras tarapyndan doredilen Gwatemalanyn bas kapitanlygy Ispaniyadan garassyzlygyny resmi taydan yglan etdi General kapitan iki yyl son dargadyldy Bu sebit resmi taydan kolonial dowurde Taze Ispaniyanyn hakimliginin bir bolegi bolupdy yone amaly mesele ayratynlykda alnyp barylyar 1825 nji yyla cenli Gwatemala oz baydagyny doretdi 1838 nji yylda Gonduranyn lideri Fransisko Morazanyn we Gwatemalaly eoze Fransisko Barrundiyanyn liberal guycleri Gwatemala cozup San Sura baryp yetdiler sol yerde harby serkerde we sonra Gwatemalanyn ilkinji prezidenti Rafael Karreranyn gayynatasy Ca Alvaresi oldurdiler Liberal guycler Gwatemala kaudilosynyn yzyna eyerijilere duydurys hokmunde Alvarezin kellesini pycak bilen asdy Cozusy esidip Mataqueskuintlada bolan Morazan bilen garsylasmak ucin gelen Karrera we ayaly Petrona hatda Morazany gabrynda da bagyslamajakdyklaryna ant icdiler masgala agzalaryndan ar almajak adama hormat goymagyn mumkin daldigini duydular Karreranyn kabul etmejek birnace wekili iberenden son esasanam Karreranyn sowuk gan bilen oldurmek islemeyan Barrundiya dal de Morazan yolundaky obalary weyran edip emlaklerinden mahrum etdi Karrera guycleri daglarda gizlenmeli boldy Karranyn duybunden yenilendigine ynanyan Morazan we Barrundia Gwatemala saherine gitdiler we liberal batalyonlaryn birine hemayat bermegi teklip eden dowlet hakimi Pedro Walenzuela we konserwatiw Aykinena urugynyn agzalary halas edijiler hokmunde garsylandy Walenzuela we Barrundia bolsa Morazana ahli Gwatemala berdi bar bolan maliye meselesini cozmek ucin zerur cesmeler Iki tarapyn kriolllary dan atyanca ahyrynda dayhan gozgalanyny basyp bilyan Morazan yaly kriollo kaudilosynyn bardygyny bellediler Gwatemala saherindaki Milli kosk 1847 nji yylyn 21 nji martynda Gwatemala ozuni garassyz respublikan diyip yglan etdi we Karrera ilkinji prezident boldy Prezident bolan ilkinji mohletinde Karrera yurdy asa konserwatiwlikden adaty bir yagdaya getirdi 1848 nji yylda yurt birnace ay bari basagaylykdan son liberallar ony isinden kowup bildiler Karrera oz islegi bilen isinden ayryldy we Meksika gitdi Taze liberal re regimeim Aykinena masgalasy bilen birlesdi we Gwatemala topragyna gaydyp barsa Karreranyn olum jezasyny bermegi buyurdy Hazirki zaman taryhy Uly Depressiya 1929 njy yylda baslandy we Gwatemala ykdysadyyetine erbet zeper yetirdi issizligin yokarlanmagyna we iscilerin we iscilerin arasynda tolgunysyklara sebap boldy Gwatemala meshur gozgalandan gorkup welayat hakimi hokmunde netijelilik we zalymlyk bilen tanalyan Jorj Ubikony goldady Ubico yeke tak kandidat bolan 1931 nji yylda gecirilen saylawda yenis gazandy Saylawdan son syyasaty calt awtoritarlasdy Karz peonage ulgamyny rehimsiz yerine yetirilen wagsy kanuny bilen calsyp yer eyeciligi bolmadyk ahli erkeklerden azyndan 100 gun zahmet cekmegini talap etdi Hokumeti yollary we demir yollary gurmak ucin tolenmedik hindi zahmetini ulandy Ubico seyle hem aylyk haklaryny gaty pes derejede donduryp yer eyelerine oz emlaklerini goramak ucin eden her bir isi ucin kazyyet jogapkarciliginden doly eldegrilmesizlige rugsat beryan kanun kabul etdi bu taryhcylar tarapyndan adam oldurmegi kanunlasdyrdy Ol Latyn Amerikasynyn in tasirli we rehimsiz birine owrulen polisiya guyjuni ep esli guyclendirdi Zahmet kanunlaryny bozmakda guman edilyan adamlary atmak we tussag etmek ucin olara has kop ygtyyarlyk berdi Bu kanunlar oba hojalygynyn isgarlerinin arasynda ona uly gahar gazap doretdi Hokumet yokary derejede harbylasdyryldy dolandyrysy astynda her welayat hakimi gosun generalydy Ubico ozunden onki syyasatyny koplenc Gwatemala cykdajy edip Birlesen miwe kompaniyasyna uly eglisik etmek syyasatyny dowam etdirdi Port gurmak baradaky wadanyn deregine bu kompaniya 200 000 gektar 490 000 gektar kopculik yerini berdi son bolsa boyun gacyrdy Gwatemala gireninden bari Birlesen miwe kompaniyasy dayhanlary gocurmek we ekin meydanlaryny banan ekin meydanlaryna owurmek arkaly yer eyeciligini gineltdi Bu amal Ubikonyn yolbascylygynda has caltlasdy we hokumet muny duruzmak ucin hic zat etmedi Kompaniya hokumetden import paclaryny we gozgalmayan emlak salgydyndan bosadyldy we beyleki adamlara ya da toparlara garanynda has kop yer gozegcilik edyardi Seyle hem yurtdaky yeke tak demiryoly elektrik ondurip bilyan yeke tak desgalary we Atlantik kenaryndaky Puerto Barriosdaky port desgalaryna gozegcilik edyardi 1931 nji yyldan 1944 nji yyla cenli yurdy dolandyran Jorje Ubiko 1976 njy yylyn 4 nji fewralynda uly yer titremesi birnace saheri weyran etdi we 25 000 den gowrak adamyn olumine sebap boldy esasanam yasayys jayy pes bolan garyplaryn arasynda Earthquakeer titremesinden son hokumetin calt jogap bermezligi we oysuz owzarsyzlygy aradan ayyrmagy halk arasynda nagileligin doremegine sebap bolan gin nagileligi doretdi General Romeo Lukas Garsiya 1978 nji yylda galp saylawlarda hakimiyete gecdi 1970 nji yyllarda iki sany taze partizan guramasy Garyplaryn partizan gosuny EGP we yaragly adamlar guramasy ORPA kopeldi Olar esasan harbylara we gosunyn kabir rayat goldawcylaryna garsy saher we oba soweslerini oz icine alyan partizancylyk hujumlerine basladylar Gosun we harby guycler on munlerce parahat ilatyn olumine sebap bolan wagsy garsy sowes kampaniyasy bilen jogap berdiler 1979 njy yylda hokumet guyclerine jemgyyetcilik goldawyny beryan ABS nyn prezidenti Jimmi Karter Gwatemala gosunyna adam hukuklarynyn ginden we yzygiderli ulanylmagy sebapli ahli harby komegi gadagan etmegi buyurdy Seyle de bolsa sondan son Amerikanyn komeginin Karter yyllarynda gizlin kanallar arkaly dowam edendigini gorkezyan resminamalar peyda boldy Gwatemala rayat ursy 1996 njy yylda partizanlar bilen hokumetin arasynda parahatcylyk sertnamasy bilen tamamlandy Norwegiya we Ispaniya yaly yurtlar tarapyndan guycli aracylyk arkaly BMG tarapyndan geplesikler gecirildi Iki tarap hem uly eglisik etdi Partizan sowesijileri yaragsyzlandylar we islemek ucin yer aldylar ABS tarapyndan maliyelesdirilyan hakykat komissiyasynyn Taryhy dusundiris komissiyasynyn habar bermegine gora urus dowrunde adam hukuklarynyn bozulmagynyn 93 inden gowragy hokumet guycleri we dowlet tarapyndan maliyelesdirilyan Merkezi antaw gullugy tarapyndan tayyarlanan harby guycler jogapkardir Petendaki Flores saheri DemografiyaGwatemala 17 247 849 ilaty 2018 y 1900 nji yylda bary yogy 885 000 bolan bu 20 nji asyrda Gunbatar yarym sarda ilatyn in calt osmegini emele getiryar Gwatemala respublikasynyn ilkinji ilat yazuwy 1778 nji yylda gecirildi we bu senzuralaryn takykdygyna garamazdan yzygiderli alynmady Gwatemalada ortaca yas 20 erkekler ucin 19 4 ayallar ucin 20 7 yas Gwatemala demografiki taydan Gunbatar yarym sarda in yas yurtlaryn biri merkezi Afrika we Yrak bilen denesdirilyar 2010 njy yylda 15 yasdan kici ilatyn payy 41 5 54 1 15 yasdan 65 yas aralygynda 4 4 65 ya da ondan uly yasda Mayalaryn kici topary bolan Kaccikel halky Gwatemala durli etnik medeni jyns we dil toparlary bilen yasayar Milli statistika instituty INE tarapyndan gecirilen 2018 nji yyldaky ilat yazuwyna gora ilatyn 56 i garysyk yerli we Europeanewropa mirasyny gorkezyan Ladino Guerli Gwatemalalylar dine Perudan we Boliwiyadan son Latyn Amerikasyndaky in uly goterimlerin biri bolan milli ilatyn 43 6 ini duzyar Guerli Gwatemalalylaryn kopusi milli ilatyn 41 7 Maya halkyndan yagny Kicce umumy ilatyn 11 0 Cekci 8 3 Kaccikel 7 8 Mam 5 2 we beyleki Maya 7 6 Milli ilatyn 2 i Maya dal yerli ilat Ilatyn 1 8 i Sinka mezoamerikan ilatyn 0 1 i Garifuna Afrika Karib garyndysy Europeanewropaly ak Gwatemalalylar Criollo diylip hem atlandyrylyar Gwatemala yazuwynda Ladinos garysyk jyns sahsyyetlerden tapawutlanmayar Olaryn kopusi nemes we ispan gocmenlerinin nesilleri beylekileri italyanlardan inlislerden fransuzlardan sweysariyalylardan belgiyalylardan gollandiyalylardan ruslardan we daniyalylardan gelip cykyar Nemes gocmenleri Gwatemala Taze yyl agaclarynyn dabini getirdiler Ilatyna takmynan 110 000 salwadorly giryar Sankt Winsentden gelen yerli halklar bilen durmus guran we durmusa cykan gara afrikalylardan bolan Garifuna esasan Livingston we Puerto Barriosda yasayar Afro Gwatemalalylar we mulattolar esasan banan ekyan isgarlerden gelip cykyar Esasan hytayly Aziyalylar seyle hem Liwanly we Siriyaly araplar bar Gwatemala saherinde we golaydaky Miksoda osyan korey jemgyyeti takmynan 50 000 toweregi K iche ayal Mayalaryn basga bir topary Gwatemalanyn yeke tak resmi dili ispan dilidir ilatyn 93 goterimi birinji ya da ikinji dil hokmunde gurleyar Maya dillerinin 21 si esasanam oba yerlerinde seyle hem Maya dal Amerikan dillerinin ikisinde gurlesilyar yurtda yerli Sinka we Karib denzinde gurlenyan Arawakan dili Garifuna 2003 nji yyldaky Dil kanunyna layyklykda bu diller milli diller hokmunde ykrar edildi Hristiancylyk Gwatemala jemgyyetinin durmusy ucin guycli we wajyp bolmagyny dowam etdiryar emma duzumi jemgyyetcilik we syyasy tolgunysyklaryn nesillerinde uytgedi Kolonial dowurde ispanlar tarapyndan girizilen Rim katolikciligi 2007 nji yyla cenli ilatyn 48 4 ini emele getiryan in uly din ya da buthana bolmagynda galyar Protestantlar kopusi angelewangelik Protestantlaryn kopusi Latyn Amerikasyndaky angelewangelikos diyilyar durli konfessiyalarda sol dowurde ilatyn 33 7 ini emele getiryardi ondan son beyleki dinlerde iudaizm yslam we buddizm yaly 1 6 i we 16 1 i dine degislidigini one suryar Recentany yakynda gecirilen gozlegde katoliklerin 47 6 protestantlaryn 38 2 beyleki dinlerin 2 6 we dine ynanmayanlaryn 11 6 e degislidigi yuze cykaryldy 15 we ondan yokary yasly ilatyn 74 5 sowatly Merkezi Amerikada sowatlylyk derejesi in pes Gwatemala yakyn 20 yylda sowatlylygy yokarlandyrmak meyilnamasy bar Gwatemaladaky yaslar bilime doly gatnasmayandygy sebapli hokumet birnace baslangyc we orta derejeli mekdepleri dolandyryar Bu mekdepler mugt egin esiklerin kitaplaryn esbaplaryn we transportyn bahasy olary jemgyyetin garyp gatlaklaryna has elyeterli edyar we kop sanly garyp cagalar mekdebe gatnamayar Kop orta we yokary synp cagalary hususy mekdeplere gatnayarlar Gwatemalada bir jemgyyetcilik uniwersiteti USAC ya da San Karlos de Gwatemala uniwersiteti we on dort sany hususy uniwersitet bar Gwatemaladaky uniwersitetlerin sanawyna seredin USAC Gwatemaladaky ilkinji uniwersitet we Amerikanyn ilkinji uniwersitetlerinin biri boldy