Azərbaycan
Deutschland
Lietuva
Malta
ශ්රී ලංකාව
Türkmenistan
Türkiyə
Украина
Öýjük ähli organizmleriň gurluşynyň we ýaşaýşa ukyplylygynyň ýönekeý birligi bolup onuň özbaşdak bar bolmaga öz özüni ga
Öýjük
Öýjük — ähli organizmleriň gurluşynyň we ýaşaýşa ukyplylygynyň ýönekeý birligi bolup, onuň özbaşdak bar bolmaga, öz-özüni gaýtadan döretmäge we ösmäge ukyply öz madda çalşygy bardyr. Janly organizmleriň hemmesi ýa, köp öýjükli haýwanlar, ösümlikler ýaly köp sanly öýjükden ybarat bolýar, ýa-da ençeme we ýaly bolup durýar. Öýjügiň gurluşyny we ýerine ýetirýän işini öwrenýän ylma ("sitos"-öýjük, "logos"- ylym) diýilýär.
Adam bedeninde ýerine ýetirýän işine baglylykda, öýjükleriň dürli görnüşleri bolýar. öýjükleri hereket wezipesini ýerine ýetirýärler. Şoňa görä-de olaryň ik şekillije süýnmek görnüşleri bolýar. Ýerine ýetirýän işi oýanyş we geçiriş bolan nerw öýjükleriniň () bolsa, birnäçe ösüntgileri bolýar. Köplenç, süýnmejik görnüşinde bolan mäz öýjüklerinde beden üçin gerekli şireler öndürilip çykarylýar. Öýjükleriň ululyklary birmeňzeş bolmaýar. Gyzyl gan öýjüginiň- diametri 8 mk-a barabar. Käbir nerw öýjükleriniň uzynlygy birnäçe sm-e ýetýär. Mysal üçin, oňurga ýiliginde ýerleşen nerw öýjükleriniň ösüntgileri elleriň we aýaklaryň barmaklarynyň uçlaryna çenli uzalýarlar. Bu bolsa olaryň uzynlygynyň 120-150 sm-e çenli ýetýändigini görkezýär.
Öýjükleriň ölçegleri, görnüşleri we ýerine ýeyirýän işleri dürli bolsa-da, olaryň ählisine diýen ýaly mahsus bolan bir umumy gurluşy bolýar. Öýjügiň üsti ýukajyk barda - daşky bilen örtülen, içi bolsa, ýarym ergin haldaky suwuklyk - bilen doldurylan. Sitoplazmada ýadro we birnäçe organoidler ýerleşýärler.
Öýjügiň sitoplazmasy nähili işleri ýerine ýetirýär?
Öýjügiň düzümine girýän himiki birleşmeler iki topara: organiki we organiki däl birleşmelere bölünýärler. Organiki däl birleşmelere suw we degişlidir. Olar jansyz tebigatda hem duş gelýärler. Organiki birleşmeler janly tebigata mahsus bolan maddalardyr. Olara beloklar, , we nuklein kislotalary degişlidir.
Suw öýjügiň umumy agramynyň 80%-ine golaýyny tutýar. Suw ýarym suwuklyk häsiýetini berýär we onuň hereketini ýeňilleşdirýär.
Suw öýjüklerde erediji hökmünde uly ähmiýete eýedir. Suwda erän maddalaryň arasynda himiki täsirleşmeler aňsat geçýär. Şeýle hem suw öýjükde bolup geçýän himiki täsirleşmeleriň netijelerinde emele gelýän gerekmejek maddalaryň öýjükden bölünip çykarylmagyny ýeňilleşdirýär.
Mineral duzlar öýjükde az mukdarda bolýar. Olaryň arasynda duz kislotasynyň natriý we kaliý duzlary hem-de fosfor we kömür kislotalarynyň natriý, kaliý, kalsiý, magniý duzlary has köpräk duş gelýärler. Olar öýjügiň madda çalşygyna gatnaşýarlar, öýjügiň ýaşaýyş işjeňligi üçin amatly şertler döredýärler.
Organiki birleşmeler öýjügiň umumy massasynyň 20-30%-ni tutýar. Öýjükleriň gurulmagynda we iýmitlenmeginde olaryň möhüm ähmiýeti bar.
Beloklar öýjükleriň esasy maddasy hasaplanylýar. Beloklar gurluşlary boýunça organiki birleşmeleriň iň çylşyrymlylaryna degişlidir.
Ýaglar. Ýaglaryň düzümine üç element: uglerod, wodorod we kislorod girýär. Ýaglar öýjük membranasynyň esasy düzüm bölegidir. Ýaglar öýjüklerde ätiýaçlyk maddalary we güýç çeşmesi hökmünde hem peýdalanylýar.
Uglewodlar ýaglary emele getirýän elementler bolan ugleroddan, wodoroddan we kisloroddan durýarlar. Uglewodlaryň ýaşaýyş üçin gerek bolan güýjüň çeşmesi hökmünde uly ähmiýeti bar. Uglewodlar gurluşyk serişdesi bolup hem hyzmat edýärler.
Nuklein kislotalary öýjügiň ýadrosynda emele gelýärler.
Öýjükleriň häsiýetleri
Öýjükler janly bedenleriň düzüm bölegidir. Olara ýaşaýşyň hemme häsiýetleri, ýagny madda çalşygy, gyjynyjylyk, hereket, ösmek we köpelmek mahsusdyr. Öýjüklere hemişe iýmit maddasy baryp durýar. Şol maddalardan bolsa, çylşyrymly birleşmeler emele gelýär. Emele gelen organiki maddalaryň hasabyna-da öýjükler gurulýarlar. Öýjüklerde organiki maddalaryň emele gelmegine biosintez diýilýär. Öýjükde organiki maddalaryň emele gelmegi bilen bir wagtda olaryň dargamagy we turşamagy hem bolup geçýär. Şu hadysalaryň köpüsi kislorodyň gatnaşmagynda amala aşýar. Netijede, gurluşlary boýunça has sada maddalar we güýç emele gelýär. Turşamagyň netijesinde emele gelen önümler (kömürturşy gazy, suw we ş.m.) gan bilen bölüp çykaryjy synalara ( we ) barýar. Ol ýerden hem daşky gurşawa bölünip çykarylýar. Emele gelen güýç bolsa, öýjügiň ýaşaýyş işjeňligi üçin sarp edilýär. Şeýlelikde öýjük bilen daşky gurşawyň arasynda dyngysyz madda çalşygy bolup geçýär. Bu bolsa, öýjügiň düzüm böleginiň mydam täzelenip durmagyny üpjün edýär.
Öýjükleriň köpelişi
Öýjüklere mahsus häsiýetleriň biri-de köpelmekdir. Öýjükleriň köpelmegi bölünmek ýoly arkaly amala aşýar. Köplenç, haýwanlarda we ösümliklerde bolşy ýaly, adamyň bedeninde hem öýjükler esasan, göni däl (mitoz) bölünmek bilen köpelýärler. Bu örän çylşyrymly hadysadyr. Bu hadysany aşaky surat boýunça yzarlalyň.
Hadysany sadalaşdyrmak üçin 46 sany hromosoma dälde, 6 sany hromosoma gorkezilen.
Öýjük bölünmeleriniň arasyndaky aralykda hromosomolar ýadroda şeýle bir ýukajyk bolýar. welin olary elektron mikroskopda hem görüp bolmaýar. Öýjük bölünip başlamazyndan ozal onuň ýadrosynyň 46 hromosomasynyň her biri goşalanýar we ýadrodaky maddalaryň hasabyna gurlup gutarýar. Öýjükde başga-da käbir özgerişler bolup geçýär. Öýjük merkezi ikä bölünýär, onuň iki böleginiň arasynda sitoplazmada örän berkdartylan örän inçejik sapaklar peýda bolýar. Soňra ýadronyň iki bölünen hromosomlary has ýognalýarlar, gysgalýarlar we mikroskop astynda gowy görünýärler. Ýadro bardasy ereýär.
Çeşme
Orta mekdepleriň XI synpy üçin okuw kitaby -2024ý.
Awtor: www.NiNa.Az
Neşir edilen senesi:
wikipediýa, wiki, kitap, kitaplar, kitaphana, makala, oka, göçürip al, mugt, mugt göçürip al, mp3, wideo, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, surat, aýdym-saz, aýdym, film, kitap, oýun, oýunlar, jübi telefony, android, ios, alma, jübi telefony, samsung, iphone, xiomi, xiaomi kompýuter, Öýjük hakda maglumat, Öýjük näme? Öýjük näme diýmek?
Oyjuk ahli organizmlerin gurlusynyn we yasaysa ukyplylygynyn yonekey birligi bolup onun ozbasdak bar bolmaga oz ozuni gaytadan doretmage we osmage ukyply oz madda calsygy bardyr Janly organizmlerin hemmesi ya kop oyjukli haywanlar osumlikler yaly kop sanly oyjukden ybarat bolyar ya da enceme we yaly bolup duryar Oyjugin gurlusyny we yerine yetiryan isini owrenyan ylma sitos oyjuk logos ylym diyilyar Adam oyjukleri Adam bedeninde yerine yetiryan isine baglylykda oyjuklerin durli gornusleri bolyar oyjukleri hereket wezipesini yerine yetiryarler Sona gora de olaryn ik sekillije suynmek gornusleri bolyar Yerine yetiryan isi oyanys we geciris bolan nerw oyjuklerinin bolsa birnace osuntgileri bolyar Koplenc suynmejik gornusinde bolan maz oyjuklerinde beden ucin gerekli sireler ondurilip cykarylyar Oyjuklerin ululyklary birmenzes bolmayar Gyzyl gan oyjuginin diametri 8 mk a barabar Kabir nerw oyjuklerinin uzynlygy birnace sm e yetyar Mysal ucin onurga yiliginde yerlesen nerw oyjuklerinin osuntgileri ellerin we ayaklaryn barmaklarynyn uclaryna cenli uzalyarlar Bu bolsa olaryn uzynlygynyn 120 150 sm e cenli yetyandigini gorkezyar Oyjuklerin olcegleri gornusleri we yerine yeyiryan isleri durli bolsa da olaryn ahlisine diyen yaly mahsus bolan bir umumy gurlusy bolyar Oyjugin usti yukajyk barda dasky bilen ortulen ici bolsa yarym ergin haldaky suwuklyk bilen doldurylan Sitoplazmada yadro we birnace organoidler yerlesyarler Oyjugin sitoplazmasy nahili isleri yerine yetiryar Oyjugin duzumine giryan himiki birlesmeler iki topara organiki we organiki dal birlesmelere bolunyarler Organiki dal birlesmelere suw we degislidir Olar jansyz tebigatda hem dus gelyarler Organiki birlesmeler janly tebigata mahsus bolan maddalardyr Olara beloklar we nuklein kislotalary degislidir Suw oyjugin umumy agramynyn 80 ine golayyny tutyar Suw yarym suwuklyk hasiyetini beryar we onun hereketini yenillesdiryar Suw oyjuklerde erediji hokmunde uly ahmiyete eyedir Suwda eran maddalaryn arasynda himiki tasirlesmeler ansat gecyar Seyle hem suw oyjukde bolup gecyan himiki tasirlesmelerin netijelerinde emele gelyan gerekmejek maddalaryn oyjukden bolunip cykarylmagyny yenillesdiryar Mineral duzlar oyjukde az mukdarda bolyar Olaryn arasynda duz kislotasynyn natriy we kaliy duzlary hem de fosfor we komur kislotalarynyn natriy kaliy kalsiy magniy duzlary has koprak dus gelyarler Olar oyjugin madda calsygyna gatnasyarlar oyjugin yasayys isjenligi ucin amatly sertler doredyarler Organiki birlesmeler oyjugin umumy massasynyn 20 30 ni tutyar Oyjuklerin gurulmagynda we iymitlenmeginde olaryn mohum ahmiyeti bar Beloklar oyjuklerin esasy maddasy hasaplanylyar Beloklar gurluslary boyunca organiki birlesmelerin in cylsyrymlylaryna degislidir Yaglar Yaglaryn duzumine uc element uglerod wodorod we kislorod giryar Yaglar oyjuk membranasynyn esasy duzum bolegidir Yaglar oyjuklerde atiyaclyk maddalary we guyc cesmesi hokmunde hem peydalanylyar Uglewodlar yaglary emele getiryan elementler bolan ugleroddan wodoroddan we kisloroddan duryarlar Uglewodlaryn yasayys ucin gerek bolan guyjun cesmesi hokmunde uly ahmiyeti bar Uglewodlar gurlusyk serisdesi bolup hem hyzmat edyarler Nuklein kislotalary oyjugin yadrosynda emele gelyarler Oyjuklerin hasiyetleri Oyjukler janly bedenlerin duzum bolegidir Olara yasaysyn hemme hasiyetleri yagny madda calsygy gyjynyjylyk hereket osmek we kopelmek mahsusdyr Oyjuklere hemise iymit maddasy baryp duryar Sol maddalardan bolsa cylsyrymly birlesmeler emele gelyar Emele gelen organiki maddalaryn hasabyna da oyjukler gurulyarlar Oyjuklerde organiki maddalaryn emele gelmegine biosintez diyilyar Oyjukde organiki maddalaryn emele gelmegi bilen bir wagtda olaryn dargamagy we tursamagy hem bolup gecyar Su hadysalaryn kopusi kislorodyn gatnasmagynda amala asyar Netijede gurluslary boyunca has sada maddalar we guyc emele gelyar Tursamagyn netijesinde emele gelen onumler komurtursy gazy suw we s m gan bilen bolup cykaryjy synalara we baryar Ol yerden hem dasky gursawa bolunip cykarylyar Emele gelen guyc bolsa oyjugin yasayys isjenligi ucin sarp edilyar Seylelikde oyjuk bilen dasky gursawyn arasynda dyngysyz madda calsygy bolup gecyar Bu bolsa oyjugin duzum boleginin mydam tazelenip durmagyny upjun edyar Oyjuklerin kopelisiOyjuklere mahsus hasiyetlerin biri de kopelmekdir Oyjuklerin kopelmegi bolunmek yoly arkaly amala asyar Koplenc haywanlarda we osumliklerde bolsy yaly adamyn bedeninde hem oyjukler esasan goni dal mitoz bolunmek bilen kopelyarler Bu oran cylsyrymly hadysadyr Bu hadysany asaky surat boyunca yzarlalyn Hadysany sadalasdyrmak ucin 46 sany hromosoma dalde 6 sany hromosoma gorkezilen Oyjuk bolunmelerinin arasyndaky aralykda hromosomolar yadroda seyle bir yukajyk bolyar welin olary elektron mikroskopda hem gorup bolmayar Oyjuk bolunip baslamazyndan ozal onun yadrosynyn 46 hromosomasynyn her biri gosalanyar we yadrodaky maddalaryn hasabyna gurlup gutaryar Oyjukde basga da kabir ozgerisler bolup gecyar Oyjuk merkezi ika bolunyar onun iki boleginin arasynda sitoplazmada oran berkdartylan oran incejik sapaklar peyda bolyar Sonra yadronyn iki bolunen hromosomlary has yognalyarlar gysgalyarlar we mikroskop astynda gowy gorunyarler Yadro bardasy ereyar Cesme Orta mekdeplerin XI synpy ucin okuw kitaby 2024y