Azərbaycan
Deutschland
Lietuva
Malta
ශ්රී ලංකාව
Türkmenistan
Türkiyə
Украина
Ahal welaýatyndaky taryhy ýadygärlikleriň ÝerleşişiNusaý galasyDünýä medeniýetiniň taryhynda siwilizasiýasyna aýratyn or
Ahal welaýatyndaky taryhy ýadygärlikler
Nusaý galasy
Dünýä medeniýetiniň taryhynda siwilizasiýasyna aýratyn orun degişlidir. Merkezi Aşgabadyň golaýyndaky Nusaýda ýerleşip, Günorta Türkmenistanyň daglary, düzlükleri hem-de sähralary onuň sallançagy bolupdyr.Ony döredijiler türkmenleriň gadymy ata-babalarynyň biri bolan dah-parn taýpalary bolupdyr.
B.E. öň IV asyrda grek-makedon goşunlarynyň zarbasy astynda Ahemenitleriň imperiýasy dargapdyr. Aleksandr Makedonskiniň () oruntutarlary bolan selewkitleriň döwründe Baktriýa, Parfiýa we Horezm döwletleri döräpdir. B.E. öň III asyrdan B.E. III asyryna çenli 600 ýyla golaý dowam eden Parfiýa döwleti uly imperiýa öwrülip, B.E. I asyryndan başlap Rim imperiýasynyň bäsdeşine öwrülipdir. Özüniň gülläp ösen wagtynda Ortaýer deňzinden Demirgazyk-Günbatar Hindistana çenli ýerleri öz içine alan Parfiýa imperiýasynyň esasy özeni Partawa bolupdyr.
Hut şu ýerde B.E. öň 247-nji ýylda Garagumda ýaşaýan aparn (ýa-da parn) taýpasynyň serdary Arsak Partawy eýeläpdir. Bu ýerdäki selewk satrapy Andragor öldürilipdir. Şondan soň Arsak özüni garaşsyz Parfiýanyň hökümdary diýip yglan edipdir. Parfawnisada Arsakidler neberesiniň mülkleriniň administratiw we ykdysady merkezi gurlupdyr. Köne Nusaýda geçirilen arheologik gazuwlar mahalynda tapylan dokumentler bu galanyň adynyň Mitridatkert bolandygyny kesgitlemäge mümkinçilik berdi. Ol B.E. öň 171-138-nji ýyllarda patyşalyk eden Mitridat I tarapyndan gurdurylypdyr.
Köne Nusaýda demigazyk we günorta atlandyrylýan iki sany arhitektura toplumy bolupdyr. Weýran bolan demirgazyk toplumdan 1948-nji ýylda pil süňkünde (şirmaýydan) edilen meşhur ritonlar tapyldy. Günorta toplumda üç sany desgany - diň şekilli ymaraty, inedördül we tegelek zallary tapawutlandyrmak bolar.
Köne hem-de Täze Nusaý şäherjiklerinde gazuw-agtaryş işleri geçirilende ajaýyp arhitektura, sungat ýadygärlikleri, keramiki gap-gaçlaryň böleklerine ýazylan hojalyk dokumentleriniň deň-taýy bolmadyk arhiwi ýüze çykaryldy.
Parfiýa şalarynyň genji-hazynalary saklanylýan gaznalary köp sanly jaýlardan, eýwanlardan hem-de içerki howlujyklardan ybarat ägirt uly dörtgyraň desga bolupdyr. Gaznalaryň jaýlary gymmatbahaly zatlardan dolan badyna olar petiklenip, özboluşly seýflere öwrülipdirler.
Genji-hazynalaryň saklanylýan gaznasyndan şirmaýydan ýonulyp ýasalan ritonlaryň uly toparynyň ýüze çykarylmagy öz wagtynda asyryň tapyndysy diýlip atlandyryldy. Ritonlar bilen doldurylan tutuş bir otagyň üsti açyldy. Ritonlar şirmaýydan ýonulyp ýasalyp, olaryň käbirleriniň detallary altyn çaýylan bürünçden, sap altyndan we bürnçden taýýarlanypdyr. Ritonlarda dürli kompozisiýaly güberçek gazma nagyşlar ýerleşdirilipir. Ritonlar kentawrlaryň, ýolbarsa çalymdaş grifonlaryň, aýallaryň we ş.m. keşbi bilen bezelipdir.
Bezeg-haşamlarynyň kompozisiýalarynyň sýužet äheňi esasan grek mifologiýasy bilen baglanyşykly bolup, ýöne grek mifleriniň personažlaryna ýerli, parfiýa häsiýeti berlipdir. Ritonlaryň birinde Parfiýa şalygyny esaslandyryjylaryň biriniň şaýylygyň ýüzündäki “skif” eşigine çalymdaş lybasly parfiýaly gabat gelýär. Beýlekileriniň käbirinde bolsa garamaýak parfiýalylary görýäris.
Gaznadan altyn çaylan gündogar tipli söweşjeň altyn paltajyk, ikiýüzli gysga gamalar, demir sowudyň bölekleri ýaly şa ýaraglarynyň görnüşleri hem tapyldy. Şanyň baýramçylyk galkany-da ussatlarça taýýarlanyp, kaşaň bezelipdir.
ÄNEW METJIDINIŇ ANSAMBLY
Halk arasynda Seýit Jemaleddiniň metjidi ady bilen belli bolan bu ymaratyň galyndylary Änew şäherçesiniň gündogarsynda ýerleşýär. Arheologik maglumatlar Günorta Türkmenistanyň eneolit zamanynyň ýadygärliklerini “Änew medeniýeti” diýen at bilen ylmy dolanyşyga girizmäge mümkinçilik berdi.
Ansambly dört desga - metjit, onuň öňündäki gabyrüsti we beýik gümmezli zaly bolan iki sany jaý emele getiripdir. Bu çylşyrymly desga metjidiň, guburhananyň, medresäniň we hanakanyň wezipelerini ýerine ýetiripdir.
Änewdäki metjidi öwrenmegiň başlangyjyny 1886-njy ýylda W.A. Žukowskiý başlapdyr.1904-nji ýylda harabaçylygy R. Pompelliniň amerikan ekspedisiýasy gazypdyr. Sonky ýyly A.A. Semýonow metjidiň gysgaça beýanyny hen-de ony öwrenmäge çakylygy çap etdiripdir. 1920-nji ýyllarda A.A. Karelin we W.R. Tripolskiý deformasiýanyň we weýranlanmagyň sebäplerini barladylar, inžener S.S. Sklaýarowskiý bolsa çyzgysyny ýerine ýetirdi. Ýadygärligi konserwasiýa etmek işlerini dürli wagtlarda W.R. Tripolskiý we N.M. Baçinskiý amala aşyrdy. 1947-nji ýylda M.Ý. Massonyň ýolbaşçylygy astynda Günorta Türkmenistan arheologik kompleksleýin ekspedisiýasy ansambly çuň we hemmetaraplaýyn öwrenmek işini geçirdi. Şonuň netijesinde-deençeme makalalar we G.A. Pugaçenkowanyň giňişleýin monografiýasy (1959 ý.) peýada boldy.
Metjidiň portalynyň ýokarsynda Horasanyň hökümdary soltan Abul Kasym Babyryň (1446-1457ý.) ady getirilipdir. Ondaky ýazgyda şeýle diýilýär:”Bu gurluşyk beýik soltan, öz halklarynyň eýeleri, ýurtlaryň we asyrlaryň penakäri Abul-Kasym-Bayr Bahadur han patyşalyk süren wagtynda boldy, hemmeden Beýigiň özi onuň häkimiýetini we onuň paryşalygyny ebedileşdirsin”.
Beýleki ýazgylarda “Gözellik öýüni” Muhammet diýen biriniň öz kakasy Jemal-ed-dünýä-wa-d-diniň ýadygärligi üçin öz serişdeleri bilen 1455-1456-njy ýyllarda gurdurandygy hakyndaky maglumat getirilýär.
G.A. Pugaçenkowa metjidiň ýüzündäki ýazgyda ady gelýän Muhammedi soltanyň weziri bolan Muhammet Hudaýdot bilen bir diýip ynandyrýar, özi-de onuň bu ýerde jaýlanan kakasy Jemaleddiniň doglan ýeri Änew eken diýýär. Desga gurlup tamamlanmandyr, çünki soltan Babyr ölenden soň (1457 ý.) özara uruşlar we weýrançylyklar döwri başlanypdyr.
Oňat bişen kerpiçden bina edilen metjit keramik mozaika bilen we syrça bilen gysganylman bezelipdir. Beýik portalynda inli depesi çowly arasy bolan metjidiň gapysy howlynyň içine tarap açylýar eken. Gapynyň arkasynda ellistik gümmez bilen örtülen inedördül (taraplary 10,5 metr) zaly bolupdyr. Gümmez çekili arkalaryň we konstruktiw taýdan tamamlanmadyk stalaktit dekorasiýaly paruslaryň üstüde durýar eken. Peştagy demirgazyga bakdyrylypdyr we jaýyň jümmüşinde günorta diwaryň ýüzünde syrçalar bilen bezelen mährap bolupdyr. Onuň gapdallarynda günorta diwaryň ýüzünde insizje tagçalar edipdirler, olar diwaryň daş ýüzüne çykytly edilipdir. Metjidiň beýleki iki diwarynda hersinde ikiden inli çuň tagçalar edipdirler. Bu tagçalar hem hüjreli sokol etažynyň derejesinde metjidi üç tarapyndan gurşan eýwanyň içine çykytly edilipdir.
Iki gapdalynda oňa goşulyp guralan gurluşyklar metjidiň portalynyň öňündäki giň howlyny gabsapdyr. Olaryň gümmezli zallary (diametri 7 metr töweregi) iki etažynda hem kiçeňräk otaglar bilen gurşalypdyr.
Portalyň ýozaik bezeginiň çeperçilik özboluşlylygynyň uly gymmaty bolupdyr. Ol bezegde arkanyň, üstünde bir-birlerine tarap kellelerini uzadyp süýnüöip gelýän iki sany eýmenç görnüşli aždarhanyň şekili çekilipdir. Olaryň sarymtygarak göwresi ownuk ösümlik nagyşly garamtyl-mawy mozaik düşegiň üstünde towlanyp barýat, ol ownuk ösümlik nagyşlary fantastik janawarlaryň her biriniň açylan agzyndan başlanýar.
Jaýyň öň ýüzündäki monumentel sungatda şuňa meňzeş aždarhalaryň şekillendirilişiniň nusgasy Orta Aziýada başga ýok. Änew metjidinde aždarhalaryň şekillendirilmeginiň manysyna has ynamlyrak düşündirişi G.A. Pugaçenkowa berýär. Ol “munuň özi XV asyrda Änew töwereginde ýaşan ... esasy türkmen taýpasynyň totemidir, ähtimal Änewde jaýlanan şeýh Jemaleddin hem şol taýpadan bolandyr“ diýip hasap edýär.
Bu metjidiň gurluşygy hakda ýerli ilatyň arasynda ur döwürlerden bäri şeýle rowaýat dowam edip gelýär:”Bir wagtlar şäheriň gala diwarynyň düýbünde bir agaç dikilip, ondan uly jaň asylyp goýlupdyr. Başyna iş düşen her bir ýolagçy jaňy kakmak bilen şähere duýduryş berýär eken, ilat bolsa oňa kömege gelip, başyna düşen işden ony halas edýärler eken. Bir gezek adalatly we parasatly Jamalyň ýurdy dolandyrýan wagtynda adamlar jaňyň gaty we howsalaly kakylýandygyny eşidipdirler. Derwezäniň agzyna ylgaşyp gelenerinde olar ägirt uly towlanyp duran aždarhanyň jaňy kakandygyny görüpdirler. Şunda ol aždarha bir zady görkezýän ýaly edip, daga tarap ümläpdir, soňra bolsa märekäniň arasynda elleri paltaly we byçgyly duran iki ussa tarap ümlenip, daga tarap ugrapdyr. Patyşa aýal Jamal ussalara aždaranyň yzy bilen gitmegi buýrupdyr. Bular daga baranlarynda, agyr jebir çekip ýatan başga bir aždarhany görüpdirler: ol uly dag geçisini diriligine ýuwdupdyr, emma onuň buýralay şahlary aňryk geçmän, aždarhanyň bokurdagyna ilişip galypdyr. Edermen ussalar aždarhanyň açylyp ýatan agzyna girip, dag geçisiniň şahlaryny byçgy bilen kesip aýrypdyrlar we geçiniň etini böleklere bölüşdiripdirler whem-de aždarhany jebirden gutarypdyrlar. Şundan soň birinji aždarha ussalary hazynadan doly bolan bir derä eltipdir we olara şol hazynadan gereklerini hem-de göterip bilenlerini almaga ygtyýar beripdir.
Ertesi şäheriň ilatyny ýene-de jaňyň sesi oýadypdyr. Olar galadan çykanlarynda iki aždarhany hem görüpdirler, ol aždarhalar köp altyn we gymmatbahaly daşlary alyp gelen ekenler. Olar bu zatlary patyşa aýalyň öňünde goýup, özleri ýene daga tarap gidipdirler. Jamal bu gymmatbaha zatlardan uly metjit gurmagy we onuň peştagynda şu zatlary beren aždarhalaryň şekilini çekmegi buýrupdyr. Rowaýatda aždarhalar Änewiň ilatyna hossarlyk eden jandarlar hökmünde görkezilýär, olaryň şekili bolsa ýykylan metjidiň ýüzündäki ýazgyda atlandyrylyşy ýaly “Gözellik öýüni” gorap saklapdyrlar.”
Sarahs babanyň kümmeti we Sarahs galasy
Ýadygärligiň ýerleşýän ýeri: Ahal welaýatynyň Sarahs etraby
Ýadygärligiň döwri: b.e. ö. I m.ý. – b.e. XIX asyry
Ýadygärligiň taryhy:
Sarahs Beýik ýüpek ýolunyň ugrundaky Nişapur bilen Merwiň arasynda we Tejen derýasynyň ýokarky akymynda ýerleşen adybir welaýatyň merkezi şäheri bolupdyr. Bu ýere ilat eneolit döwründe (b.e.o. IV m.ý.) göçüp gelip başlapdyr.
B.e.o. I m.ý. ortasynda köne Sarahs şäherjiginiň ýerinde ilkinji obalar peýda bolupdyr.
B.e.o. II m.ý. Sarahs Parfýan döwletiniň düzümine giripdir we Siraken diýen ady alypdyr, ol syýasy we ykdysady taýdan Merwe tabyn bolupdyr. Araplaryň gelmegi bilen Orta Aziýanyň ýerli mirasdarlary bilim alanlaryndan soň, Sarahsyň ähmiýeti ep-esli artýar. Şol wagt Beýik ýüpek ýolunyň esasy ýollarynyň biriniň ugry üýtgeýär, şondan soň ol Eýranyň merkezi welaýatlaryndan Nişapura baryp ýetýär, ondan aňryk bolsa Sarahsyň üsti bilen Merwe we gündogara tarap gidýär. Sarahsyň halkara söwdasynyň aýlawyna goşulmagy onuň ykdysadyýetiniň ýokary göterilmegine amatly täsir edýär. Şol döwürde Sarahs umumy meýdany 120 gektardan, töwereginden 12 metr ýokaryk galdyrylan, 340×560 metr uzynlykda berkidilen şähristanly gür ilatly uly şähere öwrülýär. Şähristanyň 300-400 metr töwereginde, esasan, önümçilik mähelleleri ýerleşdirilipdir. Dürli görnüşli hünärmentçiligiň arasynda Sarahsyň gurluşykçy ussalary ajaýyp üstünlige eýe bolupdyrlar.
Sarahsyň ussalarynyň şöhrady Orta Aziýa we Eýrana ýaýrapdyr, muňa Sarahsyň çäklerinden daşarda gurlan ymaratlar şaýatlyk edýär. Eýrandaky Rabat-Şarif kerwensaraýynda, Merwdäki Soltan Sanjaryň äremgähinde, Jar-Gürgendäki münberde Sarahsly ussalaryň atlary saklanyp galypdyr.
Sarahsyň ussalarynyň aýdyň eserleriniň biri halkyň arasynda “Sarahs babanyň mawzoleýi” diýlip atlandyrylan Abul Fazlyň äremgähidir. Ol 1023-nji ýylda aradan çykan musulman akyldary Abul Fazylyň Sarahs şäheriniň etegindäki mazarynyň üstünde XI asyrda bina edilipdir.
XIII asyryň başynda mongol basybalyjylary Sarahsyň durmuşyna agyr zarba urupdyrlar
Ýartygümmez
Awtor: www.NiNa.Az
Neşir edilen senesi:
wikipediýa, wiki, kitap, kitaplar, kitaphana, makala, oka, göçürip al, mugt, mugt göçürip al, mp3, wideo, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, surat, aýdym-saz, aýdym, film, kitap, oýun, oýunlar, jübi telefony, android, ios, alma, jübi telefony, samsung, iphone, xiomi, xiaomi kompýuter, Ahal welaýatyndaky taryhy ýadygärlikler hakda maglumat, Ahal welaýatyndaky taryhy ýadygärlikler näme? Ahal welaýatyndaky taryhy ýadygärlikler näme diýmek?
Ahal welayatyndaky taryhy yadygarliklerin YerlesisiNusay galasyDunya medeniyetinin taryhynda siwilizasiyasyna ayratyn orun degislidir Merkezi Asgabadyn golayyndaky Nusayda yerlesip Gunorta Turkmenistanyn daglary duzlukleri hem de sahralary onun sallancagy bolupdyr Ony doredijiler turkmenlerin gadymy ata babalarynyn biri bolan dah parn taypalary bolupdyr 220 B E on IV asyrda grek makedon gosunlarynyn zarbasy astynda Ahemenitlerin imperiyasy dargapdyr Aleksandr Makedonskinin oruntutarlary bolan selewkitlerin dowrunde Baktriya Parfiya we Horezm dowletleri dorapdir B E on III asyrdan B E III asyryna cenli 600 yyla golay dowam eden Parfiya dowleti uly imperiya owrulip B E I asyryndan baslap Rim imperiyasynyn basdesine owrulipdir Ozunin gullap osen wagtynda Ortayer denzinden Demirgazyk Gunbatar Hindistana cenli yerleri oz icine alan Parfiya imperiyasynyn esasy ozeni Partawa bolupdyr Hut su yerde B E on 247 nji yylda Garagumda yasayan aparn ya da parn taypasynyn serdary Arsak Partawy eyelapdir Bu yerdaki selewk satrapy Andragor oldurilipdir Sondan son Arsak ozuni garassyz Parfiyanyn hokumdary diyip yglan edipdir Parfawnisada Arsakidler neberesinin mulklerinin administratiw we ykdysady merkezi gurlupdyr Kone Nusayda gecirilen arheologik gazuwlar mahalynda tapylan dokumentler bu galanyn adynyn Mitridatkert bolandygyny kesgitlemage mumkincilik berdi Ol B E on 171 138 nji yyllarda patysalyk eden Mitridat I tarapyndan gurdurylypdyr Kone Nusayda demigazyk we gunorta atlandyrylyan iki sany arhitektura toplumy bolupdyr Weyran bolan demirgazyk toplumdan 1948 nji yylda pil sunkunde sirmayydan edilen meshur ritonlar tapyldy Gunorta toplumda uc sany desgany din sekilli ymaraty inedordul we tegelek zallary tapawutlandyrmak bolar Riton Kone hem de Taze Nusay saherjiklerinde gazuw agtarys isleri gecirilende ajayyp arhitektura sungat yadygarlikleri keramiki gap gaclaryn boleklerine yazylan hojalyk dokumentlerinin den tayy bolmadyk arhiwi yuze cykaryldy Parfiya salarynyn genji hazynalary saklanylyan gaznalary kop sanly jaylardan eywanlardan hem de icerki howlujyklardan ybarat agirt uly dortgyran desga bolupdyr Gaznalaryn jaylary gymmatbahaly zatlardan dolan badyna olar petiklenip ozbolusly seyflere owrulipdirler Genji hazynalaryn saklanylyan gaznasyndan sirmayydan yonulyp yasalan ritonlaryn uly toparynyn yuze cykarylmagy oz wagtynda asyryn tapyndysy diylip atlandyryldy Ritonlar bilen doldurylan tutus bir otagyn usti acyldy Ritonlar sirmayydan yonulyp yasalyp olaryn kabirlerinin detallary altyn cayylan buruncden sap altyndan we burncden tayyarlanypdyr Ritonlarda durli kompozisiyaly gubercek gazma nagyslar yerlesdirilipir Ritonlar kentawrlaryn yolbarsa calymdas grifonlaryn ayallaryn we s m kesbi bilen bezelipdir Bezeg hasamlarynyn kompozisiyalarynyn syuzet aheni esasan grek mifologiyasy bilen baglanysykly bolup yone grek miflerinin personazlaryna yerli parfiya hasiyeti berlipdir Ritonlaryn birinde Parfiya salygyny esaslandyryjylaryn birinin sayylygyn yuzundaki skif esigine calymdas lybasly parfiyaly gabat gelyar Beylekilerinin kabirinde bolsa garamayak parfiyalylary goryaris Gaznadan altyn caylan gundogar tipli sowesjen altyn paltajyk ikiyuzli gysga gamalar demir sowudyn bolekleri yaly sa yaraglarynyn gornusleri hem tapyldy Sanyn bayramcylyk galkany da ussatlarca tayyarlanyp kasan bezelipdir ANEW METJIDININ ANSAMBLYHalk arasynda Seyit Jemaleddinin metjidi ady bilen belli bolan bu ymaratyn galyndylary Anew sahercesinin gundogarsynda yerlesyar Arheologik maglumatlar Gunorta Turkmenistanyn eneolit zamanynyn yadygarliklerini Anew medeniyeti diyen at bilen ylmy dolanysyga girizmage mumkincilik berdi Ansambly dort desga metjit onun onundaki gabyrusti we beyik gummezli zaly bolan iki sany jay emele getiripdir Bu cylsyrymly desga metjidin guburhananyn medresanin we hanakanyn wezipelerini yerine yetiripdir Anewdaki metjidi owrenmegin baslangyjyny 1886 njy yylda W A Zukowskiy baslapdyr 1904 nji yylda harabacylygy R Pompellinin amerikan ekspedisiyasy gazypdyr Sonky yyly A A Semyonow metjidin gysgaca beyanyny hen de ony owrenmage cakylygy cap etdiripdir 1920 nji yyllarda A A Karelin we W R Tripolskiy deformasiyanyn we weyranlanmagyn sebaplerini barladylar inzener S S Sklayarowskiy bolsa cyzgysyny yerine yetirdi Yadygarligi konserwasiya etmek islerini durli wagtlarda W R Tripolskiy we N M Bacinskiy amala asyrdy 1947 nji yylda M Y Massonyn yolbascylygy astynda Gunorta Turkmenistan arheologik kompleksleyin ekspedisiyasy ansambly cun we hemmetaraplayyn owrenmek isini gecirdi Sonun netijesinde deenceme makalalar we G A Pugacenkowanyn ginisleyin monografiyasy 1959 y peyada boldy Metjidin portalynyn yokarsynda Horasanyn hokumdary soltan Abul Kasym Babyryn 1446 1457y ady getirilipdir Ondaky yazgyda seyle diyilyar Bu gurlusyk beyik soltan oz halklarynyn eyeleri yurtlaryn we asyrlaryn penakari Abul Kasym Bayr Bahadur han patysalyk suren wagtynda boldy hemmeden Beyigin ozi onun hakimiyetini we onun parysalygyny ebedilesdirsin Beyleki yazgylarda Gozellik oyuni Muhammet diyen birinin oz kakasy Jemal ed dunya wa d dinin yadygarligi ucin oz serisdeleri bilen 1455 1456 njy yyllarda gurdurandygy hakyndaky maglumat getirilyar G A Pugacenkowa metjidin yuzundaki yazgyda ady gelyan Muhammedi soltanyn weziri bolan Muhammet Hudaydot bilen bir diyip ynandyryar ozi de onun bu yerde jaylanan kakasy Jemaleddinin doglan yeri Anew eken diyyar Desga gurlup tamamlanmandyr cunki soltan Babyr olenden son 1457 y ozara uruslar we weyrancylyklar dowri baslanypdyr Onat bisen kerpicden bina edilen metjit keramik mozaika bilen we syrca bilen gysganylman bezelipdir Beyik portalynda inli depesi cowly arasy bolan metjidin gapysy howlynyn icine tarap acylyar eken Gapynyn arkasynda ellistik gummez bilen ortulen inedordul taraplary 10 5 metr zaly bolupdyr Gummez cekili arkalaryn we konstruktiw taydan tamamlanmadyk stalaktit dekorasiyaly paruslaryn ustude duryar eken Pestagy demirgazyga bakdyrylypdyr we jayyn jummusinde gunorta diwaryn yuzunde syrcalar bilen bezelen mahrap bolupdyr Onun gapdallarynda gunorta diwaryn yuzunde insizje tagcalar edipdirler olar diwaryn das yuzune cykytly edilipdir Metjidin beyleki iki diwarynda hersinde ikiden inli cun tagcalar edipdirler Bu tagcalar hem hujreli sokol etazynyn derejesinde metjidi uc tarapyndan gursan eywanyn icine cykytly edilipdir Iki gapdalynda ona gosulyp guralan gurlusyklar metjidin portalynyn onundaki gin howlyny gabsapdyr Olaryn gummezli zallary diametri 7 metr toweregi iki etazynda hem kicenrak otaglar bilen gursalypdyr Portalyn yozaik bezeginin cepercilik ozboluslylygynyn uly gymmaty bolupdyr Ol bezegde arkanyn ustunde bir birlerine tarap kellelerini uzadyp suynuoip gelyan iki sany eymenc gornusli azdarhanyn sekili cekilipdir Olaryn sarymtygarak gowresi ownuk osumlik nagysly garamtyl mawy mozaik dusegin ustunde towlanyp baryat ol ownuk osumlik nagyslary fantastik janawarlaryn her birinin acylan agzyndan baslanyar Jayyn on yuzundaki monumentel sungatda suna menzes azdarhalaryn sekillendirilisinin nusgasy Orta Aziyada basga yok Anew metjidinde azdarhalaryn sekillendirilmeginin manysyna has ynamlyrak dusundirisi G A Pugacenkowa beryar Ol munun ozi XV asyrda Anew towereginde yasan esasy turkmen taypasynyn totemidir ahtimal Anewde jaylanan seyh Jemaleddin hem sol taypadan bolandyr diyip hasap edyar Bu metjidin gurlusygy hakda yerli ilatyn arasynda ur dowurlerden bari seyle rowayat dowam edip gelyar Bir wagtlar saherin gala diwarynyn duybunde bir agac dikilip ondan uly jan asylyp goylupdyr Basyna is dusen her bir yolagcy jany kakmak bilen sahere duydurys beryar eken ilat bolsa ona komege gelip basyna dusen isden ony halas edyarler eken Bir gezek adalatly we parasatly Jamalyn yurdy dolandyryan wagtynda adamlar janyn gaty we howsalaly kakylyandygyny esidipdirler Derwezanin agzyna ylgasyp gelenerinde olar agirt uly towlanyp duran azdarhanyn jany kakandygyny gorupdirler Sunda ol azdarha bir zady gorkezyan yaly edip daga tarap umlapdir sonra bolsa marekanin arasynda elleri paltaly we bycgyly duran iki ussa tarap umlenip daga tarap ugrapdyr Patysa ayal Jamal ussalara azdaranyn yzy bilen gitmegi buyrupdyr Bular daga baranlarynda agyr jebir cekip yatan basga bir azdarhany gorupdirler ol uly dag gecisini diriligine yuwdupdyr emma onun buyralay sahlary anryk gecman azdarhanyn bokurdagyna ilisip galypdyr Edermen ussalar azdarhanyn acylyp yatan agzyna girip dag gecisinin sahlaryny bycgy bilen kesip ayrypdyrlar we gecinin etini boleklere bolusdiripdirler whem de azdarhany jebirden gutarypdyrlar Sundan son birinji azdarha ussalary hazynadan doly bolan bir dera eltipdir we olara sol hazynadan gereklerini hem de goterip bilenlerini almaga ygtyyar beripdir Ertesi saherin ilatyny yene de janyn sesi oyadypdyr Olar galadan cykanlarynda iki azdarhany hem gorupdirler ol azdarhalar kop altyn we gymmatbahaly daslary alyp gelen ekenler Olar bu zatlary patysa ayalyn onunde goyup ozleri yene daga tarap gidipdirler Jamal bu gymmatbaha zatlardan uly metjit gurmagy we onun pestagynda su zatlary beren azdarhalaryn sekilini cekmegi buyrupdyr Rowayatda azdarhalar Anewin ilatyna hossarlyk eden jandarlar hokmunde gorkezilyar olaryn sekili bolsa yykylan metjidin yuzundaki yazgyda atlandyrylysy yaly Gozellik oyuni gorap saklapdyrlar Sarahs babanyn kummeti we Sarahs galasyYadygarligin yerlesyan yeri Ahal welayatynyn Sarahs etraby Yadygarligin dowri b e o I m y b e XIX asyry Yadygarligin taryhy Sarahs Beyik yupek yolunyn ugrundaky Nisapur bilen Merwin arasynda we Tejen deryasynyn yokarky akymynda yerlesen adybir welayatyn merkezi saheri bolupdyr Bu yere ilat eneolit dowrunde b e o IV m y gocup gelip baslapdyr B e o I m y ortasynda kone Sarahs saherjiginin yerinde ilkinji obalar peyda bolupdyr B e o II m y Sarahs Parfyan dowletinin duzumine giripdir we Siraken diyen ady alypdyr ol syyasy we ykdysady taydan Merwe tabyn bolupdyr Araplaryn gelmegi bilen Orta Aziyanyn yerli mirasdarlary bilim alanlaryndan son Sarahsyn ahmiyeti ep esli artyar Sol wagt Beyik yupek yolunyn esasy yollarynyn birinin ugry uytgeyar sondan son ol Eyranyn merkezi welayatlaryndan Nisapura baryp yetyar ondan anryk bolsa Sarahsyn usti bilen Merwe we gundogara tarap gidyar Sarahsyn halkara sowdasynyn aylawyna gosulmagy onun ykdysadyyetinin yokary goterilmegine amatly tasir edyar Sol dowurde Sarahs umumy meydany 120 gektardan towereginden 12 metr yokaryk galdyrylan 340 560 metr uzynlykda berkidilen sahristanly gur ilatly uly sahere owrulyar Sahristanyn 300 400 metr towereginde esasan onumcilik mahelleleri yerlesdirilipdir Durli gornusli hunarmentciligin arasynda Sarahsyn gurlusykcy ussalary ajayyp ustunlige eye bolupdyrlar Sarahsyn ussalarynyn sohrady Orta Aziya we Eyrana yayrapdyr muna Sarahsyn caklerinden dasarda gurlan ymaratlar sayatlyk edyar Eyrandaky Rabat Sarif kerwensarayynda Merwdaki Soltan Sanjaryn aremgahinde Jar Gurgendaki munberde Sarahsly ussalaryn atlary saklanyp galypdyr Sarahsyn ussalarynyn aydyn eserlerinin biri halkyn arasynda Sarahs babanyn mawzoleyi diylip atlandyrylan Abul Fazlyn aremgahidir Ol 1023 nji yylda aradan cykan musulman akyldary Abul Fazylyn Sarahs saherinin etegindaki mazarynyn ustunde XI asyrda bina edilipdir XIII asyryn basynda mongol basybalyjylary Sarahsyn durmusyna agyr zarba urupdyrlarYartygummez