Azərbaycan
Deutschland
Lietuva
Malta
ශ්රී ලංකාව
Türkmenistan
Türkiyə
Украина
Bu makalada hiç bir maglumat hakynda ýok Bu makalada üpjün edilen maglumatlar hakynda salgylanma görkezilmändir Bu maglu
Nurberdi han
Bu makalada hiç bir maglumat hakynda ýok. |
| Bu makala Türkmen dili ýazuw kadalaryna görä düzeldilmeli. Makalany üýtgetmek hem-de ösdürmek arkaly Wikipediýa okyjylaryna ýardam edip bilersiňiz. |
Nurberdi han Ahalyñ hany bolan. Ol teke-togtamyş-garaýörme-wekildendir.Öz döwründe hanlyk derejesine ýeten adam bolupdyr. Nurberdi Hany Bäherden etrabynyn Hankäriz obasyndaky gonamçylyga jaýlapdyrlar.
Nurberdi han 1820-nji ýylda Gökdepede dogulýar. 1880-nji ýylyñ ortalarynda hem şol ýerde aradan çykýar. Nurberdi han 1850-nji ýyllaryñ aýagynda 1880-nji ýyla çenli Ahalyñ hany bolupdyr we ömrüniñ ahyrynda Ahalyñ we Marynyñ hany bolupdyr.
1850-nji ýylyñ ahyrynda Ahalyñ merkezi şäheri bolan Gökdepede uly maslahat bolýar. Oña Türkmen topragynyñ dürli künjeginden Hanlar, Serdarlar, Ýaşulular, Aksakgallar we beýleki parasatly wekiller çagyrylýar. Maslahatda baryp, Görogly begden – soltandan (8-9-njy asyrda) tä Şirgazy han zamanyna çenli Teke Türkmenleriniñ 18-sany Baş hanlygynyñ bolandy barada söhbet açylýar. Şirgazy han zamanynda Tekeleriñ baş ýaşulusy Orazmämmet ogly Döwletmämmet düýegöz agadan Baş hanlygyñ Keýmir köre, ondan Annaseýit wekile, ondanam Myrat serdara geçişi, 1819-njy ýylda Myrat serdar ölenden soñraky 30 ýyllykda bolsa Tekelerde bir näçe gala hanlary bolup, Baş hanlygyñ bolmandygy hakda gürrüñ edilýär. Uly söweşlerde han ornuna orta çykarylan gala hanlaryñ iñ ekabyry Garaoglan hanyñ (Nurberdiniñ babadaşy, baba onbegiñ ogly) 1819-20-nji ýyllarda diýen wagty eken.
Emma Baş han bolmak üçin ýedi şertiñ zerur bolanlygy sebäpli,ol baş hanlyga göterilmeýär. Umuman,şol mejlisde mongol talañçylary we beýleki gaýry ýatlar tarapyndan uly zarbalar urulyp, bir-birinden çetleşdirilen Türkmen taýpalarynyñ ýagdaýy barada pikirler orta atylýar. Esasan hem Eýranly, Russiyaly we beýleki gelmişikleriñ jansyzlarynyñ derdinden çarwalara we beýlekilere rahatlygyñ ýokdugy, hemme taraplaýyn halka ýarajak, ortak, ekabyr ýolbaşçynyñ zerurdygy ýaly ençeme meselelere garalýar.
Şonda şeýle ýolbaşçylyga iki adam : Nurberdi Döwletýar baý ogly Ak wekillerden hemde Hajygurbanyñ ogly Mämmetweli kazynyñ agtygy,Ak kazynyñ çowlygy Orazmämmet han (Gara goñurdan) görkezilýär. Olaryñ ikiside öz tire-uruglarynyñ hany eken. Saýlaw mejlis hakyky alnyp barylýar. Haçanda ses berlende Orazmämmet han artykrak ses alýar.(şol wagtlarda gol galdyrylman,ses sanalar eken). Emma örän paýhasly hem-de halatly serdar Orazmämmet hanlygy öz üstünden aýyrylmaklaryny haýyş edýär. Öz çykyşynyñ ahyrynda şeýle diýýär :
Owaly Biribaryñ güwäliginde men hanlyk ornuny Nurberdi Döwletýar baý ogluna bagyşlaýaryn, çünki ol gady- my Was eýýamynda ýaşululyk eden Keýmirden öñki Teke Türkmenleriniñ aksakgaly Döwletmämet düýegöz aganyñ tälimini alan Anan onbeginiñ yzydyr.Muny atasy Mürrük baý, kakasy Döwletýar baý hem örän çörekli-çekimli adamlardyr. Onsoñ ynanç-yktygatda, adalat-päklikde, güýç-gaýratda hem akyl-paýhasda, dilewarlyk- herba plykda, söweş-syýasatda Nurberdini biz tanaýarys. Agyr ile baş bolmakda rysgal-döwletliligem wajypdyr. Men öz rysgalymdan närazy däl, ýöne uly iliñ öňüne düşerlik rysgalymyň ýokdugyna-da gözüm ýetýär. Bular bolsa ata-baba rysgally-çykymly, çörekli-hamyrhana ugurdyr.
Galyberse-de, onuñ okap ýazyp bilmegi, golunyň has giñ bolmagy, menden artyk ýerleridir. Han bolmak üçin goly giňligem gerek ahyryn. Il-günden nökerlige çekmeli, olary at-ýarag bilenem üpjün etmeli. Tekeçilikde ilden algyt-salgyt ýygnamaklygyñ ýokdugyny bilýänsiňiz. Garaz „ Goly giňiň goly uzan ýerine ýeter, goly ýukanyň eli ýakasyna-hyrçyna ýeter „ diýileni-dä, şu nokdaý nazardanam men hanlyk-ýaşululyk mertebesine öz razylygym bilen sesimi Nurberdä bagyşlaýaryn…
Başga-da ençeme çykyşlar bolýar. Maslahat-mejlisiň esasy guramaçy-kethudasy örän dilewar hem adalatly Atajyk molla (Nyýazdurdy mollanyň ogly) sözüni jemläp pata berensoñ, „Hangöter„ dabarasy başlanýar. Şeýlelikde, Nurberdi Döwletýar baý ogly hanlyga göterilýär. Nurberdi juda uzyn boýly, süňkbaşy iri, eginlek, süýrü- Räkden uly kelleli, tüňňüräk maňlaýy giňden ýaban, göniburunly, garasy köpräk goýun gözli, gaşlagrak, bugdaýreñ Gyzgylt ýüzli, az sözli, diňlemegi söýýän, synçy, ýiti nazarly, ynanç-yktykatly, nebsinden ynsaby ýokary, rehimli hem gazaply, ýürekli, gahar-gazabyna erk edip bilýän akyl-paýhasly, söweş-syýasatdan başy çykýan, berk bedenli Sabyr-kanagatly, Türki sowatly sada adam bolupdyr.
Ol Anan onbegiñ ýuwlygy,Garry baýyñ çowlygy,Mürrük baýyñ agtygy,döwletýar baýyñ bolsa ogludyr. Nurberdiniñ Üç aýaly bolupdyr(Nurgözel,Rabygözel,Güljemal).Olardanam önen ogullary: Berdimyrat batyr,Döwlet beg, Magtymguly han, Garry han, Ýusup beg, Magtymguly hanyñ ogly Mürrük han,onuñ ogullary Suhanguly, Ata we başgalar Ata onbeginiñ doganynyñ kowumlarynyñ biri-de Baba onbeginiñ ogly Garaoglan handyr.Ol Nurberdi bilen babadaş garyndaş.
Nurberdi – Teke – Togtamyş – wekil – ak wekil – Garaýörme – onbegidir.Ol 30 ýaşlarynda hanlyga göterilýär. Garaoglan hanyñ terbiýesini alýar,emma esasy terbiýeçisi Däli tilkidir. Şol maslahat-mejlisde Börmäniñ gala hany öwezmyrat – Dykma serdar mämetnazar ogly baş serdarlyga göterl- Ip,ol tä hanyñ ölümine çenli onuñ sag goly bolan. Onsoñam şonda kazylyk,wekillyk,onbeglik,işabaşalyk(goşun serenjamçysy),ýüzbaşlyk ýaly ençeme wezipeler ýola goýulýar. Şol dabara mynasybatly tutulýan üç günki toýdan soñra Döwletýar baý gylýal sürülerini ýataklara gabap,ulagsyz Jigitleri at saýlap almagy yglan edýär.Özüniñ ähli mal-düýnýesini, baýlyk-mirasyny bolsa ogly Nurberdiniñ hanlygyna,halkyna bagyşlaýar.
Ahalda Nurberdiniñ,1853nji ýylad Sarahs-da Gowşydyñ hanlyga göterilmegi,olaryñ arasynda doganlyk-dostlyk Riştesiniñ pugtalanmagy daşgy hem içki duşmanlary agyr oýa batyrýar.Şonuñ üçinem duşmanlar Türkmen taýp -alarynyñ, Tireleriniñ, hanlyklarynyñ, serdarlarynyn, din wekilleriniñ agyzlaryny alartmak, Esasanam, şol iki läheñiñ Nurberdi bilen Gowşudyñ başyny ýimek ýaly hilegärliklere ýüz urýarlar. Patyşah Russiýasynyñ orta Aziýa,şol sanda, Türkmen topragyna hem dört tarapdan : Orunburgdan, gazagystan- dan, Mangaşlakdan, Krasnowodskdan ýörişler etmek planyny amala aşyrmaga gyssanýandygyny bilýän Tekeler agzybirligi ünsi güýçlendirýärdi.
Nurberi hanyñ tagallasy bilen Orazmämet han,Gara batyr,Sopy han,Gülbatyr serdar,Amanaly garga,Myrat hunk- är,Gylyç batyr,Maññyt batyr,Esenoglan han,Muham serdar,Garaýüz batyr,Garaoglan han,Öwez baý,Däli tilki, Polat han, Gara döw, Amangeldi we emingeldi serdarlar, Berdi kazi, Hanmämet atalyk, Durdy mugt, Öwezli tentek, Täçmämet (Gönebek), Anzar pälwan, Öwezgeldi ussa, Gadam mergen, Amanguly han ýaly batyrlar ; Atajyk molla Gurbanmyrat işan, Kerimberdi işan, Mahmyt işan, Seýitmämet hoja, Muzaffar işan, Nazaraly molla, Molla ker, Seýit Işan, Ak işan, Muham sopy ýaly ençeme din hadymlary ; Gara sähet ýaly aýylganç sesli jarçylar; Mätäji, kätibi, meskingylyç, Guba ýaly şahyrlar; Gönebek, Orazmyrat topaz, Gulgeldi tümen, Hally şaýly ýaly bagşy-sazandalary Onlarçasy bir çukura tüýkürýärler.
Şeýlelikde,Nyýazdepe çapylşyny, Hurmant çapylşyny, Gereý gyrgynçylyg (Gyzylarwat urşy), Şarlawuk urşuny, Welgyz urşuny, Goç-zaw uruşlaryny, Garrygala söweşi, Çat we beýleki uruşlary başyndan geçiren serkerde Nurberdiñ ýolbaşçylygynda Ýumut,Gökleñ,Salyr,Saryk,Ärsary ýaly,onlarça Türkmen taýpalarynyñ arasynda agzybirlik rowaçlanýar. Elbetde munuñ özi Nurberdiñ tagallasy bilen ýörite wagyz-nesihatçylar toparlarynyñ döredilmegi netijesinde amala aşyrylýar. Ýany goragçylar bilen üpjün edilen agzamlary guma we beýleki ýerler topar-topar bolup ugraýarlar. Olar Türkmen taýpa-tireleriniñ arasynda bolup, ilata daşky we beýleki gelmişek duşmanlarynyñ kimlerdigini düşündirýärler,öçlerini ýaraşdyrýarlar,çarwalaryñ arasyndada agzybirligi ýola goýup, ýerli halkdan 20-30-40-50-100 atlydan ybarat goraýjy Toparlary, añtaýjylary, ýolbeletleri, onbaşy, ýüzbasylary döredýärler. Olara at-esbap,ýaraglar bilen üpjün edýärler,atlylar başlaryna çenli saýlaýarlar. Şondan soñra olar öz obalaryny duşmanlardan, alamançylardan gorapdyrlar, birek-birege kömege ýetişip, hemişe hüşgärligi agzybirligi elden bermändirler. Beýleki taýpalar hem bu syýasaty ikielläp goldap, özaralarynda ýokary tertip-düzgünnamany ýola goýýarlar.
1858nji ýylda Eýran şasynyñ goşuny Jafarguly han serkerdeliginde Garrygala Ýumut-Gökleñleriñ
Üstüne ýöriş edýär, şonda olardan Nurberdi hana dadygöý(Gyssagly habar ýetirýän)habarçy gelýär. Nurberdi han 12muñ Teke atlysyny, Mahmyt işanyñ ýardymy bilen ýygnalan 6 muñ Ýumut(Atabaý ýumutlaryndan) atlysyny toplap, Garrygala-söweşe ýöriş edýär. Ýerli halkyñ ýaşululary hanyñ özüniñ goşuna esasy ýolbaşçylyk etmegini haýyş edýärler.Duşman bilen uruş bir hepdeläp dowam edýär.Emma Nurberdi 7nji gün uly mejlis gurap, şonda ahyrky sözünde şeýle diýýär:
- Ýaşulular,serdarlar, ýygitler ! Siz maña izda boluñ diýmäñ ! Bizden öñki Teke ýaşulularymyzyñky ýaly meniññem adym hanam bolsa,serdar ornundadyryn.Şonuñ üçin siz meniñ maslygymy ganhor Jafarguly hanyñ tugunyñ astyndan başga ýerden gözlemäñ ! Batyrlar ! Çozuñ azana musallat boluñ ! Ýa Allah ! Diýip, ol at salýar.
Şol soñki zarbada Bejnurdiñ hany Jafargulynyñ serkerdeliginde külli Türkmeni bakna etmek üçin Eýranyñ şasy Nasretdin “ ýeñilmez “ Atly, toply-tophanaly, kemsyz ýaraglanan serbazlardan düzülen san hem güýç taýdan bir näçe esse artyk goşuny çym-pytrak edilýär. Şonda Eýranyñ haý-haýly sary topy-da olja alynýar. Aýagalydygyna gaçyp barýan Jafarguly han Gökdepeli Teke jarçysy,garasähdiñ elhenç sesini eşidende zähresi Ýarylyp, huşy başyndan uçýar. Uly ýeñişe garaşyp oturan Nasretdin şah “ Şum habary “ eşidip özünden gitýär.Bu barada şol söweşi gören Abdysetdar kazynyñ “ Jeñnama “ Poemasynda şeýle diýilyär :
Diýidiler : “ Bu işler kyndyr, eý şah ! Ki ýagny leşgeriñ öldi,bol aga ! Bolup bihuş,ýykyldi jalkasyndan Pozan boldy niçe ýel arkasyndan
Şondan soñra Gökleñ, Ýumut we beýleki tire-taýpalaryniñ ýaşululary Nurberdi hana we ähli Teke garyndaşlaryna alkyş baryny aýdýarlar, duşman kim, dost kim,ymykly göz ýetirýärler. Şeýdibem,Nurberdi hanyñ tagallasy netijesinde Türkmen tirelerniñ arasynda duşmanlar tarapyndan düwlen düwünler çözilip, agzybirlik dikelýär. Garrygaladan gelen dessine (1858nji ýylda) Nurberdi han özüniñ wekilleri, geñeşdarlary, serkerdeleriñ bilen Mara Gidýär we Teke-Saryk dawasynyñ çözülmegine uly kömek edýär. Ol 1861nji ýylda Nasretdin şanyñ Mara eden çozuşyndada duşmany derbi-dagyn etmekde özüni tanadýar.
Şondan soñra Gowşut hanyñ Teklibi boýunça Nurberdi Ahal- Marynyñ hanlarynyñ hany saýlanýar.1862nji ýylda Bolsa hanlar hany Nurberdi han Mara gelende-de Ahaldakysy ýaly öz öýünden örsün diýen niýet bilen oña abraýly ýeriñ asylly maşgalasyny-Töre-sokynyñ gyzy,adamsy (Annaöwez) 1855nji ýylda uruşda ýogalan Güljemly nikalap alyp berýärler. Nurberdi Salyr-salyk, Ärsary ýaly beýleki taýpalarynyñam arasynda uly hormata mynasyp-ortak ýaşululyk abraýyny saklanlygy ; alagöz bilen seretmekden daşda duranlygy,hemişe halky öñe sürüp, il-gününe hormat goýmagy başaranlygy üçin onuñ mülki Baýramalyda tutulýar. Nurberdiñ ölüminden soñ onuñ mülki Wekilbazara göçürilýär.
Nurberdidir Gowşut hanyñkyda bolan gizlin maslahatlaryñ netijesini Russ içalysy Aly mülhit (halk arasynda tutul ýan ady) we başgalar öz baýarlaryna ýetirip durýarlar.Emma bu iki hanlygyñ barha pugtalanmagy, halkyñ olara şalaryñ şasy ýaly ynamly garamaklary duşmanlary nugsana getirýär. Dogursy, Russ genrallary, serkerdeleriñ olaryñ bir näçesine Halat-serpaý, aýlyk-pul bermek ýaly hilelerde ýüz urýarlar.
Emma birnäçe gezek ýaraşyga baranda kabul etmäñ,amatly pursatlary elden gieren zalymlaryñ hilesi ýol almaýar. “ Han aga,bularyñ zat berip durmalary nämäniñ alamatyka? “ diýip soranlarynda Nurberdi han : “ Aý, adamlar, “ Doñuzdan tüý ýolmak ýolmakdyr “ diýileni. Olar şu çalaran kelleler üçin berilýändir. Goy, bersinler bakaly, berilen zady il bähbidine harçlaberiñ,munuñ astyndaky hileler ýol almaz. Ýylan,egrem bolsa, hine girende gönileýändir, tiz göneler “ diýip,başyny sypap,jogap berýär.
1878nji ýylda Gowşut hanyñ Russ ofiseri-içalasy Aly mülhit tarapyndan awy berilen öldürilendigini eşidip, Nurberdi han “ Sag omurdanam goparylan ýaly boldum… “ diýär. Onuñ ýerine serkerde goýmak üçin tagalla etsede gyssagarada başartmaýar. Çen edilýänler ýa garran, ýa Täçgök serdar ýaly adamçy iner häsiýetli, ýa söweşsyýasaty gowşan, ýa nepsy ynsabyndan güýçli, ýa-da gözsüz batyr…bolup çykýar. Şondan soñra Nurberdiniñ özide syrkawlaýar. 1879nji ýylda Russ goşunlarynyñ Gökdepe çözjakdygy hakdaky habary eşidip,ol agyr halda bolsada Marydan ahala gaýdýar. Emma barynça urus Tekeleriñ ýeñişi bilen gutarýar. Ol şol söweşde ýolbaşçylyk eden ogly Berdimyrat batyryñ ölümine şükranalyk eden, emma Gara batyryñ we beýlekileriñ ölümine gaty gyýlýar.
Ol gyssagly maslahatda gelnen nitije boýunça Dykma serdaryñ hem Öwez baýyñ ýolbaşçylygynda 9sany wekilli (Töwellaçyny) ýaraşyga ýollaýar. Emma olar kabul edilmän gaýtarylýar.Galanyñ günbatar we gündogar taraplaryny berkidip, 22muñ goşuny jemläp,söweşe ykjamlanyp başlan Nurberdi hanyñ derdi gozgap,gaýra ýüzlip ýene-de syrkawlanýar. Şol başagaýlykda iki sany adam,biri pir beýlekisi sopysy bolan bolup,haja zyýarata barýan sumaklar hanyñ halyny soran bolup,onuñ-da käsesine awy goýup,içirip,ölmegine sebäp bolýarlar. Ol şu wagtlarda 60-61 ýaşynda eken.
Kakasynyñ hatyrasyna 20-21 ýaşlaryndaky ogly Magtymgulyny wagtlaýyn hana saýlaýarlar.Nurberdiniñ öz garamagyndaky hanlyklar bilen “ Ýedi ölçäp,bir kesip “ hereket etmegli sebäpli ençeme ýerde ýoly baglanan Rus goşunlary güýçli zarbalara,ýitgilere sezawar bolýarlar.Şonuñ üçinem Zakaspy harby bölümi Tekeleriñ hereketleri hakda şeýle maglumatlar berýär :
- Tekeler Krasnowodskdan Hojagula barýan kerwenmize çozmak üçin otyrýad ýolladylar.
- Bendesende 4nji sentiýabyrda biziñ üstümize ok atdylar.
- Hojagalada ýerleşen lagermize gije çozdylar.
- Ertesi düýelerimizi elimizden aljak boldular we iki gün izmyza düşüp,izarlap heläklediler.
- Ýaragsyz topçylarmyzyñ üstüne gapyllykda çozup aldylar.
- Bizden gaçan dönük Nurowy Tekeler öz arasynda saklaýarlar.
- Çat berkitmesiniñ ýylki süresine çozup,Atabaý ýumutlary bilen goşulşyp-birleşip,Çekişlerdäki deñiz ýakasyndaky postlarymyza çozýarlar.
- Çatdaky we Çekişlerdäki 4-5 rotany alyp gitmeseñ hiç ýana çykyp bolmaýar.olar bizi gabaw ýagdaýda saklaýarlar.
Ruslar Nurberdi hanyñ baryp1870nji ýyllardaky maslahatyndan soñra Russ goşunlarynyñ ýollaryny baglamaga Türkmen atly gosunlaryny ugradyşy,kenarýaka Türkmenleriniñem Russlara mal we beýleki kömekleri bermekden ýüz döndirişi, Rus goşunlarynyñ 1872nji ýylyñ ahyrlarynda Etrek derýasynyñ üsti bilen bärik aralaşyp, Aşgabat tarapa süýşmekleriniñ serpikdirilşi,Nurberdi hanyñ goşunlarynyñ bir toparynyñ Krasnowodskdan Hiwa hanlygyna barýan russ goşunynyñ azyk suwlaryny oljalaýyşy we olary uruşa ýetirmän,Balaişemden izlaryna gaýtmaga mejbur edişi ýaly hereketler Russ serkerdeleriniñ göz öñünden geçýär.Şondan soñra ýokarky maglumatlary Kafkaza ýollaýar.
General Lomakiniñ ýolbaşçylygynda (1877-78) Aşgabat tarapa edilen synanşyk şowsuz gutarýar,olar köp zyýan çekip,Gyzylarwatdan izyna gaýdýarlar.Şondan soñra Gowşut bilen Nurberdini öldürmek baradaky maslahatlary- na has-da çynyrgadyp,şol kelleler üçin goýlan baýraklary öñküden-de ýokarlandyrýarlar. Erkin ýaşap ýören Türkmenleriñ üstüne esassyz hem-de agyr ýaraglar bilen ýaraglanan goşunly ,hile ýüküni-de tutup gelen Türkmenleriñ arasynda agyzalalyk,bölünşiklik salmak ýaly adalatsyz hereketleri etmedik bolsa,gaýduwsyz gahramanlarymyzyñ serlerini topraga garan duşman,eger aç-açan uruşa geçen bolsa (hilesiz) onda Türkmenleri asla alyp bilmezdi.
Ata-babalarymyzyñ ömürboýy garaşan erkana zamana indi gelip ýetdi. Gökdepäniñ günbatarynda Hankäriz gonamçylygynda Nurberdi hanyñ we onuñ sag-solunda ýatan ogullary Döwlet beg bilen Magtymguly hanyñ – üçünjisiniñ mazarynyñ üstünde Tejenli Orazgylyç molla ogly Hoja ahmed ahunyñ baş ussatlygynda äpet ýadygärlik gümmez galdyryldy.Ol indi uly iliñ zyýarathanasyna öwrüldi. Nurberdi han bilen baglanşykly materýallar esasan tejenli kyssaçy merhum Suhanberdi Annagurban oglynyñ (1898-1983) gürrüñlerinden
Gatnaşan urşlary
Sarahs söweşi (1855), Garrygala söweşi (1858), (1861 aýratyn edermenlik görkezipdir
Häzirki wagt
Nurberdi hanyñ edermenlik bilen söweşen urşlary häzirki wagtda hem Taryh kitaplarynda okalýar.
Awtor: www.NiNa.Az
Neşir edilen senesi:
wikipediýa, wiki, kitap, kitaplar, kitaphana, makala, oka, göçürip al, mugt, mugt göçürip al, mp3, wideo, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, surat, aýdym-saz, aýdym, film, kitap, oýun, oýunlar, jübi telefony, android, ios, alma, jübi telefony, samsung, iphone, xiomi, xiaomi kompýuter, Nurberdi han hakda maglumat, Nurberdi han näme? Nurberdi han näme diýmek?
Bu makalada hic bir maglumat hakynda yok Bu makalada upjun edilen maglumatlar hakynda salgylanma gorkezilmandir Bu maglumatlaryn ygtybarlylygy belli dal Bu mowzuga degisli ygtybarly cesme bilyan bolsanyz makalany uytgetmek hem de osdurmek arkaly salgylanma upjun etmek bilen okyjylara yardam berip bilersiniz Degisli yorgunli salgylanmalar gorkezilenden sonra bu duydurysy ocurmegi unutman Bu makala Turkmen dili yazuw kadalaryna gora duzeldilmeli Makalany uytgetmek hem de osdurmek arkalyWikipediya okyjylaryna yardam edip bilersiniz Nurberdi han Ahalyn hany bolan Ol teke togtamys garayorme wekildendir Oz dowrunde hanlyk derejesine yeten adam bolupdyr Nurberdi Hany Baherden etrabynyn Hankariz obasyndaky gonamcylyga jaylapdyrlar Nurberdi han 1820 nji yylda Gokdepede dogulyar 1880 nji yylyn ortalarynda hem sol yerde aradan cykyar Nurberdi han 1850 nji yyllaryn ayagynda 1880 nji yyla cenli Ahalyn hany bolupdyr we omrunin ahyrynda Ahalyn we Marynyn hany bolupdyr 1850 nji yylyn ahyrynda Ahalyn merkezi saheri bolan Gokdepede uly maslahat bolyar Ona Turkmen topragynyn durli kunjeginden Hanlar Serdarlar Yasulular Aksakgallar we beyleki parasatly wekiller cagyrylyar Maslahatda baryp Gorogly begden soltandan 8 9 njy asyrda ta Sirgazy han zamanyna cenli Teke Turkmenlerinin 18 sany Bas hanlygynyn bolandy barada sohbet acylyar Sirgazy han zamanynda Tekelerin bas yasulusy Orazmammet ogly Dowletmammet duyegoz agadan Bas hanlygyn Keymir kore ondan Annaseyit wekile ondanam Myrat serdara gecisi 1819 njy yylda Myrat serdar olenden sonraky 30 yyllykda bolsa Tekelerde bir nace gala hanlary bolup Bas hanlygyn bolmandygy hakda gurrun edilyar Uly soweslerde han ornuna orta cykarylan gala hanlaryn in ekabyry Garaoglan hanyn Nurberdinin babadasy baba onbegin ogly 1819 20 nji yyllarda diyen wagty eken Emma Bas han bolmak ucin yedi sertin zerur bolanlygy sebapli ol bas hanlyga goterilmeyar Umuman sol mejlisde mongol talancylary we beyleki gayry yatlar tarapyndan uly zarbalar urulyp bir birinden cetlesdirilen Turkmen taypalarynyn yagdayy barada pikirler orta atylyar Esasan hem Eyranly Russiyaly we beyleki gelmisiklerin jansyzlarynyn derdinden carwalara we beylekilere rahatlygyn yokdugy hemme taraplayyn halka yarajak ortak ekabyr yolbascynyn zerurdygy yaly enceme meselelere garalyar Sonda seyle yolbascylyga iki adam Nurberdi Dowletyar bay ogly Ak wekillerden hemde Hajygurbanyn ogly Mammetweli kazynyn agtygy Ak kazynyn cowlygy Orazmammet han Gara gonurdan gorkezilyar Olaryn ikiside oz tire uruglarynyn hany eken Saylaw mejlis hakyky alnyp barylyar Hacanda ses berlende Orazmammet han artykrak ses alyar sol wagtlarda gol galdyrylman ses sanalar eken Emma oran payhasly hem de halatly serdar Orazmammet hanlygy oz ustunden ayyrylmaklaryny hayys edyar Oz cykysynyn ahyrynda seyle diyyar Owaly Biribaryn guwaliginde men hanlyk ornuny Nurberdi Dowletyar bay ogluna bagyslayaryn cunki ol gady my Was eyyamynda yasululyk eden Keymirden onki Teke Turkmenlerinin aksakgaly Dowletmamet duyegoz aganyn talimini alan Anan onbeginin yzydyr Muny atasy Murruk bay kakasy Dowletyar bay hem oran corekli cekimli adamlardyr Onson ynanc yktygatda adalat paklikde guyc gayratda hem akyl payhasda dilewarlyk herba plykda sowes syyasatda Nurberdini biz tanayarys Agyr ile bas bolmakda rysgal dowletliligem wajypdyr Men oz rysgalymdan narazy dal yone uly ilin onune duserlik rysgalymyn yokdugyna da gozum yetyar Bular bolsa ata baba rysgally cykymly corekli hamyrhana ugurdyr Galyberse de onun okap yazyp bilmegi golunyn has gin bolmagy menden artyk yerleridir Han bolmak ucin goly ginligem gerek ahyryn Il gunden nokerlige cekmeli olary at yarag bilenem upjun etmeli Tekecilikde ilden algyt salgyt yygnamaklygyn yokdugyny bilyansiniz Garaz Goly ginin goly uzan yerine yeter goly yukanyn eli yakasyna hyrcyna yeter diyileni da su nokday nazardanam men hanlyk yasululyk mertebesine oz razylygym bilen sesimi Nurberda bagyslayaryn Basga da enceme cykyslar bolyar Maslahat mejlisin esasy guramacy kethudasy oran dilewar hem adalatly Atajyk molla Nyyazdurdy mollanyn ogly sozuni jemlap pata berenson Hangoter dabarasy baslanyar Seylelikde Nurberdi Dowletyar bay ogly hanlyga goterilyar Nurberdi juda uzyn boyly sunkbasy iri eginlek suyru Rakden uly kelleli tunnurak manlayy ginden yaban goniburunly garasy koprak goyun gozli gaslagrak bugdayren Gyzgylt yuzli az sozli dinlemegi soyyan syncy yiti nazarly ynanc yktykatly nebsinden ynsaby yokary rehimli hem gazaply yurekli gahar gazabyna erk edip bilyan akyl payhasly sowes syyasatdan basy cykyan berk bedenli Sabyr kanagatly Turki sowatly sada adam bolupdyr Ol Anan onbegin yuwlygy Garry bayyn cowlygy Murruk bayyn agtygy dowletyar bayyn bolsa ogludyr Nurberdinin Uc ayaly bolupdyr Nurgozel Rabygozel Guljemal Olardanam onen ogullary Berdimyrat batyr Dowlet beg Magtymguly han Garry han Yusup beg Magtymguly hanyn ogly Murruk han onun ogullary Suhanguly Ata we basgalar Ata onbeginin doganynyn kowumlarynyn biri de Baba onbeginin ogly Garaoglan handyr Ol Nurberdi bilen babadas garyndas Nurberdi Teke Togtamys wekil ak wekil Garayorme onbegidir Ol 30 yaslarynda hanlyga goterilyar Garaoglan hanyn terbiyesini alyar emma esasy terbiyecisi Dali tilkidir Sol maslahat mejlisde Bormanin gala hany owezmyrat Dykma serdar mametnazar ogly bas serdarlyga goterl Ip ol ta hanyn olumine cenli onun sag goly bolan Onsonam sonda kazylyk wekillyk onbeglik isabasalyk gosun serenjamcysy yuzbaslyk yaly enceme wezipeler yola goyulyar Sol dabara mynasybatly tutulyan uc gunki toydan sonra Dowletyar bay gylyal surulerini yataklara gabap ulagsyz Jigitleri at saylap almagy yglan edyar Ozunin ahli mal duynyesini baylyk mirasyny bolsa ogly Nurberdinin hanlygyna halkyna bagyslayar Ahalda Nurberdinin 1853nji yylad Sarahs da Gowsydyn hanlyga goterilmegi olaryn arasynda doganlyk dostlyk Ristesinin pugtalanmagy dasgy hem icki dusmanlary agyr oya batyryar Sonun ucinem dusmanlar Turkmen tayp alarynyn Tirelerinin hanlyklarynyn serdarlarynyn din wekillerinin agyzlaryny alartmak Esasanam sol iki lahenin Nurberdi bilen Gowsudyn basyny yimek yaly hilegarliklere yuz uryarlar Patysah Russiyasynyn orta Aziya sol sanda Turkmen topragyna hem dort tarapdan Orunburgdan gazagystan dan Mangaslakdan Krasnowodskdan yorisler etmek planyny amala asyrmaga gyssanyandygyny bilyan Tekeler agzybirligi unsi guyclendiryardi Nurberi hanyn tagallasy bilen Orazmamet han Gara batyr Sopy han Gulbatyr serdar Amanaly garga Myrat hunk ar Gylyc batyr Mannyt batyr Esenoglan han Muham serdar Garayuz batyr Garaoglan han Owez bay Dali tilki Polat han Gara dow Amangeldi we emingeldi serdarlar Berdi kazi Hanmamet atalyk Durdy mugt Owezli tentek Tacmamet Gonebek Anzar palwan Owezgeldi ussa Gadam mergen Amanguly han yaly batyrlar Atajyk molla Gurbanmyrat isan Kerimberdi isan Mahmyt isan Seyitmamet hoja Muzaffar isan Nazaraly molla Molla ker Seyit Isan Ak isan Muham sopy yaly enceme din hadymlary Gara sahet yaly ayylganc sesli jarcylar Mataji katibi meskingylyc Guba yaly sahyrlar Gonebek Orazmyrat topaz Gulgeldi tumen Hally sayly yaly bagsy sazandalary Onlarcasy bir cukura tuykuryarler Seylelikde Nyyazdepe capylsyny Hurmant capylsyny Gerey gyrgyncylyg Gyzylarwat ursy Sarlawuk ursuny Welgyz ursuny Goc zaw uruslaryny Garrygala sowesi Cat we beyleki uruslary basyndan geciren serkerde Nurberdin yolbascylygynda Yumut Goklen Salyr Saryk Arsary yaly onlarca Turkmen taypalarynyn arasynda agzybirlik rowaclanyar Elbetde munun ozi Nurberdin tagallasy bilen yorite wagyz nesihatcylar toparlarynyn doredilmegi netijesinde amala asyrylyar Yany goragcylar bilen upjun edilen agzamlary guma we beyleki yerler topar topar bolup ugrayarlar Olar Turkmen taypa tirelerinin arasynda bolup ilata dasky we beyleki gelmisek dusmanlarynyn kimlerdigini dusundiryarler oclerini yarasdyryarlar carwalaryn arasyndada agzybirligi yola goyup yerli halkdan 20 30 40 50 100 atlydan ybarat gorayjy Toparlary antayjylary yolbeletleri onbasy yuzbasylary doredyarler Olara at esbap yaraglar bilen upjun edyarler atlylar baslaryna cenli saylayarlar Sondan sonra olar oz obalaryny dusmanlardan alamancylardan gorapdyrlar birek birege komege yetisip hemise husgarligi agzybirligi elden bermandirler Beyleki taypalar hem bu syyasaty ikiellap goldap ozaralarynda yokary tertip duzgunnamany yola goyyarlar 1858nji yylda Eyran sasynyn gosuny Jafarguly han serkerdeliginde Garrygala Yumut Goklenlerin Ustune yoris edyar sonda olardan Nurberdi hana dadygoy Gyssagly habar yetiryan habarcy gelyar Nurberdi han 12mun Teke atlysyny Mahmyt isanyn yardymy bilen yygnalan 6 mun Yumut Atabay yumutlaryndan atlysyny toplap Garrygala sowese yoris edyar Yerli halkyn yasululary hanyn ozunin gosuna esasy yolbascylyk etmegini hayys edyarler Dusman bilen urus bir hepdelap dowam edyar Emma Nurberdi 7nji gun uly mejlis gurap sonda ahyrky sozunde seyle diyyar Yasulular serdarlar yygitler Siz mana izda bolun diyman Bizden onki Teke yasulularymyzynky yaly meninnem adym hanam bolsa serdar ornundadyryn Sonun ucin siz menin maslygymy ganhor Jafarguly hanyn tugunyn astyndan basga yerden gozleman Batyrlar Cozun azana musallat bolun Ya Allah Diyip ol at salyar Sol sonki zarbada Bejnurdin hany Jafargulynyn serkerdeliginde kulli Turkmeni bakna etmek ucin Eyranyn sasy Nasretdin yenilmez Atly toply tophanaly kemsyz yaraglanan serbazlardan duzulen san hem guyc taydan bir nace esse artyk gosuny cym pytrak edilyar Sonda Eyranyn hay hayly sary topy da olja alynyar Ayagalydygyna gacyp baryan Jafarguly han Gokdepeli Teke jarcysy garasahdin elhenc sesini esidende zahresi Yarylyp husy basyndan ucyar Uly yenise garasyp oturan Nasretdin sah Sum habary esidip ozunden gityar Bu barada sol sowesi goren Abdysetdar kazynyn Jennama Poemasynda seyle diyilyar Diyidiler Bu isler kyndyr ey sah Ki yagny lesgerin oldi bol aga Bolup bihus yykyldi jalkasyndan Pozan boldy nice yel arkasyndan Sondan sonra Goklen Yumut we beyleki tire taypalarynin yasululary Nurberdi hana we ahli Teke garyndaslaryna alkys baryny aydyarlar dusman kim dost kim ymykly goz yetiryarler Seydibem Nurberdi hanyn tagallasy netijesinde Turkmen tirelernin arasynda dusmanlar tarapyndan duwlen duwunler cozilip agzybirlik dikelyar Garrygaladan gelen dessine 1858nji yylda Nurberdi han ozunin wekilleri genesdarlary serkerdelerin bilen Mara Gidyar we Teke Saryk dawasynyn cozulmegine uly komek edyar Ol 1861nji yylda Nasretdin sanyn Mara eden cozusyndada dusmany derbi dagyn etmekde ozuni tanadyar Sondan sonra Gowsut hanyn Teklibi boyunca Nurberdi Ahal Marynyn hanlarynyn hany saylanyar 1862nji yylda Bolsa hanlar hany Nurberdi han Mara gelende de Ahaldakysy yaly oz oyunden orsun diyen niyet bilen ona abrayly yerin asylly masgalasyny Tore sokynyn gyzy adamsy Annaowez 1855nji yylda urusda yogalan Guljemly nikalap alyp beryarler Nurberdi Salyr salyk Arsary yaly beyleki taypalarynynam arasynda uly hormata mynasyp ortak yasululyk abrayyny saklanlygy alagoz bilen seretmekden dasda duranlygy hemise halky one surup il gunune hormat goymagy basaranlygy ucin onun mulki Bayramalyda tutulyar Nurberdin oluminden son onun mulki Wekilbazara gocurilyar Nurberdidir Gowsut hanynkyda bolan gizlin maslahatlaryn netijesini Russ icalysy Aly mulhit halk arasynda tutul yan ady we basgalar oz bayarlaryna yetirip duryarlar Emma bu iki hanlygyn barha pugtalanmagy halkyn olara salaryn sasy yaly ynamly garamaklary dusmanlary nugsana getiryar Dogursy Russ genrallary serkerdelerin olaryn bir nacesine Halat serpay aylyk pul bermek yaly hilelerde yuz uryarlar Emma birnace gezek yarasyga baranda kabul etman amatly pursatlary elden gieren zalymlaryn hilesi yol almayar Han aga bularyn zat berip durmalary namanin alamatyka diyip soranlarynda Nurberdi han Ay adamlar Donuzdan tuy yolmak yolmakdyr diyileni Olar su calaran kelleler ucin berilyandir Goy bersinler bakaly berilen zady il bahbidine harclaberin munun astyndaky hileler yol almaz Yylan egrem bolsa hine girende gonileyandir tiz goneler diyip basyny sypap jogap beryar 1878nji yylda Gowsut hanyn Russ ofiseri icalasy Aly mulhit tarapyndan awy berilen oldurilendigini esidip Nurberdi han Sag omurdanam goparylan yaly boldum diyar Onun yerine serkerde goymak ucin tagalla etsede gyssagarada basartmayar Cen edilyanler ya garran ya Tacgok serdar yaly adamcy iner hasiyetli ya sowessyyasaty gowsan ya nepsy ynsabyndan guycli ya da gozsuz batyr bolup cykyar Sondan sonra Nurberdinin ozide syrkawlayar 1879nji yylda Russ gosunlarynyn Gokdepe cozjakdygy hakdaky habary esidip ol agyr halda bolsada Marydan ahala gaydyar Emma barynca urus Tekelerin yenisi bilen gutaryar Ol sol sowesde yolbascylyk eden ogly Berdimyrat batyryn olumine sukranalyk eden emma Gara batyryn we beylekilerin olumine gaty gyylyar Ol gyssagly maslahatda gelnen nitije boyunca Dykma serdaryn hem Owez bayyn yolbascylygynda 9sany wekilli Towellacyny yarasyga yollayar Emma olar kabul edilman gaytarylyar Galanyn gunbatar we gundogar taraplaryny berkidip 22mun gosuny jemlap sowese ykjamlanyp baslan Nurberdi hanyn derdi gozgap gayra yuzlip yene de syrkawlanyar Sol basagaylykda iki sany adam biri pir beylekisi sopysy bolan bolup haja zyyarata baryan sumaklar hanyn halyny soran bolup onun da kasesine awy goyup icirip olmegine sebap bolyarlar Ol su wagtlarda 60 61 yasynda eken Kakasynyn hatyrasyna 20 21 yaslaryndaky ogly Magtymgulyny wagtlayyn hana saylayarlar Nurberdinin oz garamagyndaky hanlyklar bilen Yedi olcap bir kesip hereket etmegli sebapli enceme yerde yoly baglanan Rus gosunlary guycli zarbalara yitgilere sezawar bolyarlar Sonun ucinem Zakaspy harby bolumi Tekelerin hereketleri hakda seyle maglumatlar beryar Tekeler Krasnowodskdan Hojagula baryan kerwenmize cozmak ucin otyryad yolladylar Bendesende 4nji sentiyabyrda bizin ustumize ok atdylar Hojagalada yerlesen lagermize gije cozdylar Ertesi duyelerimizi elimizden aljak boldular we iki gun izmyza dusup izarlap helaklediler Yaragsyz topcylarmyzyn ustune gapyllykda cozup aldylar Bizden gacan donuk Nurowy Tekeler oz arasynda saklayarlar Cat berkitmesinin yylki suresine cozup Atabay yumutlary bilen gosulsyp birlesip Cekislerdaki deniz yakasyndaky postlarymyza cozyarlar Catdaky we Cekislerdaki 4 5 rotany alyp gitmesen hic yana cykyp bolmayar olar bizi gabaw yagdayda saklayarlar Ruslar Nurberdi hanyn baryp1870nji yyllardaky maslahatyndan sonra Russ gosunlarynyn yollaryny baglamaga Turkmen atly gosunlaryny ugradysy kenaryaka Turkmenlerininem Russlara mal we beyleki komekleri bermekden yuz dondirisi Rus gosunlarynyn 1872nji yylyn ahyrlarynda Etrek deryasynyn usti bilen barik aralasyp Asgabat tarapa suysmeklerinin serpikdirilsi Nurberdi hanyn gosunlarynyn bir toparynyn Krasnowodskdan Hiwa hanlygyna baryan russ gosunynyn azyk suwlaryny oljalayysy we olary urusa yetirman Balaisemden izlaryna gaytmaga mejbur edisi yaly hereketler Russ serkerdelerinin goz onunden gecyar Sondan sonra yokarky maglumatlary Kafkaza yollayar General Lomakinin yolbascylygynda 1877 78 Asgabat tarapa edilen synansyk sowsuz gutaryar olar kop zyyan cekip Gyzylarwatdan izyna gaydyarlar Sondan sonra Gowsut bilen Nurberdini oldurmek baradaky maslahatlary na has da cynyrgadyp sol kelleler ucin goylan bayraklary onkuden de yokarlandyryarlar Erkin yasap yoren Turkmenlerin ustune esassyz hem de agyr yaraglar bilen yaraglanan gosunly hile yukuni de tutup gelen Turkmenlerin arasynda agyzalalyk bolunsiklik salmak yaly adalatsyz hereketleri etmedik bolsa gayduwsyz gahramanlarymyzyn serlerini topraga garan dusman eger ac acan urusa gecen bolsa hilesiz onda Turkmenleri asla alyp bilmezdi Ata babalarymyzyn omurboyy garasan erkana zamana indi gelip yetdi Gokdepanin gunbatarynda Hankariz gonamcylygynda Nurberdi hanyn we onun sag solunda yatan ogullary Dowlet beg bilen Magtymguly hanyn ucunjisinin mazarynyn ustunde Tejenli Orazgylyc molla ogly Hoja ahmed ahunyn bas ussatlygynda apet yadygarlik gummez galdyryldy Ol indi uly ilin zyyarathanasyna owruldi Nurberdi han bilen baglansykly materyallar esasan tejenli kyssacy merhum Suhanberdi Annagurban oglynyn 1898 1983 gurrunlerindenGatnasan urslarySarahs sowesi 1855 Garrygala sowesi 1858 1861 ayratyn edermenlik gorkezipdirHazirki wagtNurberdi hanyn edermenlik bilen sowesen urslary hazirki wagtda hem Taryh kitaplarynda okalyar