Azərbaycan
Malta
ශ්රී ලංකාව
Türkmenistan
Türkiyə
Paýtagty Merw Nişapur Reý Yspyhan Beýik Seljukly Türkmen döwletiniñ baýdagy Dini Yslam Dolandyryjylar Soltan Şa Başlangy
Beỳik Seljuk döwleti
Paýtagty: Merw, Nişapur, Reý, Yspyhan.
Dini: Yslam.
Dolandyryjylar: , Soltan, Şa.
Başlangyç şahsyýet: Seljuk beg (960-1009) Soňky şahsyýet: (1118-1157)
Taryhy bellikler
Dańdanakan söweşi (1040) Malazgirt söweşi(1071) Katwin söweşi (1141) Sanjaryň Oguzlar tarapyndan ýesir alynmagy (1153)
Seljuklylardan öň:
. Günbatar Garahanlylar. Buweýh ogullary. Gündogar Rim hökümdarlygy
Seljuklylardan soň:
Horezmşalar döwleti. Anadolydaky seljuk döwleti. Ildeňizliler. Zeňňiler. Artykly begligi. Türkmen taryhynyň üçünji eýýamynda uly öwrülişigi Beýik Seljuk döwletiniň döremegi bilen baglanyşdyrmagyň taryhy ähmiýeti bardyr. Çagry begiň we Togrul begiň döreden Beýik Seljuk döwleti gysga döwrüň içinde Günbatara, kiçi Aziýa tarap ummasyz giňişliklere ýaýraýar. Bu döwlet dargandan soň, onlarça özbaşdak döwletler döreyär.
Mälik şa aradan çykandan soň (1092) Horasanda Sanjara mäliklik wezipesi berlipdir. Şeýlelikde Sanjar hem meşhur atalary Çagrybeg, Alp Arslan ýaly Seljuk türkmenleriniň döwletiniň başyna geçipdir. Merw şäherinde oturyp hökümdar eden Mälik Sanjar otuz iki ýaşynda, ýagny 1118-nji ýylda gündogarda turan birtopar Seljuk türkmenleriniň häkimligine garşy, baş galdyrlan gozgalaňlary basyp ýatyrmak bilen özüniň bu ägirt döwletiň soltanlygyna tarap aýgytly ädimleriniň ilkinjisi ädipdir.
Seljuk döwletine ýarym garaşly, garaşsyz onlarça döwletler ozalky ýoluny dowam edipdirler. Beyik Seljuk türkmen döwletiniň esaslandyrylmagynda uly ähmiýetli waka bolan Daňdanakan söweşinden soňra Seljuklar häzirki Mary welaýatynda uly maslahat geçiripdirler hem-de tabyn eden ýerlerini neberäniň agzalarynyň arasynda peýdalanypdyrlar. Şu paýlanyşykda Eýranyň Tabes we Kerman welaýatlary Gurda berlipdir. Türk taryhy çeşmelerinde onuň ady Kabert hökmünde geçip onun “Gurt” manysynda gelýändigi barada aýdylýar. Gurt Dawut Çagry begiň ogly bolupdyr. Oňa gara Arslan hem diýlipdir.
Gaznalylaryň Daňdanakanda ýeňilmeginden soňra Seljuklar günorta tarapa akgyn edip başlapdyrlar. Bu döwürde Kerman Büweýhi hökümdary Ebu Kalijar Merzubanyn gol astynda bolupdyr. Togrul beg Reý şäherine girenden soň esgerleriniň bir toparyny Kermana gönderipdirler. Seljuklar bu ýere gelip käbir etraplary özüne boýun egdiripdirler. Emma buweýhiler olara garşy söweşde ýeňiş gazanyp birnäçe ýyllap kermandaky ýagdaýy öz peýdalaryna saklamagy başarypdyrlar, ýöne Gara Arslan 1048-nji ýylda Demirgazyk Kermany özüne tabyn etmagi başarypdyr. Şeýlelikde Kermanda Seljuk türkmen döwletini esaslandyrypdyrlar. Kermana köp mukdarda türkmen ilaty göçüp gelipdir. Kermandaky Seljuk türkmen döwleti Mälik Gurt Kermana häkim bolanda Arabystan ýarymadasynyň gündogaryndaky oman ülkesi Büweýhileriň golastyndady. Hazynalara baý bu ülke derrew Gurduň ünsüni özüne çekipdir. Ony boýun egdirmek maksady bilen gurt ýörişe başlapdyr. Seljuk türkmenleriniň taryhynda ikinji sapar deňiz ýörişini amala aşyran Mälik Gurt Ummana häkim bolupdyr. 1062-nji ýylda Kermanyň günbatarynda ýerleşýen Fars welaýatyny eýeläpdir. Gurt Kermana häkim alyp barypdyr. Häkimiýet alamaty bolan hökümdar saýawanyny ýanyndan goýmandyr. Onuň ýüzünde Seljuk neberesiniň alamaty bolan ok-ýaýyň şekili bolupdyr. Mälik Gurt öz dolandyran welaýatynda özbaşdak bolsa-da Beýik Türkmen Seljuk Soltanlaryna tabynlykda bolupdyr. Mälik Gurt Mälik şa garşy söweşde wepat bolýar.
Tagta bolsa Soltan şa çykypdyr. (1074) Mälik şanyň Kermana ýöriş eden wagty Soltanşa Berdesir şäherinde gizlenipdir. Soňra gymmat bahaly sowgatlar bilen Mälik şany garşylap, onuň gyzyna öýlenipdir. Ol Kermanda 12 ýyllap döwleti dolandyrypdyr. 1085-nji ýylda bolsa aradan çykýar. Şondan soň tagta Turan şa gecipdir. (Gurduň ogly). Turan şa kermandaky Seljuk türkmen döwletini 13 ýyllap dolandyrypdyr. Ol adalatly hökümdar bolupdyr. 1097-nji ýylda Turanşa hem aradan çykýar, onuň ogly Eýran şa tagta oturypdyr. Onun döwründe ilat horluk çekipdir.
Horasanda ýaşaýan oguzlaryň Kermana aralaşmagy bu ýerdäki türkmen Seljuk döwletiniň gowşamagyna hem-de onuň ýykylmagyna täsir edipdir. 1181-nji ýylda Oguzlar Berdesir basyp alýarlar. Şeýlelikde Kermanda 136 ýyl dowam eden Kermandaky türkmen Seljuk döwleti 1187-nji ýylda öz ornuny ýitirip, döwlet ýykylypdyr.
Dolandyryjy Şalary:
Togrul beg [ hakyky ady :Mikaýyl ogly Togrul ] unwany: Rukneddin, Ebu Talib, Beg, Soltan. Alp-Arslan [ doly ady: Dawut Çagry ogly Muhammet ] unwany: Abudeddewl Ebu Şuja, Soltan. I. Málik şa [ doly ady: Hasan ] unwany: Soltan Jelaluldewle weddin, Muzziddin, Ebul Feth, Málikşa. I. Mahmyt.[...] Unwany Nasireddin, Ebulkasym,soltan, Berkýaryk, (Muhammed Berkýaryk bin Málikşa. II. Málikşa. [...] Unwany: Muizziddin, Ebulfeth, Soltan. Muhammet Tapar [ Ahmet ] Unwany: Gyýaseddin, Ebu Şujja, Soltan. Sanjar: [ Ahmet ] unwany Muizzidin, Ebulharit, Soltan.
Seljuklar döwründäki meşhur alymlar we şahyrlar
Abu Abdylla Muhammet ibn-Abdylmälik Muezzi (1045-1125) Mälik şanyň köşgünde “dilewarlyk meýdanynyň şasuwary” , “şahyrlar şasy” diýen belent ada eýe bolan adam. Onuň kakasy Abdylmälik Burhany hem köşk şahyry bolan. Muezzi öz ömründe 19000 beýt şygyr ýazan hem-de Soltan Sanjaryň döwründe şöhraty ýer sarsdyran şahyr bolupdyr. Emir Muezzi öz ömründe hökümdarlara, wezir-wekillere, olaryň ýaranlaryna, dogan-garyndaşlaryna, ogul-gyzlaryna bagyşlap örän köp medhnamalar ýazyp, Seljuk soltanlarynyň köşgünde iň ýokary derejä ýetýär. Baýlygy babatda-da “Gazanynyň tagany kümüşden, ähli gap-gaçlary bolsa altyndan ” diýilen örän baý şahsyýete öwrülen... Soltan Sanjaryň ýaýdan atan okunyň tötänlikde degmegi meşhur şahyr Emir Muezziniň ölümine sebäp bolupdyr. Muezziniň ýetginjeklik döwri Mälik şanyň köşgünde geçýär. Muezzi Mälik şanyň köşgünde edil şahyr Unsurynyň Soltan Mahmydyň köşgünde gazanan üstünlikeri we eýelän orny ýaly orun eýeläpdir. Muezzi öz döwrüniň şahyrlarynyň köpüsi bilen aragatnaşyk saklapdyr, olaryň arasynda uly abraýa eýe bolupdyr. Köp şahyrlar Muezziniň şygyrlaryndan görelde alyp, şygryýet äleminde şonuň ýeten derejesine ýetmäge çalşypdyrlar, oňa bagyşalap şygyrlar hem döredipdirler. Muezzi pars dilinde ýazan we Seljuklaryň häkimlik eden döwründe ýaşan şahyrlaryň biri hasaplanylýar. Aly Auhadeddin Enweri hem edil Mälik şa döwründe Emir Muezziniň meşhur bolşy ýaly, Sanjar Soltanyň şalyk eden ýyllarynda “Köşk şahyrlarynyň şasy” bolup, örän uly hormatdan peýdalanypdyr. Onuň öýünde dabarasy belent Soltan Sanjaryň özi telim gezek myhmançylykda bolupdyr. Orta asyr Gündogarynyň beýik şahyry ömrüniň dowamynda 14722 bent kasydalar, gazallar, kytgalardyr, rubagylar ýazan Enweriniň kakasyna Muhammet, atasyna hem Yshak diýipdirler. Enweri Abywerdiň “Deşdi - Haweran” düzlügindäki Badna obasynda eneden bolupdyr. Lakamy ilki Hawary, soňra welin Enweri bolan bu şahyr edebiýat taryhyna Aly Auhaddin Enweri ady bilen girýär. Ol ýaşlygyndan irginsiz okap, bilim alýar. Tusuy “Mansuriýe” medresesinde okap, astranomiýadan, matematikadan we pelsepeden düýpli bilim alýar. Soltan Sanjar öz söýgüli köşk şahyryny ýörüşlerde-de ýanyndan aýyrmaýar. Enweriniň Seljuk Horasanynyň medeniýetli adamlarynyň arasynda gyzykly, çylşyrymly, dogruçyly şahs bolandygy barada taryhy maglumatlar habar berýär. “Köşgüň birinji şahyry” , “Horasanyň meşhur hem başarjaň şahyry” ýaly atlara mynasyp bolan Enweri hakykatdan-da özüniň aşa ylymdar we sowatly bolandygy bilen köpleri haýran galdyrypdyr. Soltan Sanjara bagyşlap ýazan köp sanly kasydalaryndan başgada Oguzlaryň Maryny tozdurmagynyň öňüsyrasynda, Nyşapurda eden weýrançylyklaryna bagyşlap Enweriniň “Horasanyň gözýaşlary” at bilen ýazan elegiýasy-gynançnamasy şahyryň meşgurlygyny has-da artdyrypdyr. Soltan Sanjar oguzlar tarapyndan ýesir alnyp, Termeziň zyndanyna salnandan soň, Enweri kömek sorap özüniň “Horasanyň gözýaşlary” elegiýasyny Samarkandyň hökümdary Gylyç Tamgaç hana iberipdir. Soltan Sanjar ölenden soň, Enweri galan ömrüniň köp wagtyny Nyşapurda, Balhda geçiripdir. Enweri (takmynan 1186-1187-nji ýyllar) soň hem 4-5 ýyl ýaşap, 1191-nji ýylda 75-80 ýaş töwereklerinde Balhda aradan çykypdyr, şol ýerde-de jaýlanypdyr. Onuň gubury keramatly pir, Soltan Ahmet Hezrewiniň gubyrynyň ýanynda bolmaga çemeli. Mänije Soltan Sanjaryň garyndaşy hem-de dilewarlygy üçin hormatlanýan Seljuklar zamanynda öz öňüne oýunçy geçirmeýän ökde sadrançy (küştçi) hökmünde özüni tanadan zenandyr. Mahesti, XI asyrda ýaşan belli zenan şahyrlarynyň biridir. Onuň durmuşy, gelip çykyşy, alyp barýan işleri hat-da ýaşan zamanasy dogrusynda hem dürli garaýyşlar, ýazgylar bar. Esasy hem-de ygtybarly tezkirelerde Mahesti beýik Türkmen seljuklary döwründe ýaşap, Soltan Sanjaryň häkimlik eden döwründe (1117-1156) köşkde şygyr sungaty bilen meşgul bolupdyr diýlip maglumat berilýär. Mahesti öz goşgularyny Ýakyn we Orta Gündogarda IX asyrdan başlap, edebi dil hökmünde ykrar edilen pars dilinde ýazypdyr. Ol esasan rubagy ýazmaga ussat bolupdyr. Şonuň üçinem onuň edebi mirasynyň köp bölegi rubagylardan ybaratdyr. Bu bolsa oňa Omar Haýýamyň rubagylyk mekdebiniň belli bir derejede täsir edendigini görkezýär. Bu şahyryň edebi döredijiligi dürli temalary öz içine almak bilen, durmuşdan lezzet almak, söýgülisine gowuşmak, oňa wepaly bolmak, aýralyk hasraty, şeýle-de jemgyýetde bolup geçýän syýasy we ykdysady egsiklige hem özüniň närazylygyny goşgy setirleri bilen beýan edipdir. Jöwheri Zergäriň “Mahestä” bagyşlap ýazan “Mahesti we Emir Ahmet” atly dessanyndaky şahyr zenanyň : “Gidýän Horasan ýurduna, Balh diýilýän şähere. Ozalam men şol ýerdendim, Şondan geldim bu ýere” -diýen setirlerine garap, ony ir zamanlarda türkmenleriň köpçülikleýin oturymly ýeri bolan Owganystanyň Balh welaýatynda dünýä inendigini anyklamak bolýar. Mahesti 1121-nji ýylda dünýä inipdir. Mahestiniň kakasy , öz döwrüniň giň dünýägaraýyşly adamlarynyň biri bolupdyr. Ol öz gyzyny 4 ýaşyndaka mekdebe beripdir. Onuň kakasy sazyň, şygryýetiň, tansyň janköýeri bolansoň, öz gyzynyň zehininiň kämilleşmegine üns berip, öz öýüne belli saz we tans ussatlaryny çagyryp, gyzyna sapak bermeklerini ýola goýupdyr. Mahesti 300-e golaý rubagy ýazypdyr. Köp wagtlap Seljuklaryň paýtagty Maryda, Soltan Sanjaryň köşgünde ýaşan Mahesti Soltan diri mahaly aradan çykan bolmaly. Seljuklar zamanynyň görnükli alymlarynyň biri hem Abu Seýit ibn Muhammet as Samany al Merwezidir (1112-1113-1167). Onuň asly araplaryň Samany kabylasyndan bolup, ir wagtlardan bäri Maryda ýaşap gelen Samaniler neberesindendir. Samanynyň dünýä inen ýeri-de, aradan çykyp, jaýlanan ýeri-de Marydyr. Örän medeniýetli maşgalada dünýä inen Abdylkerim ýaşlykdan sowat öwrenmeklige, bilim, ylym almaklyga teşne bolupdyr. Ol Marynyň at-owazaly medreselerinde okapdyr. Ýakut Hamawynyň ýazmagyna görä, Marynyň her birinde 12 müň jilt çemesi kitap saklanan on sany kitaphanasynyň iki sanysy-da şol Samaniler maşgalasyna degişli bolupdyr. As-Samany ýaşlykdan syýahat etmäni gowy görüpdir. Şonuň üçinde ol diňe bir Amul, Ürgenç, Sarahs, Mäne, Abywert, Nusaý ýaly Türkmenistanyň şäherlerinden däl, şol zamanlarda dünýäniň iň iri ylym hem medeni merkezleri hasaplanan Buhara, Nişapur, Ispihan, Gürgen, Bagdat, Halap, Damask Kuddansy Şerif hem başga-da onlarça şäherlerde bolupdyr. Köp taraply hem düýpli ylym almaklyga teşne bolan Abu Seýit baran şäherleriniň hemmesinde şol ýeriň kitaphanalaryna, görnükli alymlaryň mejlislerinde bolmak bilen, öz gözýetimini giňeltmäge, çuňaltmaga çalşypdyr. Alym Marydan Arabystanyň dürli şäherlerine çenli köpýyllyk syýahat döwründe Türkmenistanyň bolsa tas ähli oba-şäherlerinde bolup, toplan örän köp takyk täsin hem gymmatly maglumatlarynyň esasynda “Kitap al-ansab” (Geneologiýa kitaby) ady bilen sekiz jiltlik eser ýazyp 1156-njy ýylda tamamlapdyr. Abu Seýit as-Samany özüniň biziň günlerimize çenli saklanyp gelen sekiz jiltlik bu meşhur sözlüginden başga, Bagdat hatyfynyň taryhynyň dowamy hökmünde ýazylan 15 jiltlik Marynyň taryhyna degişli “Taryhy Merw” atly 20 tomluk we ş.m. garaz taryha, geografiýa, etnografiýa, toponomika degişli jemi 50 jilt töweregi işiň ýazarydyr. Bäheweddin al Bekr Muhammet ibn Ahmket ibn Abdyljepbar al Hüseýini al Haraky Marynyň golaýyndaky Herek obasynda dünýä inip, ilki Maryda Soltan Sanjaryň köşgünde, soňra Nyşapurda işläpdir. Az wagtdan Horezme çagyrylypdyr ýöne ömrüniň ahyrynda ýene dogduk mekanyna Herege gelip 1138-nji ýylda aradan çykypdyr. Ol bize gelip ýetmedik “Taryhy Merw” (“Merwiň taryhy”) atly ylmy eseriň ýazarydyr. Özüni taryhçy, hasabyýetçi, astranom, žugrafiçy hem pelsepeçi hökmünde tanadan bu görnükli alymyň “Pelekleriň sferalarynyň bölünişleriniň akyl ýetirip boljak aýňry çägi”, “Astranomiýa giriş”, “Günbatar hakda traktat” atly eserleri astranomiýa, “Hasap hakdaky ähli zady öz içine alýan traktat” bolsa arifmetika degişlidir, başdaky iki eser bize çenli gelipdir. Omar Haýýam. Onuň doly ady Kyýaseddin Abulfatyh Omar ibn Ybraýym Haýýam Nyşapurydyr. 1048-nji ýylyň maý aýynyň 18-ne doglup 1131-nji ýylyň dekabr aýynyň 4-ne aradan çykypdyr. Çagalykdan dury zehinliligi, düşbüligi bilen tapawutlanýan Omar Balhda, Tusda, Buharada, Samarkantda, Bagdatda, Maryda bilim alypdyr. Ýaşlykdan al Farabynyň, Abu Reýhan Birunynyň, Abu Ali Ibn Sinanyň eserlerini gaýta-gaýta okamagy gowy görüpdir. Omar Haýýam 26 ýaşyndaka Beýik Seljuk türkmenleriniň imperiýasynyň Soltany 17 ýaşyndaka tagta çykan Abul Fatyh Jelaletdin Ibn Alp Arslanyň köşgüne işe çagyrylypdyr. Şahyr alym hökmünde tanalýan Omary şanyň nedimligine çagyran Seljuklar köşgüniň baş weziri Nyzamylmülkdir. Omar Haýýam “Arifmetikanyň meseleleri”, “Algebranyň we al-Mukabalanyň çylşyrymly meselelerini çözmek” diýen ýaly hasabyýete degişli birnäçe işlerinde, kub kwadrat deňlemeler, gaýry bir topar çylşyrymly meselelerde uly açyşlar edip Muhammet Horezmi döwründe aýratyn ylym hökmünde ýüze çykyp ugran, algebranyň hasabyýetden bölünip aýrylmagyna, onuň kämil özbaşdak ylym hökmünde tanalmagyna goşant goşupdyr. Ol algebra ýörite kesgitleme beripdir. “Algebra durmuşa san hem ölçeg taýdan näbellilikler tapyp, takyk hasaby, ölçegi ýola goýmakdyr”. Omar Haýýam algebrany ylmy sungat hasaplapdyr. Akyldar “Ýewklidiň hasabyýetini düşündiriş” diýen işine özüniň “Predmetiň mazmuny sandyr” diýip algebranyň kömegi bilen onuň çözen deňlemesini geometriýanyň burç hem ölçeg ululygy diýen teoremasynyň üsti bilen işläp, algebra bilen geometrýanyň arasyndaky “Hytaý diwaryny aýrypdyr”. Omar Haýýam öz döwründe astranomiýa ylmynyň pajarlap ösmegine uly goşant goşupdyr. Mälik şanyň görkezmesi bolýunça akyldar 5 ýylyň dowamynda “Mäligiň ýyl hasaby” diýen at bilen (1074-1079) ýylnama özgertmesini amala aşyrypdyr. Seljuklar imperiýasynda 1074-nji ýylyň Mart aýnyň 15-ne Omar Haýýamyň düzen takyk gün hasabyna esaslanýan milady ýyl hasaby ýöredilip ugrapdyr. XI asyryň ahyrynda dogulyp XII asyryň birinji ýarymynda Maryda ýaşan asly grek maryly Abulfath Ali al Hazynynyň guly, ýöne biçak zehinliligi üçin hojaýyny tarapyndan döwrüniň ýokary bilimini almaga mümkinçilik berlen Omar Haýýamyň zehinli şägirtleriniň biri Abu Mansur Abdyrahman Al Hazyny esasan kämil astranom, hasabyýetçi hem fizik hökmünde tanalyp Soltan Sanjaryň köşgünde işläpdir. Onuň “Hazyny” lakamy üns bererlikdir. Orta asyrlarda kitaphanalaryň ylmy we guramaçylyk işlerine jogapkär adamlara “Hazyn” diýilipdir. Al Hazyny ömrüni ylym-bilime bagyşlan takwa adam bolupdyr. Abdyrahman Al Hazynynyň üç eseri bize mälimdir. “Mizan-ul-Hikmet” (“Paýhas terezisi”) atly birinji kitabyny alym hut özüniň ýasan gidrostatik terezisi bilen baglanyşykly 1121-nji ýylda ýazypdyr. Türk alymy Sadeddin Ökteniň “Yslam ensiklopediýasyndaky” makalasynda habar berilşine görä arap dilinde ýazylan bu kitabyň dört nusgasy tapylyp, ol 1940-njy ýylda Haýdarabatda neşir edilipdir. Eseriň bir bölegi 1859-njy ýylda iňlis diline terjime edilipdir. 1967-nji ýylda bu kitap pars diline terjime edilip Tähranda çap edilendir. Hazynynyň “Mizan-ul-Hikmet” atly bu kitaby 8 bölekden durýar. Abdyrahman Al-Hazynynyň ikinji eseri Soltan Sanjaryň hormatyna ýazylan “Al-Zij-Al-Mutabar-Al-Sanjary” (“Sanjaryň jetweli”) atly kitabydyr. Türk dilindäki “Yslam ensiklopedisiýasynyň” maglumatyna görä, kitabyň 50x32 sm. ululugyndaky 192 ýaprak görnüşindäki bir nusgasy Watikanda, ikinji nusgasy Britan muzeýinde, Tähranyň Sipehsalar medresesiniň kitaphanasynda bolsa bu kitaba hut özüniň ýazan düşündirişi saklanýar. Astranomiýa degişli bu eser 1126-njy ýylda ýazylyp, onda asman jisimleri bilen bagly gyzykly maglumatlar berlipdir. Eserdäki jetweller alymyň 1115-1116-njy ýyllardaky gözegçilikleriniň esasynda düzülipdir. Olarda ýyldyzlaryň asmanda ýerleşişi, olaryň doguşy baradaky maglumatlar Merw şäheriniň geografik kardinatlaryna görä berilipdir. Kitapda beýik Seljuk döwletiniň düzümine girýän ýerleriň merdianalary we uzaklyk, giňlik derejeleri takyk görkezilipdir. Hazyny Soltan Sanjaryň tabşyrygy bilen onuň döwletiniň ähli şäherlerinde kyblany görkezmek üçin gün sagadyny hem ýasapdyr, hasaplamalar geçirip, jetwelleri düzüpdir. Al-Hazynynyň üçinji kitaby “Risaleý-I-Filat” diýlip atlandyrylýar. Asman jisimlerine gözegçilik etmäge degişli enjamlar baradaky bu kitap Tähranyň Sipehsalar medresesiniň kitaphanasyndan Aýdyň Saýyly tarapyndan tapylypdyr, 17 sahypalyk bu eserde 7 sany gurala häsiýetnama berlip, olaryň gurluşy aýdyňlaşdyrylypdyr. Abdyrahman Al-Hazynynyň fizikadaky uly açyşy onuň ýeriň dartylma güýji hakyndaky pikiri Nýutondan birnäçe asyr öň aýdanlygydyr. Willi Durantyň “Ynam çagy” atly eserinde bellemegine görä Hazyny her bir jisimi ýeriň merkezine dartýan bir güýjiň ýagny ýeriň dartylma güýjüniň bardygyny orta atan alymdyr.
Awtor: www.NiNa.Az
Neşir edilen senesi:
wikipediýa, wiki, kitap, kitaplar, kitaphana, makala, oka, göçürip al, mugt, mugt göçürip al, mp3, wideo, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, surat, aýdym-saz, aýdym, film, kitap, oýun, oýunlar, jübi telefony, android, ios, alma, jübi telefony, samsung, iphone, xiomi, xiaomi kompýuter, Beỳik Seljuk döwleti hakda maglumat, Beỳik Seljuk döwleti näme? Beỳik Seljuk döwleti näme diýmek?
Paytagty Merw Nisapur Rey Yspyhan Beyik Seljukly Turkmen dowletinin baydagy Dini Yslam Dolandyryjylar Soltan Sa Baslangyc sahsyyet Seljuk beg 960 1009 Sonky sahsyyet 1118 1157 Taryhy bellikler Dandanakan sowesi 1040 Malazgirt sowesi 1071 Katwin sowesi 1141 Sanjaryn Oguzlar tarapyndan yesir alynmagy 1153 Seljuklylardan on Gunbatar Garahanlylar Buweyh ogullary Gundogar Rim hokumdarlygy Seljuklylardan son Horezmsalar dowleti Anadolydaky seljuk dowleti Ildenizliler Zenniler Artykly begligi Turkmen taryhynyn ucunji eyyamynda uly owrulisigi Beyik Seljuk dowletinin doremegi bilen baglanysdyrmagyn taryhy ahmiyeti bardyr Cagry begin we Togrul begin doreden Beyik Seljuk dowleti gysga dowrun icinde Gunbatara kici Aziya tarap ummasyz ginisliklere yayrayar Bu dowlet dargandan son onlarca ozbasdak dowletler doreyar Malik sa aradan cykandan son 1092 Horasanda Sanjara maliklik wezipesi berlipdir Seylelikde Sanjar hem meshur atalary Cagrybeg Alp Arslan yaly Seljuk turkmenlerinin dowletinin basyna gecipdir Merw saherinde oturyp hokumdar eden Malik Sanjar otuz iki yasynda yagny 1118 nji yylda gundogarda turan birtopar Seljuk turkmenlerinin hakimligine garsy bas galdyrlan gozgalanlary basyp yatyrmak bilen ozunin bu agirt dowletin soltanlygyna tarap aygytly adimlerinin ilkinjisi adipdir Seljuk dowletine yarym garasly garassyz onlarca dowletler ozalky yoluny dowam edipdirler Beyik Seljuk turkmen dowletinin esaslandyrylmagynda uly ahmiyetli waka bolan Dandanakan sowesinden sonra Seljuklar hazirki Mary welayatynda uly maslahat geciripdirler hem de tabyn eden yerlerini neberanin agzalarynyn arasynda peydalanypdyrlar Su paylanysykda Eyranyn Tabes we Kerman welayatlary Gurda berlipdir Turk taryhy cesmelerinde onun ady Kabert hokmunde gecip onun Gurt manysynda gelyandigi barada aydylyar Gurt Dawut Cagry begin ogly bolupdyr Ona gara Arslan hem diylipdir Gaznalylaryn Dandanakanda yenilmeginden sonra Seljuklar gunorta tarapa akgyn edip baslapdyrlar Bu dowurde Kerman Buweyhi hokumdary Ebu Kalijar Merzubanyn gol astynda bolupdyr Togrul beg Rey saherine girenden son esgerlerinin bir toparyny Kermana gonderipdirler Seljuklar bu yere gelip kabir etraplary ozune boyun egdiripdirler Emma buweyhiler olara garsy sowesde yenis gazanyp birnace yyllap kermandaky yagdayy oz peydalaryna saklamagy basarypdyrlar yone Gara Arslan 1048 nji yylda Demirgazyk Kermany ozune tabyn etmagi basarypdyr Seylelikde Kermanda Seljuk turkmen dowletini esaslandyrypdyrlar Kermana kop mukdarda turkmen ilaty gocup gelipdir Kermandaky Seljuk turkmen dowleti Malik Gurt Kermana hakim bolanda Arabystan yarymadasynyn gundogaryndaky oman ulkesi Buweyhilerin golastyndady Hazynalara bay bu ulke derrew Gurdun unsuni ozune cekipdir Ony boyun egdirmek maksady bilen gurt yorise baslapdyr Seljuk turkmenlerinin taryhynda ikinji sapar deniz yorisini amala asyran Malik Gurt Ummana hakim bolupdyr 1062 nji yylda Kermanyn gunbatarynda yerlesyen Fars welayatyny eyelapdir Gurt Kermana hakim alyp barypdyr Hakimiyet alamaty bolan hokumdar sayawanyny yanyndan goymandyr Onun yuzunde Seljuk neberesinin alamaty bolan ok yayyn sekili bolupdyr Malik Gurt oz dolandyran welayatynda ozbasdak bolsa da Beyik Turkmen Seljuk Soltanlaryna tabynlykda bolupdyr Malik Gurt Malik sa garsy sowesde wepat bolyar Tagta bolsa Soltan sa cykypdyr 1074 Malik sanyn Kermana yoris eden wagty Soltansa Berdesir saherinde gizlenipdir Sonra gymmat bahaly sowgatlar bilen Malik sany garsylap onun gyzyna oylenipdir Ol Kermanda 12 yyllap dowleti dolandyrypdyr 1085 nji yylda bolsa aradan cykyar Sondan son tagta Turan sa gecipdir Gurdun ogly Turan sa kermandaky Seljuk turkmen dowletini 13 yyllap dolandyrypdyr Ol adalatly hokumdar bolupdyr 1097 nji yylda Turansa hem aradan cykyar onun ogly Eyran sa tagta oturypdyr Onun dowrunde ilat horluk cekipdir Horasanda yasayan oguzlaryn Kermana aralasmagy bu yerdaki turkmen Seljuk dowletinin gowsamagyna hem de onun yykylmagyna tasir edipdir 1181 nji yylda Oguzlar Berdesir basyp alyarlar Seylelikde Kermanda 136 yyl dowam eden Kermandaky turkmen Seljuk dowleti 1187 nji yylda oz ornuny yitirip dowlet yykylypdyr Dolandyryjy Salary Togrul beg hakyky ady Mikayyl ogly Togrul unwany Rukneddin Ebu Talib Beg Soltan Alp Arslan doly ady Dawut Cagry ogly Muhammet unwany Abudeddewl Ebu Suja Soltan I Malik sa doly ady Hasan unwany Soltan Jelaluldewle weddin Muzziddin Ebul Feth Maliksa I Mahmyt Unwany Nasireddin Ebulkasym soltan Berkyaryk Muhammed Berkyaryk bin Maliksa II Maliksa Unwany Muizziddin Ebulfeth Soltan Muhammet Tapar Ahmet Unwany Gyyaseddin Ebu Sujja Soltan Sanjar Ahmet unwany Muizzidin Ebulharit Soltan Seljuklar dowrundaki meshur alymlar we sahyrlarAbu Abdylla Muhammet ibn Abdylmalik Muezzi 1045 1125 Malik sanyn kosgunde dilewarlyk meydanynyn sasuwary sahyrlar sasy diyen belent ada eye bolan adam Onun kakasy Abdylmalik Burhany hem kosk sahyry bolan Muezzi oz omrunde 19000 beyt sygyr yazan hem de Soltan Sanjaryn dowrunde sohraty yer sarsdyran sahyr bolupdyr Emir Muezzi oz omrunde hokumdarlara wezir wekillere olaryn yaranlaryna dogan garyndaslaryna ogul gyzlaryna bagyslap oran kop medhnamalar yazyp Seljuk soltanlarynyn kosgunde in yokary dereja yetyar Baylygy babatda da Gazanynyn tagany kumusden ahli gap gaclary bolsa altyndan diyilen oran bay sahsyyete owrulen Soltan Sanjaryn yaydan atan okunyn totanlikde degmegi meshur sahyr Emir Muezzinin olumine sebap bolupdyr Muezzinin yetginjeklik dowri Malik sanyn kosgunde gecyar Muezzi Malik sanyn kosgunde edil sahyr Unsurynyn Soltan Mahmydyn kosgunde gazanan ustunlikeri we eyelan orny yaly orun eyelapdir Muezzi oz dowrunin sahyrlarynyn kopusi bilen aragatnasyk saklapdyr olaryn arasynda uly abraya eye bolupdyr Kop sahyrlar Muezzinin sygyrlaryndan gorelde alyp sygryyet aleminde sonun yeten derejesine yetmage calsypdyrlar ona bagysalap sygyrlar hem doredipdirler Muezzi pars dilinde yazan we Seljuklaryn hakimlik eden dowrunde yasan sahyrlaryn biri hasaplanylyar Aly Auhadeddin Enweri hem edil Malik sa dowrunde Emir Muezzinin meshur bolsy yaly Sanjar Soltanyn salyk eden yyllarynda Kosk sahyrlarynyn sasy bolup oran uly hormatdan peydalanypdyr Onun oyunde dabarasy belent Soltan Sanjaryn ozi telim gezek myhmancylykda bolupdyr Orta asyr Gundogarynyn beyik sahyry omrunin dowamynda 14722 bent kasydalar gazallar kytgalardyr rubagylar yazan Enwerinin kakasyna Muhammet atasyna hem Yshak diyipdirler Enweri Abywerdin Desdi Haweran duzlugindaki Badna obasynda eneden bolupdyr Lakamy ilki Hawary sonra welin Enweri bolan bu sahyr edebiyat taryhyna Aly Auhaddin Enweri ady bilen giryar Ol yaslygyndan irginsiz okap bilim alyar Tusuy Mansuriye medresesinde okap astranomiyadan matematikadan we pelsepeden duypli bilim alyar Soltan Sanjar oz soyguli kosk sahyryny yoruslerde de yanyndan ayyrmayar Enwerinin Seljuk Horasanynyn medeniyetli adamlarynyn arasynda gyzykly cylsyrymly dogrucyly sahs bolandygy barada taryhy maglumatlar habar beryar Kosgun birinji sahyry Horasanyn meshur hem basarjan sahyry yaly atlara mynasyp bolan Enweri hakykatdan da ozunin asa ylymdar we sowatly bolandygy bilen kopleri hayran galdyrypdyr Soltan Sanjara bagyslap yazan kop sanly kasydalaryndan basgada Oguzlaryn Maryny tozdurmagynyn onusyrasynda Nysapurda eden weyrancylyklaryna bagyslap Enwerinin Horasanyn gozyaslary at bilen yazan elegiyasy gynancnamasy sahyryn mesgurlygyny has da artdyrypdyr Soltan Sanjar oguzlar tarapyndan yesir alnyp Termezin zyndanyna salnandan son Enweri komek sorap ozunin Horasanyn gozyaslary elegiyasyny Samarkandyn hokumdary Gylyc Tamgac hana iberipdir Soltan Sanjar olenden son Enweri galan omrunin kop wagtyny Nysapurda Balhda geciripdir Enweri takmynan 1186 1187 nji yyllar son hem 4 5 yyl yasap 1191 nji yylda 75 80 yas towereklerinde Balhda aradan cykypdyr sol yerde de jaylanypdyr Onun gubury keramatly pir Soltan Ahmet Hezrewinin gubyrynyn yanynda bolmaga cemeli Manije Soltan Sanjaryn garyndasy hem de dilewarlygy ucin hormatlanyan Seljuklar zamanynda oz onune oyuncy gecirmeyan okde sadrancy kustci hokmunde ozuni tanadan zenandyr Mahesti XI asyrda yasan belli zenan sahyrlarynyn biridir Onun durmusy gelip cykysy alyp baryan isleri hat da yasan zamanasy dogrusynda hem durli garayyslar yazgylar bar Esasy hem de ygtybarly tezkirelerde Mahesti beyik Turkmen seljuklary dowrunde yasap Soltan Sanjaryn hakimlik eden dowrunde 1117 1156 koskde sygyr sungaty bilen mesgul bolupdyr diylip maglumat berilyar Mahesti oz gosgularyny Yakyn we Orta Gundogarda IX asyrdan baslap edebi dil hokmunde ykrar edilen pars dilinde yazypdyr Ol esasan rubagy yazmaga ussat bolupdyr Sonun ucinem onun edebi mirasynyn kop bolegi rubagylardan ybaratdyr Bu bolsa ona Omar Hayyamyn rubagylyk mekdebinin belli bir derejede tasir edendigini gorkezyar Bu sahyryn edebi doredijiligi durli temalary oz icine almak bilen durmusdan lezzet almak soygulisine gowusmak ona wepaly bolmak ayralyk hasraty seyle de jemgyyetde bolup gecyan syyasy we ykdysady egsiklige hem ozunin narazylygyny gosgy setirleri bilen beyan edipdir Jowheri Zergarin Mahesta bagyslap yazan Mahesti we Emir Ahmet atly dessanyndaky sahyr zenanyn Gidyan Horasan yurduna Balh diyilyan sahere Ozalam men sol yerdendim Sondan geldim bu yere diyen setirlerine garap ony ir zamanlarda turkmenlerin kopculikleyin oturymly yeri bolan Owganystanyn Balh welayatynda dunya inendigini anyklamak bolyar Mahesti 1121 nji yylda dunya inipdir Mahestinin kakasy oz dowrunin gin dunyagarayysly adamlarynyn biri bolupdyr Ol oz gyzyny 4 yasyndaka mekdebe beripdir Onun kakasy sazyn sygryyetin tansyn jankoyeri bolanson oz gyzynyn zehininin kamillesmegine uns berip oz oyune belli saz we tans ussatlaryny cagyryp gyzyna sapak bermeklerini yola goyupdyr Mahesti 300 e golay rubagy yazypdyr Kop wagtlap Seljuklaryn paytagty Maryda Soltan Sanjaryn kosgunde yasan Mahesti Soltan diri mahaly aradan cykan bolmaly Seljuklar zamanynyn gornukli alymlarynyn biri hem Abu Seyit ibn Muhammet as Samany al Merwezidir 1112 1113 1167 Onun asly araplaryn Samany kabylasyndan bolup ir wagtlardan bari Maryda yasap gelen Samaniler neberesindendir Samanynyn dunya inen yeri de aradan cykyp jaylanan yeri de Marydyr Oran medeniyetli masgalada dunya inen Abdylkerim yaslykdan sowat owrenmeklige bilim ylym almaklyga tesne bolupdyr Ol Marynyn at owazaly medreselerinde okapdyr Yakut Hamawynyn yazmagyna gora Marynyn her birinde 12 mun jilt cemesi kitap saklanan on sany kitaphanasynyn iki sanysy da sol Samaniler masgalasyna degisli bolupdyr As Samany yaslykdan syyahat etmani gowy gorupdir Sonun ucinde ol dine bir Amul Urgenc Sarahs Mane Abywert Nusay yaly Turkmenistanyn saherlerinden dal sol zamanlarda dunyanin in iri ylym hem medeni merkezleri hasaplanan Buhara Nisapur Ispihan Gurgen Bagdat Halap Damask Kuddansy Serif hem basga da onlarca saherlerde bolupdyr Kop taraply hem duypli ylym almaklyga tesne bolan Abu Seyit baran saherlerinin hemmesinde sol yerin kitaphanalaryna gornukli alymlaryn mejlislerinde bolmak bilen oz gozyetimini gineltmage cunaltmaga calsypdyr Alym Marydan Arabystanyn durli saherlerine cenli kopyyllyk syyahat dowrunde Turkmenistanyn bolsa tas ahli oba saherlerinde bolup toplan oran kop takyk tasin hem gymmatly maglumatlarynyn esasynda Kitap al ansab Geneologiya kitaby ady bilen sekiz jiltlik eser yazyp 1156 njy yylda tamamlapdyr Abu Seyit as Samany ozunin bizin gunlerimize cenli saklanyp gelen sekiz jiltlik bu meshur sozluginden basga Bagdat hatyfynyn taryhynyn dowamy hokmunde yazylan 15 jiltlik Marynyn taryhyna degisli Taryhy Merw atly 20 tomluk we s m garaz taryha geografiya etnografiya toponomika degisli jemi 50 jilt toweregi isin yazarydyr Baheweddin al Bekr Muhammet ibn Ahmket ibn Abdyljepbar al Huseyini al Haraky Marynyn golayyndaky Herek obasynda dunya inip ilki Maryda Soltan Sanjaryn kosgunde sonra Nysapurda islapdir Az wagtdan Horezme cagyrylypdyr yone omrunin ahyrynda yene dogduk mekanyna Herege gelip 1138 nji yylda aradan cykypdyr Ol bize gelip yetmedik Taryhy Merw Merwin taryhy atly ylmy eserin yazarydyr Ozuni taryhcy hasabyyetci astranom zugraficy hem pelsepeci hokmunde tanadan bu gornukli alymyn Peleklerin sferalarynyn bolunislerinin akyl yetirip boljak aynry cagi Astranomiya giris Gunbatar hakda traktat atly eserleri astranomiya Hasap hakdaky ahli zady oz icine alyan traktat bolsa arifmetika degislidir basdaky iki eser bize cenli gelipdir Omar Hayyam Onun doly ady Kyyaseddin Abulfatyh Omar ibn Ybrayym Hayyam Nysapurydyr 1048 nji yylyn may ayynyn 18 ne doglup 1131 nji yylyn dekabr ayynyn 4 ne aradan cykypdyr Cagalykdan dury zehinliligi dusbuligi bilen tapawutlanyan Omar Balhda Tusda Buharada Samarkantda Bagdatda Maryda bilim alypdyr Yaslykdan al Farabynyn Abu Reyhan Birunynyn Abu Ali Ibn Sinanyn eserlerini gayta gayta okamagy gowy gorupdir Omar Hayyam 26 yasyndaka Beyik Seljuk turkmenlerinin imperiyasynyn Soltany 17 yasyndaka tagta cykan Abul Fatyh Jelaletdin Ibn Alp Arslanyn kosgune ise cagyrylypdyr Sahyr alym hokmunde tanalyan Omary sanyn nedimligine cagyran Seljuklar kosgunin bas weziri Nyzamylmulkdir Omar Hayyam Arifmetikanyn meseleleri Algebranyn we al Mukabalanyn cylsyrymly meselelerini cozmek diyen yaly hasabyyete degisli birnace islerinde kub kwadrat denlemeler gayry bir topar cylsyrymly meselelerde uly acyslar edip Muhammet Horezmi dowrunde ayratyn ylym hokmunde yuze cykyp ugran algebranyn hasabyyetden bolunip ayrylmagyna onun kamil ozbasdak ylym hokmunde tanalmagyna gosant gosupdyr Ol algebra yorite kesgitleme beripdir Algebra durmusa san hem olceg taydan nabellilikler tapyp takyk hasaby olcegi yola goymakdyr Omar Hayyam algebrany ylmy sungat hasaplapdyr Akyldar Yewklidin hasabyyetini dusundiris diyen isine ozunin Predmetin mazmuny sandyr diyip algebranyn komegi bilen onun cozen denlemesini geometriyanyn burc hem olceg ululygy diyen teoremasynyn usti bilen islap algebra bilen geometryanyn arasyndaky Hytay diwaryny ayrypdyr Omar Hayyam oz dowrunde astranomiya ylmynyn pajarlap osmegine uly gosant gosupdyr Malik sanyn gorkezmesi bolyunca akyldar 5 yylyn dowamynda Maligin yyl hasaby diyen at bilen 1074 1079 yylnama ozgertmesini amala asyrypdyr Seljuklar imperiyasynda 1074 nji yylyn Mart aynyn 15 ne Omar Hayyamyn duzen takyk gun hasabyna esaslanyan milady yyl hasaby yoredilip ugrapdyr XI asyryn ahyrynda dogulyp XII asyryn birinji yarymynda Maryda yasan asly grek maryly Abulfath Ali al Hazynynyn guly yone bicak zehinliligi ucin hojayyny tarapyndan dowrunin yokary bilimini almaga mumkincilik berlen Omar Hayyamyn zehinli sagirtlerinin biri Abu Mansur Abdyrahman Al Hazyny esasan kamil astranom hasabyyetci hem fizik hokmunde tanalyp Soltan Sanjaryn kosgunde islapdir Onun Hazyny lakamy uns bererlikdir Orta asyrlarda kitaphanalaryn ylmy we guramacylyk islerine jogapkar adamlara Hazyn diyilipdir Al Hazyny omruni ylym bilime bagyslan takwa adam bolupdyr Abdyrahman Al Hazynynyn uc eseri bize malimdir Mizan ul Hikmet Payhas terezisi atly birinji kitabyny alym hut ozunin yasan gidrostatik terezisi bilen baglanysykly 1121 nji yylda yazypdyr Turk alymy Sadeddin Oktenin Yslam ensiklopediyasyndaky makalasynda habar berilsine gora arap dilinde yazylan bu kitabyn dort nusgasy tapylyp ol 1940 njy yylda Haydarabatda nesir edilipdir Eserin bir bolegi 1859 njy yylda inlis diline terjime edilipdir 1967 nji yylda bu kitap pars diline terjime edilip Tahranda cap edilendir Hazynynyn Mizan ul Hikmet atly bu kitaby 8 bolekden duryar Abdyrahman Al Hazynynyn ikinji eseri Soltan Sanjaryn hormatyna yazylan Al Zij Al Mutabar Al Sanjary Sanjaryn jetweli atly kitabydyr Turk dilindaki Yslam ensiklopedisiyasynyn maglumatyna gora kitabyn 50x32 sm ululugyndaky 192 yaprak gornusindaki bir nusgasy Watikanda ikinji nusgasy Britan muzeyinde Tahranyn Sipehsalar medresesinin kitaphanasynda bolsa bu kitaba hut ozunin yazan dusundirisi saklanyar Astranomiya degisli bu eser 1126 njy yylda yazylyp onda asman jisimleri bilen bagly gyzykly maglumatlar berlipdir Eserdaki jetweller alymyn 1115 1116 njy yyllardaky gozegciliklerinin esasynda duzulipdir Olarda yyldyzlaryn asmanda yerlesisi olaryn dogusy baradaky maglumatlar Merw saherinin geografik kardinatlaryna gora berilipdir Kitapda beyik Seljuk dowletinin duzumine giryan yerlerin merdianalary we uzaklyk ginlik derejeleri takyk gorkezilipdir Hazyny Soltan Sanjaryn tabsyrygy bilen onun dowletinin ahli saherlerinde kyblany gorkezmek ucin gun sagadyny hem yasapdyr hasaplamalar gecirip jetwelleri duzupdir Al Hazynynyn ucinji kitaby Risaley I Filat diylip atlandyrylyar Asman jisimlerine gozegcilik etmage degisli enjamlar baradaky bu kitap Tahranyn Sipehsalar medresesinin kitaphanasyndan Aydyn Sayyly tarapyndan tapylypdyr 17 sahypalyk bu eserde 7 sany gurala hasiyetnama berlip olaryn gurlusy aydynlasdyrylypdyr Abdyrahman Al Hazynynyn fizikadaky uly acysy onun yerin dartylma guyji hakyndaky pikiri Nyutondan birnace asyr on aydanlygydyr Willi Durantyn Ynam cagy atly eserinde bellemegine gora Hazyny her bir jisimi yerin merkezine dartyan bir guyjin yagny yerin dartylma guyjunin bardygyny orta atan alymdyr