Azərbaycan
Deutschland
Lietuva
Malta
ශ්රී ලංකාව
Türkmenistan
Türkiyə
Украина
Bu makala Gadymy Merw ady bilen tanalýan Baýramaly şaheriniň golaýyndaky Gadymy Merwiň şäherlerine degişli we çäginde ýe
Merw
Bu makala Gadymy Merw ady bilen tanalýan, Baýramaly şaheriniň golaýyndaky Gadymy Merwiň şäherlerine degişli. , , we çäginde ýerleşýän beýleki köpsanly ýädygärlikler üçin olaryň degişli sahypalaryna serediň.
Gysgaça beýany
Merwiň şäherleri soňky 2500 ýylyň dowamyna uzalyp gidýär we Merkezi Aziýanyň Ýüpek Ýollarynyň ugrunda iň çylşyrymly we gowy saklanyp galan şäher merkezleriniň birini emele getirýär. Uly şäherleriň yzygiderligi müňlerçe administratorlara, syýasatçylara, esgerlere, alymlara, söwdegärlere we maşgalalara öý bolup hyzmat edipdir. Käwagtlar Merw uly imperiýalaryň paýtagty, käwagtlar söwda, harby we administratiw merkez bolupdyr. Wagtyň geçmegi bilen, gury ýer ýollaryndan aýlanyp geçýän deňiz sowdasynyň ähmiýetiniň artmagy bilen bu ýeriň wajyplygy kemelipdir. Soňra Çingiz hanyň goşunlary tarapyndan talanylmagy bolsa Merwiň ähmiýetiniň düýpli kemlemegine getiripdir. Şu beýik şäherlerden, ägirt şäher diwarlary we wajyp dini hem-de dünýewi gurluşyklaryň birnäçesi, bu ýer üçin häsiýetli bolan çig-kerpiç jaýlarynyň görnükli köpdürliligi saklanyp galýar. Häzir giňişlikde taşlanyp gidilen ýer bolup görünýän landşaftyň üstki gatlagynyň aşagynda dünýäniň beýik arheologiki ýerleriniň birisi ýatyr.
Taryhy
Biziň eramyzdan öňki VI asyrda Ahamenidler Imperiýasy uzak aralyklar bilen söwdanyň ösmegine ýardam edipdir. Häzir Erk Gala diýlip atlandyrylýan, güllap ösen administratiw we söwda merkezi Murgabyň deltasynda döräpdir. B.E.Ö IV asyryň soňlarynda, Aleksandr Makedonskiniň özüniň Oksusa (Amyderýa) we Hindistana tarap ýoly boýunça geçip gitmegi bilen, bu ýerler ellinistik (Grek) dünýäsine goşulupdyr. Onuň Imperiýasynyň gündogar ýerleri tizden Selewkid Imperiýasynyň bölegine öwülipdir, hem-de Antiokas I dolandyran döwründe (b.e.ö.281-261) Erk Gala ägirt, täze diwarlanan şäheriň, Antiokiya Margiananyň (häzir Gäwür Gala dýlip atlandyrylýar) sitadeline öwrülipdir. Beýik Gäwür Gala şäheri imperiýalaryň we söwdanyň göterilmegi we peselmegi bilen birlikde geljek 1000 ýylyň dowamynda ösmegini dowam edipdir. Parfiýalylar (takmynan b.e.ö. 250 ýyldan başlap), we soňra Sasanidler (b.e. 226 ýylyndan başlap), Merwi wajyp administratiw, harby we söwda merkezi hökmünde ösdüripdirler. 740-njy ýyllarda, goşunbaşy Abu Muslim Gäwür Galanyň diwaryndan bir kilometr günbatarda akýan Majan kanalyň boýunda metjit gurmagy buýrupdyr. XI asyrda, Abu Muslimiň metjidi gülläp ösýän şäher Marw al-Şahijan-yň (Beýik Merw: häzirki Soltan Gala) merkezinde galypdyr. Soltan Gala giňelmegini we ösmegini Seljuk döwrüniň dowamynda (XI – irki XIII asyrlar) dowam edipdir; bu döwürde Merw dünýäde iň uly şäherleriň biri bolupdyr. XII asyrda, köşk kompleksini, administratiw gurluşyklary we ýokary hilli ýaşaýyş jaýlaryny öz içinde saklaýan diwarlanan sitadel (Şähriýar Ark) şäheriň demirgazyk-gündogar burçunda gurlupdyr. 1221-nji ýylda, Mangol goşunlary Merwiň derwezelelerine gelipdir. Taryhy ýazgylara görä şäherliler köpçülikleýin gyrlypdyr, şäher ýakylyp küle öwrülipdir we taşlanyp gidilipdir. Irki XV asyrlarda, täze diwarlanan Timurid şäheri öňki şäherleriň gündogarynda gurlupdyr, we soňra Abdulla Han Gala diýlip atlandyrylypdyr. Söňlugyça oňa şäheretegi bolup hyzmat eden Baýramaly Han Galasy b.e. XVIII asyrynda goşulypdyr.
Gadymy Merw Döwlet Taryhy-Medeni Goraghanasy
1987-njy ýylda Türkmenistanyň Medeniýet Ministrligi Gadymy Merwiň diwar bilen gurşalan şäherlerini we oazisdäki esasy ýadygärlikleri goramak üçin “Gadymy Merw Döwlet Taryhy-Medeni Goraghanasyny” döretmek barada karar kabul edýär. Hazirki döwürde Goraghana tutuş Mary welaýatynyň çäginde ýerleşýän arheologiki we taryhy ýadygärliklere döwlet gözegçiligini amala aşyrýan gurama bolup durýär. Goraghananyň ofisleri Merwiň gadymy şaherleriniň ýanynda (Soltan Sanjaryň mawzoleýiniň ýakynynda), Baýramaly şäheriniň golaýynda ýerleşýär
Merw ýadygärlikleriniň ähmiýeti
Merwi we onuň daş-töweregini öz içine alýan Murgap oazisi Türkmenistanda iň irki ilatlaşan ýerleriň birisi. Bu ýerdäki Bürünç asyrynyň ýaşaýyş ýerleri Merkezi Aziýadaky siwilizasiýanyň iň irki subutnamalarynyň hatarynda. Ondan soňky döwürlerde, Merw ägirt imperiýanyň paýtagty bolup hyzmat edýär we Seljuklar döwründe dünýädäki iň uly şäherleriň hataryna göşulýar. Baýramaly şaheriniň ýakynynda ýerleşýän, Gadymy Merw ady bilen tanalýan arheologiki ýadygärlikler 2500 ýyla golaý döwre uzalyp gidýän has kämil şäherleriň subutnamalaryny görkezýär. Şeýle hem Merw uzak Gündogardan Ýewropa we Afrika çenli dünýäniň ýarsyny kesip geçen gadymy Ýüpek ýollarynyň esasy ugurlarynyň biriniň ugrunda wajyp çatryk bolandygy sebäpli wajypdyr. Arheologiki taýdan Merw dünýäniň iň uly we iň gymmatly ýadygärlikleriniň birisi hasaplanýar.
Suratlar
Merw Bütündünýä Mirasy hökmünde
1972 ýylda BMG-nyň Okuw, Ylym we Medeniýet Guramasy (en:UNESCO) Bütindünýä Medeni we Tebigy Miras Ýerleri Goramak barada Konwensiýa (The World Heritage Convention) kabul etdi. 1999-njy ýylda UNESCO-nyň şu Konwensiýasynyň esasynda Gadymy Merw Dünýä Taryhy Miras Ýeri hökmünde yglan edildi. Bütündünýä Mirasyna goşmak üçin zerur nominasiýany taýýarlamaga London Uniwersitet Kollejiniň (en:University College London) Arheologiýa Institutynyň (en:Institute of Archaeology) Halkara Merw Proýekti we onuň şol wagtky ýolbaşçysy professor Gorgina Herman (Georgina Herrmann) ýardam etdi.
Gorap saklamak
Merwde dik saklanyp galan ýadygärlikleri gorap saklamak esasy aladalaryň biridir. Gurluşyklaryň köpüsi Merkezi Aziýada iki müň ýyldan gowrak esasy gurluşyk materialy bolan toprakdan gurlupdyr. Şu günki günde bar bolan gurluşyklar harabalar hökmünde saklanyp galypdyr: olar özlerini bir wagtlar goran üçeklerinden jyda düşüpdirler, hem-de olar gün, ýagyş, ýel we gar, olaryň içinde hin gazynýan we höwürtgeleýän guşlar, süýrenijiler we haýwanlar, we kähalatlarda görmäge gelýän adamlar tarapyndan zaýalanylýar. Ýumrulyş prosesi birnäçe asyryň dowamynda kem-kemden dowam edipdir, emma ýerasty suwlaryň şoňky döwürde has tiz ýokary galmasy bu problemanyň tizleşmegine getirýär. Gadymy Merw Goraghanasy, özüniň uzak wagtlaýyn partnýorlary bolan Britaniýadan Gadymy Merw Proýekti we Fransiýadan CRATer-EAG bilen arkadaşlykda, pagsa gurluşyk tehnologiýasy boýunça barlaglar geçirýär we öňden gelýän materiallary ulanmak bilen konserwasiýa usullaryny tejribede barlap görýär. Taryhy Goraghana iň ejiz gurluşlary goldamak üçin arassalamak, ýazgy etmek we maksatlaýyn bejermek programmasyna başlady, hem-de bu ugurdan uly işleri amala aşyrmagy planlaşdyrýar.
Gadymy Merw taslamasy
Gadymy Merw taslamasy (Ancient Merv Project) niň (en: Institute of Acrhaeology) bilen nyň (niň Taryhy we Medeni Ýadygärlikleri Goramak, Öwrenmek we Rejelemek baradaky Milli Müdirligine degişli) arasyndaky arkalaşykly hyzmatdaşlykdyr. Gadymy Merw Proýekti Bütindünýä Ýadygärlikler Fondy, J.M. Kaplan fondy, Amerikan Ekspres, Sungat we Gumanitarlyklar Barlag Geňesi, Maks van Berçem Fondy we Aşgabatdaky Britan Ilçihanasy tarapyndan goldalynýar. Gadymy Merw Proýekti ilki bilen ‘Halkara Merw Proýekti’ ady bilen belli bolup, Türkmenistan garaşsyz ýurt hökmünde yglan edilen wagty Merwde işläp başlaýar. Proýekte London Uniwersitet Kollejiniň professory Jorjina Herman (Georgina Herrmann) ýolbaşçylyk edýär we dürli ýurtlardan alymlaryň köpüsi proýektiň agzasy hökmünde Merwe gelip barlag işlerini geçirýärl. 2001-nji ýylda, London Uniwersitet Kollejiniň Arheologiýa Institutynyň uly mugallymy Tim Wilýams (Tim Williams) proýekte ýolbaşçy hökmünde bellenilýär. Proýekt ‘Gadymy Merw Proýekti’ adyny kabul edýär we Tim Wilýams ylmy barlaglaryň ugruny düýpli üýtgedýär. Diňe bir arheologiki gazuw-agtaryşlar bilen çäklenmän, proýekt indi konserwasiýa, ýazgy etmek, bilim beriş we ýerli işgärleriň başarnyklaryny artdyrmak boýunça işleri hem amala aşyrýar. Dünýäde arheologiýa ylmy boýunça iň uly we öňde baryjy ylmy-barlag we okuw merkezi hökmünde London Uniwersitet Kollejiniň Arheologiýa Instituty täze tehnologiýalaryň arheologiýa we gorap saklamak üçin ulanylmagyny goldaýar, hem-de bu soňky ýyllarda Merwde 3-D lazer skaneri ýaly iň täze enjamlaryň ulanylmagyna getirdi. Kosmosdan düşürilen suratlary ulanmak ölçegleri boýunça ägirt uly arheologiki ýadygärlik bolam Merwde has gyzykly netijelere getirdi. Merwiň ähli şäherleri Geografiki Informasiýa Sistemasyna (GIS) girizildi. Gadymy Merw Proýekti http://www.ucl.ac.uk/merv internet sahypasynyň üsti bilen özüniň Merwdäki barlaglaryny beýan edýär. Gadymy Merw Proýekti Iňlis we Türkmen dillerinde, Merw barada bilim bermäge ýardam edýän, Mugallymlar üçin kitaplary döretdi. Ol kitaplar mugt ýaýradylýar we proýektiň internet sahypasyndan alnyp bilner
Ýadygärlikler, döwürler we esasy mowzuklar
ERK GALA
Merwdäki ilkinji şäher Ahemenid imperiýasynyň döwründe ýüze çykýär. Patyşa Kir Midiýalylary Parslar bilen birikdirýän we Wawilonlylar bilen Finikiýleri goşmak bilen dürli ilatlary öz içine alýan ägirt imperiýany esaslandyrypdyr. Ol Transoksiana diýlip atlandyrylan ýerleri (Oks derýasynyň töweregi) basyp alypdyr we Merw oazisi 12 ha golaý ýeri tutan täze şäher Erk Galany gurmak üçin saýlanypdyr. Bu dolandyryş we söwda üçin gülläp ösýän merkeze öwrülipdir. Goranmak üçin gurlan uzyn diwarlar çig kerpiçden, owal görnüşinde gurşalyp dikeldilipdir. Onuň içinde köşkler, ybadathanalar, öýler we goşun kazarmalary bolupdyr. Şa Dariniň döwründe imperiýada birnäçe gozgalaňlar bolupdyr. Gunbatarda Eýranda Kermenşanyň ýakynyndaky Bisitun ýazgylary Margiana etraplarynda basylyp ýatyrylan gozgalaňa salgylanýar: “Men (Dariý) Wawilonda bolan wagtym, bu ýerde welaýatlar maňa garşy gozgalaňa çykypdyrlar – Persiýa, Elam, Mdiýa, Assiriýa, Müsür, Parfiýa, Margiana, Sattagydiýa, Skifiýa… . bir adam, Frada, Margianaly – ony olar baştutan edipdirler… Ol aýdypdyr “Men Margianada şa”. Şeýlelikde men oňa garşy Dadarşi atly parsy, meniň wekilim, Baktriýadaky satrap (häkim) iberdim. Men öňa şeýle diýdim: “Öňe git, özüni meniňki diýip atlandyrmaýan goşyna hüjüm et we dargat!”.”
AHEMENITLER IMPERIÝASY
B.e.ö. VI asyrda, Persiýa patyşasy Beýik Kir özüniň Persiýadaky (häzirki Eýran) şalygyndan Ahemenitler imperiýasyny döredipdir. Imperiýa Beýik Kiriň ata-babalarynyň biri bolan Akhaemenes-iň ady bilen atlandyrylypdyr. B.e.ö. 530-njy ýylda Kir ölen wagty, onuň ägirt imperiýasy Merkezi Aziýadan Müsüre çenli we günbatar Türkiýeden Hindistana çenli uzalyp gidipdir. Kiriň mirasdarlarynyň birisi Dariý I (‘Beýik’ diýlip atlandyrylan) bolupdyr we ol b.e.ö. 521-nji ýyldan başlap b.e.ö. 486-njy ýylda ölinçä ýurdy dolandyrypdyr.
ALEKSANDR MAKEDONSKIÝ (ISGENDER ZÜLKERNEÝN)
B.e.ö. IV asyrda Merw we onuň daşyndaky sebitler Ellinistik (Grek) dünýäsiniň bölegine öwrülýär. B.e.ö. takmynan 336-njy ýylda Makedoniýanyň şasy Beýik Aleksandr özüniň Makedoniýalylardan we Greklerden durýan goşunyny Merkezi Aziýanyň üsti bilen Hindistana alyp gitmek bilen Ahemenitler imperiýasyna garşy ýörüşine başlaýar. Erk gala tizden Aleksandryň özi ýa-da onuň generallarynyň birisi tarapyndan boýun egdirilipdir. Aleksandr b.e.ö. 323-nji ýylda aradan çykandan soň, onuň imperiýasy şalyklara bölünipdir we onuň biri-biri bilen rehimsiz söweşýän generallary tarapyndan dolandyrylypdyr. Onuň imperiýasynyň bitewiligi başgalar tarapyndan dargadylypdyr. Aleksandrdan soň Erk gala şäheri howply döwri başdan geçiripdir. Bu takmynan b.e.ö. 322-nji ýylda Makedoniýaly Selewkas I-iň Aleksandryň imperiýasynyň Aziýa böleginde dolandyryşy öz eline alynça dowam edipdir. Rim çeşmelerine görä şäher tozdurylypdyr.
ÝADYGÄRLIKLER
Erk gala Gäwür galanyň üsti bilen has gowy baryp bolar. Günorta tarapdan gorag diwarlaryna dik ýapgyt bar. Iň beýik nokada baranda siz Seljuk gözegçilik minarasynyň galyndylaryny görersiňiz we şu ýerden ilki başky Erk gala şäheriniň gowy görnüşi açylar.
GÄWÜR GALA (Antiokiýa Margiana)
SELEWKLİLER
Selewkit imperiýasynyň irki taryhynda, ony esaslandyran Selewkas I-iň ogly Antiokas I ilkibaşky şäher bolan Erk gala bilen baglanyşykly täze şäheri Merwde gurupdyr. Täze şäher has uly bolupdyr. Takmynan kwadrat görnüşli, 2 km keseligine 340 ha meýdany tutýan şäher gorag diwarlary bilen gurşalypdyr. Teatrlar we bazarlar, köçeleriň gözenek görnüşli göniburçly kesişýän toplumy ýaly Grek häsiýetleri bolan bu Ellinistik şäheri Antiokiýa Margiana diýlip atlandyrylypdyr. Erk gala özüniň berk goraglary bilen täze şäheriň sitadeline öwrülipdir.
“Aleksandr Margianada Aleksandriýany esaslandyrdy, bu soňra tozduryjylar (warwarlar) tarapyndan dargadyldy. Ýöne Antiokas, Selewkasyň ogly, edil şol ýerde içinden Zotha kölüne guýýan Marg derýasy geçýän siriýa şäherini gaýtadan dikeltdi. Antiokas şäheriň öz adyny götermegini makul bildi.” - Uly Plini, Rim tebigy taryh, taryh we ylym ýazyjysy. B.e 23-79 ýyllary.
“Margiana çöller bilen gurşalypdyr. Bu ýeriň hasyllylygyna täsin galmak bilen Antiokas 1 500 stadia uzynlygy tegelek diwar bilen aýlady we Antiokiýa şäherini esaslandyrdy. Ýurduň topragy üzümleri ösdürmek üçin has gowy” - Strabo, Rim geografy. Takmynan b.e.ö. 64 b.e. 21 ýyllary arasynda ýaşan
PARFIÝALYLAR
Parfiýa ilkibaşda Ahemenid imperiýasynyň welaýaty bolup, soňra Selewkitleriň golastyna geçipdir. B.e.ö. 247-nji ýylda Parfiýalylar öz serdarlary Arsakes I-iň ýolbaşçylygynda aýaga galypdyrlar we b.e.ö. II asyryna çenli Ýefrat derýasyndan Owganystana çenli we demirgazyga Oks derýasynyň uzynlygyna doly uzalyp giden imperiýasyny dolandyrypdyrlar. Antiokiýa Margiana b.e.ö. 250-nji ýyllaryň töwereginde paýtagty Nusaýda bolan Parfiýanyň gündogar daýanç nokadyna öwrülipdir. Şäher esasy dolandyryş, harby we söwda merkezi hökmünde ösdürilipdir. Şäheriň gorag berkitmeleri garşydaş imperiýalardan we adamlardan goranmak üçin güýçlendirilipdir. Olary şäheriň Ýüpek ýolunyň ugrunda amatly ýerleşmegi ozüne çekipdir.
Parfiýa we Rim
Rimliler özleriniň köp bolmadyk harby ýeňilişleriniň birini parfiýalylardan gazanypdyrlar. B.e.ö. 54-nji ýylda Rimliler olaryň Mesopotamiýadaky ýerlerine çozuş edipdirler. Markus Lisinius Krassus ýedi legiona (44 000 goşun) ýolbaşçylyk edip duşmana garşy çykypdyr, ýöne Karhae söweşinde ýeňilişe sezewar bolupdyr. Diňe 10 000 adam Siriýa ýetmek üçin gaçyp gidipdir, şol bir wagtda 10 000 adam Merwde ýesir hökmünde ornaşdyrylypdyr.
SASANILER
Antiokia Margiananyň adamlarynyň duşmana garşy gowy goranýanyna seretmezden b.e.ö. 220-nji ýylda Sasanitleriň hökümdary Ardaşiriň goşunlary olardan üstün çykypdyrlar. Ol günorta-günbatar Eýrandaky Fars welaýatynda kiçi şalygy dolandyrypdyr we b.e.ö. 224-nji ýylyň töwereginde soňky Parfiýa şasyny tagtdan agdarypdyr. Ardaşiriň ogly we mirasdüşeri Şapur I Merw şäherini edara etmek üçin marzban (ýa-da “araçägiň goragçysy”) bellenipdir.
DINLER
Sasanitler döwründe şäherde Hristiýançylyk, Zoroastrizm we Buddizm dinleriniň ulanylandygyna subutnamalar bar.
Zoroastrizm: Pars din reformatory Zaratuştra (ýa-da Zoroaster) bu dini esaslandyrypdyr. Ol şol döwürde tagzym edilen köp sanly hudaýlaryň biri bolan Ahura Mazda-dan (Paýhasly hökümdar) nyşan görüpdir we bu hudaý oňa bir hudaýa ynanmaga itergi beripdir diýlip aýdylypdyr. Pars şasynyň çalyşmagyndan soň Zoroastrizm b.e.ö. VI asyrda ýaýrap başlapdyr. Dowam etdirijiler dörediji hökmünde diňe Ahura Mazda çokunypdyrlar we olaryň dini däpleri ot ybadathanalarynda mukaddes ody saklamagy we olaryň ölülerini “asudalyk diňinde” goýmak arkaly azat etmegi öz içine alypdyr.
Buddizm: Sidhartha Gautama Budda takmynan b.e.ö. 566-njy ýylda Hindistandaky Maurýan imperiýasynyň bölegi bolan kiçi döwletleriň birinde dogulýar. Ol Buddizm diýlip atlandyrylan dini esaslandyrypdyr. Ol her bir adamyň gowy işler etmelidigine, tertipli bolmalydygyna we meditatsiýa etmelidigine ynanypdyr. Ol öleninden soň dowam edijileriň topary monahlaryň jemgyýetini döredipdirler we bu dini ynanjy ýaýratmaga başlapdyrlar. Monastyrlarda stupa diýlip atlandyrylýän ýörite jaý bolup, ol ýerde dini däpler ýerine ýetirilipdir we Budda bilen bagly sežde edilýän predmetler saklanylypdyr. Türkmenistandaky stupalaryň gümmezli üçegi bar. Iň günbatardaky Buddist stupasy şäheriň günorta-gündogar burçynda tapylyp bilner (aşaky surata seret).
ÝADYGÄRLIKLER
Erk galany Gäwür galanyň üsti bilen baryp görmekden we diwarlary gözden geçirmekden başgada siz b.e. VII asyrynyň ikinji ýarymynda gurlan Beni Mahan ýa-da Anna Metjidiniň galyndylaryny hem görüp bilersiňiz. Metjid Seljuk döwründe gaýtadan dikeldilipdir. Şeýle hem siz Gäwür galanyň günorta-gündogar burçyndaky Buddist monastyryna we stupasyna syýahat edip bilersiňiz.
GÄWÜR GALANYŇ GORALYŞY
“Şäher diwarlary kwadrat we 15 li (8000 metr töweregi) uzalyp gidýär. Ýaşaýjylar şäher derwezelelerini demirden edipdirler.” Bu Merwde b.e. 765-nji ýylynda Abbasidler döwründe saklanan Du Huan atly hytaý tussagynyň Antiokiýa Margianany beýan etmesiniň bir bölegi. Inedördül diwarlaryň her bir böleginiň uzynlygy 2 km töweregi bolup, her diwarda bir sany ýagny 4 derweze bolupdyr.
SOLTAN GALA
TÄZE DÖWÜR
B.e. VII asyrynda Merw pese gaçyş döwrüni başdan geçirýär. B.e. 653-nji ýylyna çenli Persiýa Musulman goşunlary tarapyndan gabalypdyr. B.e. 651-nji ýylynda soňky Sasanid şasy Ýazdigird III Merwi gaçybatalga we Arab güýçlerine garşy durmak üçin berkitme uçin ulanmaga synanyşýar, ýöne şäher oňa öz derwezelerini açmandyr. Ol Merwiň ýakynynda öldürilýär. Musulman Arab goşunlarynyň gelmegi Yslamyň diňe bir esasy din däl-de eýsem agdaklyk edýän medeni güýç bolan täze döwrüniň başlanmagyny belleýär. Merw indi Umaýýad imperiýasynyň içinde Musulman agalygyna düşýär. Şäher Horasanyň (“Gündogar ýer”) paýtagtyna öwrülýär. Täze arab hökümdary Erk galanyň adyny üýtgedip, bu ýerde gören dinleriniň köpdürliligi sebäpli ony “Dinsizleriň şäheri” diýip aňladypdyr. Arab goşunlary bu ýerde hemişelik galdyrylypdyr we günorta Yrakdaky Kufadan we Basradan ýaşaýjylar bu ýere göçüp gelipdirler. Olar ilkibaşky şäherler Erk galanyň we Gäwür galanyň ýakynynda täze şäheri gurupdyrlar. Şaýym gala Gäwür galanyň gündogar derwezesiniň daşynda özbaşdak diwarlanan şäher bolupdyr. Sebitiň paýtagty hökmünde Merw söwdegärleriň we hünärmenleriň ünsüni çekipdir. Muňa pagta ösdürmäge, dokmaçylyga we polat işlemäge degişli arheologiki subutnamalar mysal bolup biler.
UMEYYE WE ABBASLYLAR HALYPALYGY
Umaýýad dinastiýasy Muawiýa tarapyndan esaslandyrylyp, paýtagty Damaskda bolupdyr. Umaýýadlar Arab imperiýasynyň hökümdarlygyny Muhammet Pygamberiň giýewi Alydan b.e. 661-nji ýylynda alýarlar.Umaýýad harby güýçleri demirgazyk Afrika, Ispaniýa, Transoksiana we demirgazyk-gündogar Hindistana süýşüpdir. B.e. 748-nji ýylynda Merwdäki harby serkerde Abu Muslim Umaýýadlara garşy rewolýusiýanyň başlanmagyny yglan etmek bilen gara Abbasid baýdaklaryny aýgytly dikeldipdir. Abu Muslim Eýrana we Yraga ýörişlere goşunlary alyp gidipdir. Emma, b.e. 755-nji ýylynda ol Yraga aldanyp getirilipdir we öldürilipdir. Abbasidler Umaýýad halifatynda Siriýa agdaklygyny bozup, öz paýtagtlaryny Damaskdan Bagdadyň täze tegelek şäherine geçiripdirler.
ABBASLYLAR MERWI
Abbasid imperiýasynyň paýtagty Bagdad bolupdyr, ýöne Merw Horasan welaýatynyň paýtagtylygyna galypdyr. Abu Muslimiň dolandyrmagynda Gäwür galanyň günbatarynda täze şäher Marw al-Şahijan (“Beýik Merw” ýa-da mümkin “şa degişli ýa-da şanyň jany” diýmegi aňladýar) gurulypdyr. Bu ýerler häzir Soltan gala ady bilen tanalýar. Abu Muslim Gäwür galanyň bir kilometre golaý günbataryndan akyp geçýän Majan kanalynyň boýunda metjid gurmaga görkezme beripdir. Bu VII asyra çenli goragly jaýlar (köşkler) gurlan, ýagny irki ýaşaýyş jaýlary bolan ýer bolupdyr. Abu Muslimiň metjidi täze gülläp ösýän şäheriň merkezi böleginde galýar. Şäher tertipli köçe toplumy bilen, her bir bölegi üçin suw howdanlary we birnäçe kanallar bilen gowy planlaşdyrylypdyr. Arassa suw jaýlar üçin we Yslamyň dessurlary üçin zerur bolupdyr. Marw al-Şahijanyň wajyplygy artdygyça, Gäwür gala kem-kemden üýtgäpdir we pese gaçypdyr. IX asyra çenli onuň berkitmeleri ulanyşdan galypdyr. Öňki şäher täze şäher üçin senagat kwartalyna öwrülipdir.
“Onuň arassalygy, onuň gowy köçeleri, baglaryň we derýajyklaryň arasyndaky şäher bölekleriniň we jaýlarynyň bölünişi üçin, hem-de bir sug-yň (arabça “bazaar”) adamlarynyň beýlekiden aýratynlygy üçin olaryň şäheri (Merw) Horasanyň beýleki şäherlerinden ýokary durýar.” - Al-Istahri, Yslam geografy b.e. 951-nji ýylyndan öň ýazypdyr.
“Marw uly şäher. Öňki günlerde Horasanyň mir-iniň (hökümet baştutany) ýaşaýyş ýeri şu ýerde bolupdyr, ýöne häzir ol Buharada ýaşaýar. Bu ýakymly we abadan ýer, özüniň sitadeli bilen… .onuň içinde köşkleriň birnäcesi bar. Bu Sasanid şalary üçin ýaşaýyş ýeri bolupdyr. Tutuş Horasanda mundan gowy ýerleşen şäher ýok. Munuň bazary gowy.” - Näbelli geograf b.e. 982-nji ýylynda ýazýar.
TAHIRLILERDEN SELJUKLARA ÇENLI
B.e. 821-nji ýylynda Tahir ibn Hüseýin Merwiň hakimi bellenilipdir, ýöne köp wagt geçmänkä ol Abbasid imperiýasyndan garaşsyzlygy jar edýär we Tahiridler dinastiýasyny başlaýar. Merw Tahirid paýtagtyna öwrülipdir. Horasan welaýaty b.e. 873-nji ýylynda Saffaridleriň serdarynyň söweşe çagyrmasyna çenli abadançylykda we parahatçylykda ýaşamagy dowam edipdir. Beýleki bir tarapdan welaýatda bu döwür Merwi garaşsyz häkimiýet hökmünde berkarar etmäge synanyşýan tolgunyşyklaryň döwri bolupdyr. Bu bulaşyklyk ýagdaýy b.e. 900-nji ýylynda Samanidleriň häkimiýeti ele almagy bilen tamamlanypdyr. Olaryň gelip çykyşy Eýrandan bolupdyr. Muňa garamazdan b.e. 977-nji ýylyna çenli Horasan täze dinastiýanyň, Owganystanly Gaznewidleriň eline geçipdir. 1039-njy ýylda Merw Gaznewidler üçin süýşip gelýän Seljuklary derbi-dagyn etmäge soňky synanyşyk üçin baza bolupdyr.
SELJUK MERWI
SELJUKLAR
B.e. X asyrynda Türki çarwa taýpasy bolan Seljuklar Yslam dünýäsinde wajyp güýje öwrülipdir. 1055-nji ýyllarda olar Togrul begiň ýolbaşçylygynda Bagdada girip, Musulman imperiýasynyň gündogar ýerlerinde dolandyryşy öz eline alypdyrlar. Seljuklar we olaryň mirasdüşerleri öňki ýaly haliflar diýip däl-de soltanlar diýlip atlandyrylypdyr we olar şol bir umumy din we kanun esasynda Yslam jemgyýet tertibini, Arab dilini we söwdany alyp barypdyrlar. Seljuklar döwri 1038-1194-nji ýyllar arasynda dowam edipdir, ýöne aýratynlykda bolsada Anatoliýada Rum Seljuk Soltanlygy 1307-nji ýyla çenli dolandyrypdyr.
SOLTAN GALA
X asyrda Seljuklaryň häkimiýet başyna gelen döwründe Merw şäheri dünýäde iň uly şäherleriň birine we Ortaýer deňzinden Amyderýa (Oks derýasy) çenli ýaýran imperiýanyň paýtagtyna öwrülipdir. Üstünlikli hökümdarlar Abu Muslim tarapyndan başlanan giňişleýin suw üpjünçilik sistemasyny ösdüripdirler we köpsanly wajyp gurluşyklary dikeldipdirler. Seljuk hökümdarlary Merwi 1037-nji ýylda alypdyrlar we 1040-njy ýyla çenli bu Seljuk imperiyasynyň paýtagtyna öwrülipdir. Seljuklar şäheri giňeltmegi dowam edipdirler. 1080-nji ýylyň töwereginde Soltan Mälik şa Soltan galany gurşaýan uly diwary dikeldipdir. Merwiň uzynlygy 9 km gowrak gorag diwarlary, öz içine günortada we demirgazykda aýratyn diwarlanan şäher eteklerini goşmak bilen, 550 gektardan gowrak meýdany alypdyr. Ýokardan düşürilen suratyň görkezişi ýaly Soltan gala Majan kanalynyň iki tarapyndada köçeleriň gözenek sistemasynda gurnalan köpsanly jaýlar bilen gür eýelenipdir. Soltan gala özüniň owadan baglary we uzak we giň dünýäden adamlaryň öz harytlaryny çalyşmaga gelýän söwda merkezi hökmünde meşhur bolupdyr. Jaýlardan we bazarlardan başgada bu ýerde hammamlar, metjitler we medreseler bolupdyr. Şäheriň içinde we daşary alyp gidýän ýollaryň ugrunda kerwensaraýlar bolupdyr. Bu uly jaýlar, köplenç halatda ýüzlerçe düýeleri we gatyrlary bilen gelýän söwdegärler üçin, düşleg bolup hyzmat edipdir. Bu ýerler dynç almaga mümkinçilik döretmek bilen bir hatarda, howpsyzlygy, ammarlary, iýmiti we enjamlaryň bejergisini üpjün edipdir. Günbatar şäher eteklerinde uly senagat kwartaly bolup, ol ýerde esasan küýzegärçilik önümleri öndürilipdir. Bu önümler öz içine, söwda ýollarynyň ugrunda uly islege eýe bolan, ýokary derejede timarlanan önümleri hem goşupdyr. Şähriýar Arky, ýa-da “Şa sitadeli” XI asyrda gurlupdyr. Töwerek görnüşinde diwarlanan meýdan köşk toplumyndan, dolandyryş jaýlaryndan we iň wajyp ýaşaýjylar üçin gowy jaýlardan we baglardan durup, 20 ha golaý ýeri birikdiripdir.
MEDENI MERKEZ
Seljuk döwründe Merw Musulman dünýäsiniň iň esasy medeni merkezleriniň birine öwrüldi. Bu ýerde birnäçe kitaphanalar bolupdyr we tanymal alymlaryň birnäçesi bu ýerde ýaşapdyr ýa-da gelip görüpdir. Belli şahyr, matematik we astranom Omar Haýýam (1130-njy ýyllarda aradan çykan) Merwiň häzir ýitirilen obserwatoriýasynda özüniň astronomiki tablisalarynyň üstünde işläpdir. Seljuk soltany Mälik şa ondan kalendary dogurlamagy haýyş edipdir. Geograf Ýakut al-Hamawi XIII asyryň başynda üç ýyllap Merwde ýaşapdyr we ilkinji bolup ýurtlaryň detallaýyn geografiki sözlügini taýýarlamk pikiri bilen belli bolupdyr.
Seljuk soltany Sanjaryň hökümdarlyk eden döwründe Merw öz taryhynda iň beýik nokada ýetipdir. Soltan Sanjar Seljuk imperiýasyny Merwden altmyş ýyllap dolandyrypdyr. Soltan Sanjar öz dolandyran döwründe birnäçe harby ýörişleri amala aşyrypdyr. Olaryň birinde, Guz türkmen taýpalaryna garşy söweşde ol ýeňilipdir we 1153-nji ýylda ýesir alnypdyr. Bu Merw üçin pajygaly döwür bolupdyr. Seljuk goşunlary şäheri taşlap gidenden soň olar şäheri talapdyrlar we öldüripdirler. Sanjar üc ýyllap ýesirlikde galypdyr, ýöne soňra gaçmagy başarypdyr we Merwde özüni gaýtadan ykrar edipdir. Ol 1157-nji ýylda 71 ýaşynda aradan çykypdyr.
Soltan Sanjar ölende, ol häzire çenli Merwde we onuň daş-töweregindäki meýdanda howalanyp duran, Soltan galanyň merkezindäki haýran ediji mowzoleýde jaýlanypdyr. Häzir aýratynlykda ýerleşýän bu gurluşyk bir wagtlar dini jaýlaryň uly toplumynyň bir bölegi bolupdyr, olaryň ählisi häzir ýer astynda ýa-da pes harabaçylyk hökmünde ýer üstünde galypdyr. Mowzoleýiň özi inedördül görnüşli bolup, ol gümmezlenipdir. Geograf Ýakut ony şeýle beýan edýär:
“Öz şalygynyň ägirt giňdigine seretmezden, Soltan Sanjar, Mälik şanyň ogly, Seljuk, öz şäherleriniň ählisiniň üstünden ony (Merwi) saýlady we bu ýerde öz ölümine çenli ýaşady. Onuň gubury şu ýerde ägirt gümmeziň aşagynda we onuň penjireleri beýik metjide garap dur. Onuň gümmezi gök reňkli we bir günlük ýoldan görünýär.”
SANJARDAN SOŇ
Sanjaryň 1157-nji ýylda aradan çykmagy bilen, Seljuklaryň güýji pese gaçyp başlapdyr we imperiýa urşujy mongollar tarapyndan hemişelik howp astynda bolupdyr. 1221-nji ýylda mongol goşunlary Merw derwezelerine gelip ýetipdir. Olar şäher boýun bolmaga gepleşikler geçirmezinden öň alty günläp gorag diwarlarynyň ejiz ýerlerini gözläp atly şaheriň daşyny aýlanypdyrlar. Mongollar şäheri talapdyrlar we taryhy çeşmeleriň tassyklamagyna görä olar tutuş Merw oazisinde 1.4 million adam öldüripdirler. Ýöne bu san has artdyrylan bolup görünýär. Hatda Ibn al-Aziriň sanawynda (aşakda) berlen san hem has köpeldilen bolmaly. Şähere erbet zyýan ýetirilendigine seretmezden Soltan galadaky senagatyň we jaýlaryň gaýatdan ulanylmagynyň subutnamalary mongol basyp alyşyndan soň hem ýaşaýyşyň bolandygyny görkezýär. Käbir adamlaryň bellemegine görä diňe hünärli ussalar gyrlyşykda rehim edilenler bolupdyr. “Çingiz han altyn tagtynda oturdy we goşunlaryna ýesir alnanlary öz öňüne getirmegi buýurdy. Haçan olar onuň öňüne getirilende, olar öldürildiler we adamlar muňa seretdiler we ahy-zaryn çekdiler. Haçan bu adaty adamlara ýetende olar erkekleri, aýallary, çagalary we emläkleri biri-birinden aýyrdylar. Bu ahy-nala we hasrat bilen ýatda galýan gün boldy. Olar baý adamlary aldylar we olary baýlyk gözläp urdular we rehimsizligiň dürli görnüşleri bilen gynadylar. Olaryň köpüsi öz girewini tölemäge hiç hili puly galmandan soň öldüler. Soňra olar şäheri oda berdiler we Soltan Sanjaryň gubruny ýakdylar we onuň mazaryny pul gözläp gazdylar. Olar aýtdylar: “Bu adamlar bize garşylyk görkezdiler”, şonuň üçin olaryň hemmesini öldürdiler. Çingiz han ölüleri sanamagy buýurdy we bu ýerde 700 000 töwerek jeset bardy.” - Ibn al-Azir-iň 1221-nji ýylda Mosulda bosgunlar bilen gepleşeninden soňky sanawy.
ÝADYGÄRLIKLER
Soltan galada Soltan Sanjaryň mowzoleýinden başgada baryp görmek üçin ummasyz köp ýadygärlikler bar.
Şähriýar Ark
Bu ýerde baryp görmek üçin has wajyp gurluşyk Kepderhana bolup durýar. Bu belki kitaphana ýa-da administratiw gurluş bolup hyzmat eden kiçi köşk bolandyr. Daş-töwerekde Soltan Sanjaryň köşgi bolan bolmagy mümkin jaýyň galyndylary bar.
Gorag diwarlary
Diwarlaryň dowamlylygy Soltan gala bilen Gäwir galanyň arasyndan geçýän ýoldan, goraghananyň girelgesinden Şähriýar Ark we aňra gidýän ýoldan gowy görünýär.
Gyz Bibi
Uly we Kiçi Gyz gala alyp gidýän ýoluň ugrunda Seljuk mawzoleýi we metjidi ýerleşýär. Munuň Soltan Sanjaryň aýaly Turkan-hatynyň mawzoleýi bolmagy mümkin.
Uly we Kiçi Gyz galalar
Uly Gyz gala Merw oazisinde iň uly köşkdir. Onuň günorta we gündogar taraplary beýleki taraplara görä gowy saklanypdyr we onuň iç tarapyndan otaglaryň we ýokarky gatyň subutnamalary görlüp bilner. Kiçi Gyz gala munuň ýakynynda ýerleşip erbediräk ýagdaýda saklanyp galypdyr. Bu tas kwadrat we iki gatly jaý bolupdyr. Içki otaglaryň birisi, şeýle-hem basgançakly girelge gowyrak ýagdaýda saklanypdyr. Beýle gurluşyklar bir diwarly köşkler ýa-da willalar bolmagy mümkin. Bu gurluşyklar agaçlar we miweli baglar bilen gurşalyp, tomusda salkyn gyşda ýyly bolup, gurply adamlar tarapyndan şäheriň daşynda dynç almak üçin jemgyýetden gaçybatalga ýaly bolmagy mümkin.
Muhammet ibn Zeýdiň mawzoleýi
Goraghananyň girelgesiniň aňyrsynda Muhammet ibn Zeýd dini toplumy ýerleşýär. Ýazgylar mawzoleýiň jaýyny 1112-nji ýyl bilen seneleýär. Şeýle hem mawzoleý giçkiräk metjidi ýa-da namaz zalyny we ikinji mawzoleýi ýa-da girelge eýwanyny öz içine alýar. Mundan başgada bu ýerde ýumrulan aşhana kompleksi, sardoba ýa-da suw üçin howuz, hem-de ýumrulan köşkden galan depe bar.
ABDYLLA HAN GALA
B.e. XV asyryna çenli köne şäher Soltan gala köpçülikleýin taşlanyp gidilipdir we soňlugyça Abdylla han gala diýlip atlandyrylan täze welaýat merkezi planlaşdyrylypdyr. Şah Ruh tarapyndan 1409-njy ýylda düýbi tutulan täze şäher dörtburç görnüşli, günorta tarap 2 km golaý gurlan we 46 ha golaý meýdany tutan, ählisi dört derwezeli we sitadelli gorag diwarlary dilen gurşalan bolupdyr. Bu ýerde hem suwly gorag kanaly we düýpli çig kerpiç diwarlar bolupdyr. Sitadel hökümdaryň köşgüni we kerwensaraýy özünde saklapdyr. Beýleki şäherlerden tapawutlylykda bu Timurid şäheri, iň azyndan geljek asyr üçin strategiki taýdan wajyp bolsada, hiç haçan gülläp ösmändir. Bu bir tarapdan Ýewropa bilen Hytaýyň arasynda deňiz üsti söwdasynyň ösmegi sebäpli bolupdyr. Söwdegärler köp azap talap edýän gyryýer ýoluna seredende deňizi ulanmagy makul bilipdirler (00 sahypa seret). Yer üsti ýola bolsa Merwiň ösüşi bagly bolupdyr.
Soňky beýik Timurid hökümdary Hüseýn-i Baýkara 1454-nji ýyldan soň Merwe gysga wagtlyk gelipdir. Bu ýerde ol ýerli şazada Mirza Soltan Sanjaryň gyzyna öýlenipdir. Bu maşgala baglanyşygyna seretmezden Mirza Hüseýn Baýkaranyň garşysyna dawa turzupdyr, ýöne ýeňlipdir. 1470-nji ýyla çenli Hüseýn özüni Heradyň hökümdary hökmünde ykrar edipdir we onuň ogullarynyň birisi Merwde dolandyrypdyr. Ýöne onuň ogly Abul-Muhsin daýysy bilen Hüseýniň garşysyna 1498-nji ýylda gozgalaň turzupdyr we Abdylla han galada gabalypdyr:
“Ol Merwiň goragyny galdyrdy we gabawa taýýarlandy. Haçanda imperial güýçler Merwiň daşyna gelip ýetende, olar gabaw etdiler we söweşe başladylar, Abul-Muhsiniň esgerleri tarapyndan rehimsiz gaýtawul aldylar. Peýkamlaryň sykylygy iki tarapdandan-da gan döküp başlady we käwagtlar atylan daşlar gala diňini çagyla çenli pytratdy, we käwagtlar imperiýal güýçleriň ortasyna zyňylan ýalynly gaplar köp adam janyny aldy. Gabaw üç ýa-da dört aýa çekdi, emma soňunda ata-ogullaryň ikisem söweşden ýadap, urşy saklamaga ylalaşdylar.” - Timurid taryhçysy Ghiýat ad-Din Kwandamir (1475-1535)
Abul-Muhsine atasy tarapyndan Merwi dolandyrmagy dowam etmäge rugsat berlipdir.
TIMURLYLAR
Timur, ýa-da Temirleň, türk serdary bolup, ol Çingiz hanyň mirasdary. Ol Persiýanyň, Hindistanyň, Müsüriň, Siriýanyň we Ottomanlaryň garşysyna rehimsiz ýörişleri amala aşyrypdyr. Ol 1405-nji ýylda Hytaýa garşy ýörüşde ölüpdir. Onuň mirasdarlary diňe Merkezi Aziýanyň ortalarynda onuň Samarkantdaky paýtagtyndan dolandyrypdyrlar.
ÝADYGÄRLIKLER
Abdylla han galanyň gorag diwarlaryndan beýleki Merwdäki Timurid döwrüniň ýadygärlikleri şular:
Buzhanalar
Bu konus görnüşli gurluşyklar Seljuk we Timurid döwründe gurlup, olar doň ýa-da gar saklanylýan ammardyr diýlip pikir edilýär.
Pawilion
Bular tomsuň jokrama yssy aýlarynda dynç almak üçin howuzly we fontanly baglarda gurnalan dekoratiw gurluşyklar.
Eýwanlar
Soltan galanyň günorta ýakasynda Timurid eýwanlary we sardoba ýa-da suw howzy bar. Bu dini kompleks b.e. XV asyrynda “pygamberiň baýdak göterijileri” al-Hakim ibn Amr al-Jafari we Buraida ibn al-Huseýb al-Islaminiň mazarlarynyň töwereginde gurlupdyr.
MERW TIMURLYLARDAN SOŇ
1506-njy ýylda Hüseýn Baýkaranyň aradan çykmagy bilen Timuridler Horasanda güýçden gaçyp başlapdyrlar. Ýer üçin täze bäsdeşler ýüze çykypdyr – Safawidler Eýranda we Özbekler. Bu täze konfliktlerde Merwiň wajyplygy Timuridleriň golastynda soňlanypdyr. 1510-njy ýyl Safawidler bilen Özbekleriň arasyndaky esasy söweşi görüpdir. Özbekleriň ýeňilmegi bilen Merw Safawid agalygyna geçipdir, ýöne özbekleriň yzygider çozuşlaryna sezewar bolupdyr. Şäher 1785-nji ýylda dagadylypdyr we durmuş taýdan wajyp Soltan bent ýumrulypdyr. Bu Murgap derýasynyň esasynyň 25 km günbatara süýşmegine getiripdir. Häzirki zaman Mary şäheriniň Merw taryhy şäherlerinden günbatarda ýerleşmeginiň sebäbi hem şundadyr.
Goşmaça
Gadymy Merw barada Türkmen dilinde ýazylan kitap: http://www.ucl.ac.uk/merv/our_research/education/teachers_handbook_tm
Salgylanmalar
- http://www.ucl.ac.uk/merv
- "Arhiw nusgasy". Archived from the original on 2013-02-16. Retrieved 2012-10-25.
- http://www.ucl.ac.uk/merv/our_research/education
37°39′46″ dg. g. 62°11′33″ gd. u. / 37.66278° dg. g. 62.19250° gd. u. (G) (O)
Awtor: www.NiNa.Az
Neşir edilen senesi:
wikipediýa, wiki, kitap, kitaplar, kitaphana, makala, oka, göçürip al, mugt, mugt göçürip al, mp3, wideo, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, surat, aýdym-saz, aýdym, film, kitap, oýun, oýunlar, jübi telefony, android, ios, alma, jübi telefony, samsung, iphone, xiomi, xiaomi kompýuter, Merw hakda maglumat, Merw näme? Merw näme diýmek?
Bu makala Gadymy Merw ady bilen tanalyan Bayramaly saherinin golayyndaky Gadymy Merwin saherlerine degisli we caginde yerlesyan beyleki kopsanly yadygarlikler ucin olaryn degisli sahypalaryna seredin Soltan Sanjaryn aramgahi Merw Soltan Sanjaryn mawzoleyiGysgaca beyanyMerwin saherleri sonky 2500 yylyn dowamyna uzalyp gidyar we Merkezi Aziyanyn Yupek Yollarynyn ugrunda in cylsyrymly we gowy saklanyp galan saher merkezlerinin birini emele getiryar Uly saherlerin yzygiderligi munlerce administratorlara syyasatcylara esgerlere alymlara sowdegarlere we masgalalara oy bolup hyzmat edipdir Kawagtlar Merw uly imperiyalaryn paytagty kawagtlar sowda harby we administratiw merkez bolupdyr Wagtyn gecmegi bilen gury yer yollaryndan aylanyp gecyan deniz sowdasynyn ahmiyetinin artmagy bilen bu yerin wajyplygy kemelipdir Sonra Cingiz hanyn gosunlary tarapyndan talanylmagy bolsa Merwin ahmiyetinin duypli kemlemegine getiripdir Su beyik saherlerden agirt saher diwarlary we wajyp dini hem de dunyewi gurlusyklaryn birnacesi bu yer ucin hasiyetli bolan cig kerpic jaylarynyn gornukli kopdurliligi saklanyp galyar Hazir ginislikde taslanyp gidilen yer bolup gorunyan landsaftyn ustki gatlagynyn asagynda dunyanin beyik arheologiki yerlerinin birisi yatyr TaryhyBizin eramyzdan onki VI asyrda Ahamenidler Imperiyasy uzak aralyklar bilen sowdanyn osmegine yardam edipdir Hazir Erk Gala diylip atlandyrylyan gullap osen administratiw we sowda merkezi Murgabyn deltasynda dorapdir B E O IV asyryn sonlarynda Aleksandr Makedonskinin ozunin Oksusa Amyderya we Hindistana tarap yoly boyunca gecip gitmegi bilen bu yerler ellinistik Grek dunyasine gosulupdyr Onun Imperiyasynyn gundogar yerleri tizden Selewkid Imperiyasynyn bolegine owulipdir hem de Antiokas I dolandyran dowrunde b e o 281 261 Erk Gala agirt taze diwarlanan saherin Antiokiya Margiananyn hazir Gawur Gala dylip atlandyrylyar sitadeline owrulipdir Beyik Gawur Gala saheri imperiyalaryn we sowdanyn goterilmegi we peselmegi bilen birlikde geljek 1000 yylyn dowamynda osmegini dowam edipdir Parfiyalylar takmynan b e o 250 yyldan baslap we sonra Sasanidler b e 226 yylyndan baslap Merwi wajyp administratiw harby we sowda merkezi hokmunde osduripdirler 740 njy yyllarda gosunbasy Abu Muslim Gawur Galanyn diwaryndan bir kilometr gunbatarda akyan Majan kanalyn boyunda metjit gurmagy buyrupdyr XI asyrda Abu Muslimin metjidi gullap osyan saher Marw al Sahijan yn Beyik Merw hazirki Soltan Gala merkezinde galypdyr Soltan Gala ginelmegini we osmegini Seljuk dowrunin dowamynda XI irki XIII asyrlar dowam edipdir bu dowurde Merw dunyade in uly saherlerin biri bolupdyr XII asyrda kosk kompleksini administratiw gurlusyklary we yokary hilli yasayys jaylaryny oz icinde saklayan diwarlanan sitadel Sahriyar Ark saherin demirgazyk gundogar burcunda gurlupdyr 1221 nji yylda Mangol gosunlary Merwin derwezelelerine gelipdir Taryhy yazgylara gora saherliler kopculikleyin gyrlypdyr saher yakylyp kule owrulipdir we taslanyp gidilipdir Irki XV asyrlarda taze diwarlanan Timurid saheri onki saherlerin gundogarynda gurlupdyr we sonra Abdulla Han Gala diylip atlandyrylypdyr Sonlugyca ona saheretegi bolup hyzmat eden Bayramaly Han Galasy b e XVIII asyrynda gosulypdyr Gadymy Merw Dowlet Taryhy Medeni Goraghanasy1987 njy yylda Turkmenistanyn Medeniyet Ministrligi Gadymy Merwin diwar bilen gursalan saherlerini we oazisdaki esasy yadygarlikleri goramak ucin Gadymy Merw Dowlet Taryhy Medeni Goraghanasyny doretmek barada karar kabul edyar Hazirki dowurde Goraghana tutus Mary welayatynyn caginde yerlesyan arheologiki we taryhy yadygarliklere dowlet gozegciligini amala asyryan gurama bolup duryar Goraghananyn ofisleri Merwin gadymy saherlerinin yanynda Soltan Sanjaryn mawzoleyinin yakynynda Bayramaly saherinin golayynda yerlesyarMerw yadygarliklerinin ahmiyetiMerwi we onun das toweregini oz icine alyan Murgap oazisi Turkmenistanda in irki ilatlasan yerlerin birisi Bu yerdaki Burunc asyrynyn yasayys yerleri Merkezi Aziyadaky siwilizasiyanyn in irki subutnamalarynyn hatarynda Ondan sonky dowurlerde Merw agirt imperiyanyn paytagty bolup hyzmat edyar we Seljuklar dowrunde dunyadaki in uly saherlerin hataryna gosulyar Bayramaly saherinin yakynynda yerlesyan Gadymy Merw ady bilen tanalyan arheologiki yadygarlikler 2500 yyla golay dowre uzalyp gidyan has kamil saherlerin subutnamalaryny gorkezyar Seyle hem Merw uzak Gundogardan Yewropa we Afrika cenli dunyanin yarsyny kesip gecen gadymy Yupek yollarynyn esasy ugurlarynyn birinin ugrunda wajyp catryk bolandygy sebapli wajypdyr Arheologiki taydan Merw dunyanin in uly we in gymmatly yadygarliklerinin birisi hasaplanyar SuratlarMerw Butundunya Mirasy hokmunde1972 yylda BMG nyn Okuw Ylym we Medeniyet Guramasy en UNESCO Butindunya Medeni we Tebigy Miras Yerleri Goramak barada Konwensiya The World Heritage Convention kabul etdi 1999 njy yylda UNESCO nyn su Konwensiyasynyn esasynda Gadymy Merw Dunya Taryhy Miras Yeri hokmunde yglan edildi Butundunya Mirasyna gosmak ucin zerur nominasiyany tayyarlamaga London Uniwersitet Kollejinin en University College London Arheologiya Institutynyn en Institute of Archaeology Halkara Merw Proyekti we onun sol wagtky yolbascysy professor Gorgina Herman Georgina Herrmann yardam etdi Gorap saklamakMerwde dik saklanyp galan yadygarlikleri gorap saklamak esasy aladalaryn biridir Gurlusyklaryn kopusi Merkezi Aziyada iki mun yyldan gowrak esasy gurlusyk materialy bolan toprakdan gurlupdyr Su gunki gunde bar bolan gurlusyklar harabalar hokmunde saklanyp galypdyr olar ozlerini bir wagtlar goran uceklerinden jyda dusupdirler hem de olar gun yagys yel we gar olaryn icinde hin gazynyan we howurtgeleyan guslar suyrenijiler we haywanlar we kahalatlarda gormage gelyan adamlar tarapyndan zayalanylyar Yumrulys prosesi birnace asyryn dowamynda kem kemden dowam edipdir emma yerasty suwlaryn sonky dowurde has tiz yokary galmasy bu problemanyn tizlesmegine getiryar Gadymy Merw Goraghanasy ozunin uzak wagtlayyn partnyorlary bolan Britaniyadan Gadymy Merw Proyekti we Fransiyadan CRATer EAG bilen arkadaslykda pagsa gurlusyk tehnologiyasy boyunca barlaglar geciryar we onden gelyan materiallary ulanmak bilen konserwasiya usullaryny tejribede barlap goryar Taryhy Goraghana in ejiz gurluslary goldamak ucin arassalamak yazgy etmek we maksatlayyn bejermek programmasyna baslady hem de bu ugurdan uly isleri amala asyrmagy planlasdyryar Gadymy Merw taslamasyGadymy Merw taslamasy Ancient Merv Project nin en Institute of Acrhaeology bilen nyn nin Taryhy we Medeni Yadygarlikleri Goramak Owrenmek we Rejelemek baradaky Milli Mudirligine degisli arasyndaky arkalasykly hyzmatdaslykdyr Gadymy Merw Proyekti Butindunya Yadygarlikler Fondy J M Kaplan fondy Amerikan Ekspres Sungat we Gumanitarlyklar Barlag Genesi Maks van Bercem Fondy we Asgabatdaky Britan Ilcihanasy tarapyndan goldalynyar Gadymy Merw Proyekti ilki bilen Halkara Merw Proyekti ady bilen belli bolup Turkmenistan garassyz yurt hokmunde yglan edilen wagty Merwde islap baslayar Proyekte London Uniwersitet Kollejinin professory Jorjina Herman Georgina Herrmann yolbascylyk edyar we durli yurtlardan alymlaryn kopusi proyektin agzasy hokmunde Merwe gelip barlag islerini geciryarl 2001 nji yylda London Uniwersitet Kollejinin Arheologiya Institutynyn uly mugallymy Tim Wilyams Tim Williams proyekte yolbascy hokmunde bellenilyar Proyekt Gadymy Merw Proyekti adyny kabul edyar we Tim Wilyams ylmy barlaglaryn ugruny duypli uytgedyar Dine bir arheologiki gazuw agtaryslar bilen caklenman proyekt indi konserwasiya yazgy etmek bilim beris we yerli isgarlerin basarnyklaryny artdyrmak boyunca isleri hem amala asyryar Dunyade arheologiya ylmy boyunca in uly we onde baryjy ylmy barlag we okuw merkezi hokmunde London Uniwersitet Kollejinin Arheologiya Instituty taze tehnologiyalaryn arheologiya we gorap saklamak ucin ulanylmagyny goldayar hem de bu sonky yyllarda Merwde 3 D lazer skaneri yaly in taze enjamlaryn ulanylmagyna getirdi Kosmosdan dusurilen suratlary ulanmak olcegleri boyunca agirt uly arheologiki yadygarlik bolam Merwde has gyzykly netijelere getirdi Merwin ahli saherleri Geografiki Informasiya Sistemasyna GIS girizildi Gadymy Merw Proyekti http www ucl ac uk merv internet sahypasynyn usti bilen ozunin Merwdaki barlaglaryny beyan edyar Gadymy Merw Proyekti Inlis we Turkmen dillerinde Merw barada bilim bermage yardam edyan Mugallymlar ucin kitaplary doretdi Ol kitaplar mugt yayradylyar we proyektin internet sahypasyndan alnyp bilnerYadygarlikler dowurler we esasy mowzuklarERK GALA Merwdaki ilkinji saher Ahemenid imperiyasynyn dowrunde yuze cykyar Patysa Kir Midiyalylary Parslar bilen birikdiryan we Wawilonlylar bilen Finikiyleri gosmak bilen durli ilatlary oz icine alyan agirt imperiyany esaslandyrypdyr Ol Transoksiana diylip atlandyrylan yerleri Oks deryasynyn toweregi basyp alypdyr we Merw oazisi 12 ha golay yeri tutan taze saher Erk Galany gurmak ucin saylanypdyr Bu dolandyrys we sowda ucin gullap osyan merkeze owrulipdir Goranmak ucin gurlan uzyn diwarlar cig kerpicden owal gornusinde gursalyp dikeldilipdir Onun icinde koskler ybadathanalar oyler we gosun kazarmalary bolupdyr Sa Darinin dowrunde imperiyada birnace gozgalanlar bolupdyr Gunbatarda Eyranda Kermensanyn yakynyndaky Bisitun yazgylary Margiana etraplarynda basylyp yatyrylan gozgalana salgylanyar Men Dariy Wawilonda bolan wagtym bu yerde welayatlar mana garsy gozgalana cykypdyrlar Persiya Elam Mdiya Assiriya Musur Parfiya Margiana Sattagydiya Skifiya bir adam Frada Margianaly ony olar bastutan edipdirler Ol aydypdyr Men Margianada sa Seylelikde men ona garsy Dadarsi atly parsy menin wekilim Baktriyadaky satrap hakim iberdim Men ona seyle diydim One git ozuni meninki diyip atlandyrmayan gosyna hujum et we dargat AHEMENITLER IMPERIYASY B e o VI asyrda Persiya patysasy Beyik Kir ozunin Persiyadaky hazirki Eyran salygyndan Ahemenitler imperiyasyny doredipdir Imperiya Beyik Kirin ata babalarynyn biri bolan Akhaemenes in ady bilen atlandyrylypdyr B e o 530 njy yylda Kir olen wagty onun agirt imperiyasy Merkezi Aziyadan Musure cenli we gunbatar Turkiyeden Hindistana cenli uzalyp gidipdir Kirin mirasdarlarynyn birisi Dariy I Beyik diylip atlandyrylan bolupdyr we ol b e o 521 nji yyldan baslap b e o 486 njy yylda olinca yurdy dolandyrypdyr ALEKSANDR MAKEDONSKIY ISGENDER ZULKERNEYN B e o IV asyrda Merw we onun dasyndaky sebitler Ellinistik Grek dunyasinin bolegine owrulyar B e o takmynan 336 njy yylda Makedoniyanyn sasy Beyik Aleksandr ozunin Makedoniyalylardan we Greklerden duryan gosunyny Merkezi Aziyanyn usti bilen Hindistana alyp gitmek bilen Ahemenitler imperiyasyna garsy yorusine baslayar Erk gala tizden Aleksandryn ozi ya da onun generallarynyn birisi tarapyndan boyun egdirilipdir Aleksandr b e o 323 nji yylda aradan cykandan son onun imperiyasy salyklara bolunipdir we onun biri biri bilen rehimsiz sowesyan generallary tarapyndan dolandyrylypdyr Onun imperiyasynyn bitewiligi basgalar tarapyndan dargadylypdyr Aleksandrdan son Erk gala saheri howply dowri basdan geciripdir Bu takmynan b e o 322 nji yylda Makedoniyaly Selewkas I in Aleksandryn imperiyasynyn Aziya boleginde dolandyrysy oz eline alynca dowam edipdir Rim cesmelerine gora saher tozdurylypdyr YADYGARLIKLER Erk gala Gawur galanyn usti bilen has gowy baryp bolar Gunorta tarapdan gorag diwarlaryna dik yapgyt bar In beyik nokada baranda siz Seljuk gozegcilik minarasynyn galyndylaryny gorersiniz we su yerden ilki basky Erk gala saherinin gowy gornusi acylar GAWUR GALA Antiokiya Margiana SELEWKLILER Selewkit imperiyasynyn irki taryhynda ony esaslandyran Selewkas I in ogly Antiokas I ilkibasky saher bolan Erk gala bilen baglanysykly taze saheri Merwde gurupdyr Taze saher has uly bolupdyr Takmynan kwadrat gornusli 2 km keseligine 340 ha meydany tutyan saher gorag diwarlary bilen gursalypdyr Teatrlar we bazarlar kocelerin gozenek gornusli goniburcly kesisyan toplumy yaly Grek hasiyetleri bolan bu Ellinistik saheri Antiokiya Margiana diylip atlandyrylypdyr Erk gala ozunin berk goraglary bilen taze saherin sitadeline owrulipdir Aleksandr Margianada Aleksandriyany esaslandyrdy bu sonra tozduryjylar warwarlar tarapyndan dargadyldy Yone Antiokas Selewkasyn ogly edil sol yerde icinden Zotha kolune guyyan Marg deryasy gecyan siriya saherini gaytadan dikeltdi Antiokas saherin oz adyny gotermegini makul bildi Uly Plini Rim tebigy taryh taryh we ylym yazyjysy B e 23 79 yyllary Margiana coller bilen gursalypdyr Bu yerin hasyllylygyna tasin galmak bilen Antiokas 1 500 stadia uzynlygy tegelek diwar bilen aylady we Antiokiya saherini esaslandyrdy Yurdun topragy uzumleri osdurmek ucin has gowy Strabo Rim geografy Takmynan b e o 64 b e 21 yyllary arasynda yasan PARFIYALYLAR Parfiya ilkibasda Ahemenid imperiyasynyn welayaty bolup sonra Selewkitlerin golastyna gecipdir B e o 247 nji yylda Parfiyalylar oz serdarlary Arsakes I in yolbascylygynda ayaga galypdyrlar we b e o II asyryna cenli Yefrat deryasyndan Owganystana cenli we demirgazyga Oks deryasynyn uzynlygyna doly uzalyp giden imperiyasyny dolandyrypdyrlar Antiokiya Margiana b e o 250 nji yyllaryn towereginde paytagty Nusayda bolan Parfiyanyn gundogar dayanc nokadyna owrulipdir Saher esasy dolandyrys harby we sowda merkezi hokmunde osdurilipdir Saherin gorag berkitmeleri garsydas imperiyalardan we adamlardan goranmak ucin guyclendirilipdir Olary saherin Yupek yolunyn ugrunda amatly yerlesmegi ozune cekipdir Parfiya we Rim Rimliler ozlerinin kop bolmadyk harby yenilislerinin birini parfiyalylardan gazanypdyrlar B e o 54 nji yylda Rimliler olaryn Mesopotamiyadaky yerlerine cozus edipdirler Markus Lisinius Krassus yedi legiona 44 000 gosun yolbascylyk edip dusmana garsy cykypdyr yone Karhae sowesinde yenilise sezewar bolupdyr Dine 10 000 adam Siriya yetmek ucin gacyp gidipdir sol bir wagtda 10 000 adam Merwde yesir hokmunde ornasdyrylypdyr SASANILER Antiokia Margiananyn adamlarynyn dusmana garsy gowy goranyanyna seretmezden b e o 220 nji yylda Sasanitlerin hokumdary Ardasirin gosunlary olardan ustun cykypdyrlar Ol gunorta gunbatar Eyrandaky Fars welayatynda kici salygy dolandyrypdyr we b e o 224 nji yylyn towereginde sonky Parfiya sasyny tagtdan agdarypdyr Ardasirin ogly we mirasduseri Sapur I Merw saherini edara etmek ucin marzban ya da aracagin goragcysy bellenipdir DINLER Sasanitler dowrunde saherde Hristiyancylyk Zoroastrizm we Buddizm dinlerinin ulanylandygyna subutnamalar bar Zoroastrizm Pars din reformatory Zaratustra ya da Zoroaster bu dini esaslandyrypdyr Ol sol dowurde tagzym edilen kop sanly hudaylaryn biri bolan Ahura Mazda dan Payhasly hokumdar nysan gorupdir we bu huday ona bir hudaya ynanmaga itergi beripdir diylip aydylypdyr Pars sasynyn calysmagyndan son Zoroastrizm b e o VI asyrda yayrap baslapdyr Dowam etdirijiler dorediji hokmunde dine Ahura Mazda cokunypdyrlar we olaryn dini dapleri ot ybadathanalarynda mukaddes ody saklamagy we olaryn olulerini asudalyk dininde goymak arkaly azat etmegi oz icine alypdyr Buddizm Sidhartha Gautama Budda takmynan b e o 566 njy yylda Hindistandaky Mauryan imperiyasynyn bolegi bolan kici dowletlerin birinde dogulyar Ol Buddizm diylip atlandyrylan dini esaslandyrypdyr Ol her bir adamyn gowy isler etmelidigine tertipli bolmalydygyna we meditatsiya etmelidigine ynanypdyr Ol oleninden son dowam edijilerin topary monahlaryn jemgyyetini doredipdirler we bu dini ynanjy yayratmaga baslapdyrlar Monastyrlarda stupa diylip atlandyrylyan yorite jay bolup ol yerde dini dapler yerine yetirilipdir we Budda bilen bagly sezde edilyan predmetler saklanylypdyr Turkmenistandaky stupalaryn gummezli ucegi bar In gunbatardaky Buddist stupasy saherin gunorta gundogar burcynda tapylyp bilner asaky surata seret YADYGARLIKLER Erk galany Gawur galanyn usti bilen baryp gormekden we diwarlary gozden gecirmekden basgada siz b e VII asyrynyn ikinji yarymynda gurlan Beni Mahan ya da Anna Metjidinin galyndylaryny hem gorup bilersiniz Metjid Seljuk dowrunde gaytadan dikeldilipdir Seyle hem siz Gawur galanyn gunorta gundogar burcyndaky Buddist monastyryna we stupasyna syyahat edip bilersiniz GAWUR GALANYN GORALYSY Saher diwarlary kwadrat we 15 li 8000 metr toweregi uzalyp gidyar Yasayjylar saher derwezelelerini demirden edipdirler Bu Merwde b e 765 nji yylynda Abbasidler dowrunde saklanan Du Huan atly hytay tussagynyn Antiokiya Margianany beyan etmesinin bir bolegi Inedordul diwarlaryn her bir boleginin uzynlygy 2 km toweregi bolup her diwarda bir sany yagny 4 derweze bolupdyr SOLTAN GALA TAZE DOWUR B e VII asyrynda Merw pese gacys dowruni basdan geciryar B e 653 nji yylyna cenli Persiya Musulman gosunlary tarapyndan gabalypdyr B e 651 nji yylynda sonky Sasanid sasy Yazdigird III Merwi gacybatalga we Arab guyclerine garsy durmak ucin berkitme ucin ulanmaga synanysyar yone saher ona oz derwezelerini acmandyr Ol Merwin yakynynda oldurilyar Musulman Arab gosunlarynyn gelmegi Yslamyn dine bir esasy din dal de eysem agdaklyk edyan medeni guyc bolan taze dowrunin baslanmagyny belleyar Merw indi Umayyad imperiyasynyn icinde Musulman agalygyna dusyar Saher Horasanyn Gundogar yer paytagtyna owrulyar Taze arab hokumdary Erk galanyn adyny uytgedip bu yerde goren dinlerinin kopdurliligi sebapli ony Dinsizlerin saheri diyip anladypdyr Arab gosunlary bu yerde hemiselik galdyrylypdyr we gunorta Yrakdaky Kufadan we Basradan yasayjylar bu yere gocup gelipdirler Olar ilkibasky saherler Erk galanyn we Gawur galanyn yakynynda taze saheri gurupdyrlar Sayym gala Gawur galanyn gundogar derwezesinin dasynda ozbasdak diwarlanan saher bolupdyr Sebitin paytagty hokmunde Merw sowdegarlerin we hunarmenlerin unsuni cekipdir Muna pagta osdurmage dokmacylyga we polat islemage degisli arheologiki subutnamalar mysal bolup biler UMEYYE WE ABBASLYLAR HALYPALYGY Umayyad dinastiyasy Muawiya tarapyndan esaslandyrylyp paytagty Damaskda bolupdyr Umayyadlar Arab imperiyasynyn hokumdarlygyny Muhammet Pygamberin giyewi Alydan b e 661 nji yylynda alyarlar Umayyad harby guycleri demirgazyk Afrika Ispaniya Transoksiana we demirgazyk gundogar Hindistana suysupdir B e 748 nji yylynda Merwdaki harby serkerde Abu Muslim Umayyadlara garsy rewolyusiyanyn baslanmagyny yglan etmek bilen gara Abbasid baydaklaryny aygytly dikeldipdir Abu Muslim Eyrana we Yraga yorislere gosunlary alyp gidipdir Emma b e 755 nji yylynda ol Yraga aldanyp getirilipdir we oldurilipdir Abbasidler Umayyad halifatynda Siriya agdaklygyny bozup oz paytagtlaryny Damaskdan Bagdadyn taze tegelek saherine geciripdirler ABBASLYLAR MERWI Abbasid imperiyasynyn paytagty Bagdad bolupdyr yone Merw Horasan welayatynyn paytagtylygyna galypdyr Abu Muslimin dolandyrmagynda Gawur galanyn gunbatarynda taze saher Marw al Sahijan Beyik Merw ya da mumkin sa degisli ya da sanyn jany diymegi anladyar gurulypdyr Bu yerler hazir Soltan gala ady bilen tanalyar Abu Muslim Gawur galanyn bir kilometre golay gunbataryndan akyp gecyan Majan kanalynyn boyunda metjid gurmaga gorkezme beripdir Bu VII asyra cenli goragly jaylar koskler gurlan yagny irki yasayys jaylary bolan yer bolupdyr Abu Muslimin metjidi taze gullap osyan saherin merkezi boleginde galyar Saher tertipli koce toplumy bilen her bir bolegi ucin suw howdanlary we birnace kanallar bilen gowy planlasdyrylypdyr Arassa suw jaylar ucin we Yslamyn dessurlary ucin zerur bolupdyr Marw al Sahijanyn wajyplygy artdygyca Gawur gala kem kemden uytgapdir we pese gacypdyr IX asyra cenli onun berkitmeleri ulanysdan galypdyr Onki saher taze saher ucin senagat kwartalyna owrulipdir Onun arassalygy onun gowy koceleri baglaryn we deryajyklaryn arasyndaky saher boleklerinin we jaylarynyn bolunisi ucin hem de bir sug yn arabca bazaar adamlarynyn beylekiden ayratynlygy ucin olaryn saheri Merw Horasanyn beyleki saherlerinden yokary duryar Al Istahri Yslam geografy b e 951 nji yylyndan on yazypdyr Marw uly saher Onki gunlerde Horasanyn mir inin hokumet bastutany yasayys yeri su yerde bolupdyr yone hazir ol Buharada yasayar Bu yakymly we abadan yer ozunin sitadeli bilen onun icinde kosklerin birnacesi bar Bu Sasanid salary ucin yasayys yeri bolupdyr Tutus Horasanda mundan gowy yerlesen saher yok Munun bazary gowy Nabelli geograf b e 982 nji yylynda yazyar TAHIRLILERDEN SELJUKLARA CENLI B e 821 nji yylynda Tahir ibn Huseyin Merwin hakimi bellenilipdir yone kop wagt gecmanka ol Abbasid imperiyasyndan garassyzlygy jar edyar we Tahiridler dinastiyasyny baslayar Merw Tahirid paytagtyna owrulipdir Horasan welayaty b e 873 nji yylynda Saffaridlerin serdarynyn sowese cagyrmasyna cenli abadancylykda we parahatcylykda yasamagy dowam edipdir Beyleki bir tarapdan welayatda bu dowur Merwi garassyz hakimiyet hokmunde berkarar etmage synanysyan tolgunysyklaryn dowri bolupdyr Bu bulasyklyk yagdayy b e 900 nji yylynda Samanidlerin hakimiyeti ele almagy bilen tamamlanypdyr Olaryn gelip cykysy Eyrandan bolupdyr Muna garamazdan b e 977 nji yylyna cenli Horasan taze dinastiyanyn Owganystanly Gaznewidlerin eline gecipdir 1039 njy yylda Merw Gaznewidler ucin suysip gelyan Seljuklary derbi dagyn etmage sonky synanysyk ucin baza bolupdyr SELJUK MERWI SELJUKLAR B e X asyrynda Turki carwa taypasy bolan Seljuklar Yslam dunyasinde wajyp guyje owrulipdir 1055 nji yyllarda olar Togrul begin yolbascylygynda Bagdada girip Musulman imperiyasynyn gundogar yerlerinde dolandyrysy oz eline alypdyrlar Seljuklar we olaryn mirasduserleri onki yaly haliflar diyip dal de soltanlar diylip atlandyrylypdyr we olar sol bir umumy din we kanun esasynda Yslam jemgyyet tertibini Arab dilini we sowdany alyp barypdyrlar Seljuklar dowri 1038 1194 nji yyllar arasynda dowam edipdir yone ayratynlykda bolsada Anatoliyada Rum Seljuk Soltanlygy 1307 nji yyla cenli dolandyrypdyr SOLTAN GALA X asyrda Seljuklaryn hakimiyet basyna gelen dowrunde Merw saheri dunyade in uly saherlerin birine we Ortayer denzinden Amyderya Oks deryasy cenli yayran imperiyanyn paytagtyna owrulipdir Ustunlikli hokumdarlar Abu Muslim tarapyndan baslanan ginisleyin suw upjuncilik sistemasyny osduripdirler we kopsanly wajyp gurlusyklary dikeldipdirler Seljuk hokumdarlary Merwi 1037 nji yylda alypdyrlar we 1040 njy yyla cenli bu Seljuk imperiyasynyn paytagtyna owrulipdir Seljuklar saheri gineltmegi dowam edipdirler 1080 nji yylyn towereginde Soltan Malik sa Soltan galany gursayan uly diwary dikeldipdir Merwin uzynlygy 9 km gowrak gorag diwarlary oz icine gunortada we demirgazykda ayratyn diwarlanan saher eteklerini gosmak bilen 550 gektardan gowrak meydany alypdyr Yokardan dusurilen suratyn gorkezisi yaly Soltan gala Majan kanalynyn iki tarapyndada kocelerin gozenek sistemasynda gurnalan kopsanly jaylar bilen gur eyelenipdir Soltan gala ozunin owadan baglary we uzak we gin dunyaden adamlaryn oz harytlaryny calysmaga gelyan sowda merkezi hokmunde meshur bolupdyr Jaylardan we bazarlardan basgada bu yerde hammamlar metjitler we medreseler bolupdyr Saherin icinde we dasary alyp gidyan yollaryn ugrunda kerwensaraylar bolupdyr Bu uly jaylar koplenc halatda yuzlerce duyeleri we gatyrlary bilen gelyan sowdegarler ucin dusleg bolup hyzmat edipdir Bu yerler dync almaga mumkincilik doretmek bilen bir hatarda howpsyzlygy ammarlary iymiti we enjamlaryn bejergisini upjun edipdir Gunbatar saher eteklerinde uly senagat kwartaly bolup ol yerde esasan kuyzegarcilik onumleri ondurilipdir Bu onumler oz icine sowda yollarynyn ugrunda uly islege eye bolan yokary derejede timarlanan onumleri hem gosupdyr Sahriyar Arky ya da Sa sitadeli XI asyrda gurlupdyr Towerek gornusinde diwarlanan meydan kosk toplumyndan dolandyrys jaylaryndan we in wajyp yasayjylar ucin gowy jaylardan we baglardan durup 20 ha golay yeri birikdiripdir MEDENI MERKEZ Seljuk dowrunde Merw Musulman dunyasinin in esasy medeni merkezlerinin birine owruldi Bu yerde birnace kitaphanalar bolupdyr we tanymal alymlaryn birnacesi bu yerde yasapdyr ya da gelip gorupdir Belli sahyr matematik we astranom Omar Hayyam 1130 njy yyllarda aradan cykan Merwin hazir yitirilen obserwatoriyasynda ozunin astronomiki tablisalarynyn ustunde islapdir Seljuk soltany Malik sa ondan kalendary dogurlamagy hayys edipdir Geograf Yakut al Hamawi XIII asyryn basynda uc yyllap Merwde yasapdyr we ilkinji bolup yurtlaryn detallayyn geografiki sozlugini tayyarlamk pikiri bilen belli bolupdyr SOLTAN SANJAR Seljuk soltany Sanjaryn hokumdarlyk eden dowrunde Merw oz taryhynda in beyik nokada yetipdir Soltan Sanjar Seljuk imperiyasyny Merwden altmys yyllap dolandyrypdyr Soltan Sanjar oz dolandyran dowrunde birnace harby yorisleri amala asyrypdyr Olaryn birinde Guz turkmen taypalaryna garsy sowesde ol yenilipdir we 1153 nji yylda yesir alnypdyr Bu Merw ucin pajygaly dowur bolupdyr Seljuk gosunlary saheri taslap gidenden son olar saheri talapdyrlar we olduripdirler Sanjar uc yyllap yesirlikde galypdyr yone sonra gacmagy basarypdyr we Merwde ozuni gaytadan ykrar edipdir Ol 1157 nji yylda 71 yasynda aradan cykypdyr SOLTAN SANJARYN MAWZOLEYI Soltan Sanjar mowzeleyi Soltan Sanjar olende ol hazire cenli Merwde we onun das toweregindaki meydanda howalanyp duran Soltan galanyn merkezindaki hayran ediji mowzoleyde jaylanypdyr Hazir ayratynlykda yerlesyan bu gurlusyk bir wagtlar dini jaylaryn uly toplumynyn bir bolegi bolupdyr olaryn ahlisi hazir yer astynda ya da pes harabacylyk hokmunde yer ustunde galypdyr Mowzoleyin ozi inedordul gornusli bolup ol gummezlenipdir Geograf Yakut ony seyle beyan edyar Oz salygynyn agirt gindigine seretmezden Soltan Sanjar Malik sanyn ogly Seljuk oz saherlerinin ahlisinin ustunden ony Merwi saylady we bu yerde oz olumine cenli yasady Onun gubury su yerde agirt gummezin asagynda we onun penjireleri beyik metjide garap dur Onun gummezi gok renkli we bir gunluk yoldan gorunyar SANJARDAN SON Sanjaryn 1157 nji yylda aradan cykmagy bilen Seljuklaryn guyji pese gacyp baslapdyr we imperiya ursujy mongollar tarapyndan hemiselik howp astynda bolupdyr 1221 nji yylda mongol gosunlary Merw derwezelerine gelip yetipdir Olar saher boyun bolmaga geplesikler gecirmezinden on alty gunlap gorag diwarlarynyn ejiz yerlerini gozlap atly saherin dasyny aylanypdyrlar Mongollar saheri talapdyrlar we taryhy cesmelerin tassyklamagyna gora olar tutus Merw oazisinde 1 4 million adam olduripdirler Yone bu san has artdyrylan bolup gorunyar Hatda Ibn al Azirin sanawynda asakda berlen san hem has kopeldilen bolmaly Sahere erbet zyyan yetirilendigine seretmezden Soltan galadaky senagatyn we jaylaryn gayatdan ulanylmagynyn subutnamalary mongol basyp alysyndan son hem yasayysyn bolandygyny gorkezyar Kabir adamlaryn bellemegine gora dine hunarli ussalar gyrlysykda rehim edilenler bolupdyr Cingiz han altyn tagtynda oturdy we gosunlaryna yesir alnanlary oz onune getirmegi buyurdy Hacan olar onun onune getirilende olar oldurildiler we adamlar muna seretdiler we ahy zaryn cekdiler Hacan bu adaty adamlara yetende olar erkekleri ayallary cagalary we emlakleri biri birinden ayyrdylar Bu ahy nala we hasrat bilen yatda galyan gun boldy Olar bay adamlary aldylar we olary baylyk gozlap urdular we rehimsizligin durli gornusleri bilen gynadylar Olaryn kopusi oz girewini tolemage hic hili puly galmandan son olduler Sonra olar saheri oda berdiler we Soltan Sanjaryn gubruny yakdylar we onun mazaryny pul gozlap gazdylar Olar aytdylar Bu adamlar bize garsylyk gorkezdiler sonun ucin olaryn hemmesini oldurdiler Cingiz han oluleri sanamagy buyurdy we bu yerde 700 000 towerek jeset bardy Ibn al Azir in 1221 nji yylda Mosulda bosgunlar bilen gepleseninden sonky sanawy YADYGARLIKLER Soltan galada Soltan Sanjaryn mowzoleyinden basgada baryp gormek ucin ummasyz kop yadygarlikler bar Sahriyar Ark Bu yerde baryp gormek ucin has wajyp gurlusyk Kepderhana bolup duryar Bu belki kitaphana ya da administratiw gurlus bolup hyzmat eden kici kosk bolandyr Das towerekde Soltan Sanjaryn kosgi bolan bolmagy mumkin jayyn galyndylary bar Gorag diwarlary Diwarlaryn dowamlylygy Soltan gala bilen Gawir galanyn arasyndan gecyan yoldan goraghananyn girelgesinden Sahriyar Ark we anra gidyan yoldan gowy gorunyar Gyz Bibi Uly we Kici Gyz gala alyp gidyan yolun ugrunda Seljuk mawzoleyi we metjidi yerlesyar Munun Soltan Sanjaryn ayaly Turkan hatynyn mawzoleyi bolmagy mumkin Uly we Kici Gyz galalar Uly Gyz gala Merw oazisinde in uly koskdir Onun gunorta we gundogar taraplary beyleki taraplara gora gowy saklanypdyr we onun ic tarapyndan otaglaryn we yokarky gatyn subutnamalary gorlup bilner Kici Gyz gala munun yakynynda yerlesip erbedirak yagdayda saklanyp galypdyr Bu tas kwadrat we iki gatly jay bolupdyr Icki otaglaryn birisi seyle hem basgancakly girelge gowyrak yagdayda saklanypdyr Beyle gurlusyklar bir diwarly koskler ya da willalar bolmagy mumkin Bu gurlusyklar agaclar we miweli baglar bilen gursalyp tomusda salkyn gysda yyly bolup gurply adamlar tarapyndan saherin dasynda dync almak ucin jemgyyetden gacybatalga yaly bolmagy mumkin Muhammet ibn Zeydin mawzoleyi Goraghananyn girelgesinin anyrsynda Muhammet ibn Zeyd dini toplumy yerlesyar Yazgylar mawzoleyin jayyny 1112 nji yyl bilen seneleyar Seyle hem mawzoley gickirak metjidi ya da namaz zalyny we ikinji mawzoleyi ya da girelge eywanyny oz icine alyar Mundan basgada bu yerde yumrulan ashana kompleksi sardoba ya da suw ucin howuz hem de yumrulan koskden galan depe bar ABDYLLA HAN GALA B e XV asyryna cenli kone saher Soltan gala kopculikleyin taslanyp gidilipdir we sonlugyca Abdylla han gala diylip atlandyrylan taze welayat merkezi planlasdyrylypdyr Sah Ruh tarapyndan 1409 njy yylda duybi tutulan taze saher dortburc gornusli gunorta tarap 2 km golay gurlan we 46 ha golay meydany tutan ahlisi dort derwezeli we sitadelli gorag diwarlary dilen gursalan bolupdyr Bu yerde hem suwly gorag kanaly we duypli cig kerpic diwarlar bolupdyr Sitadel hokumdaryn kosguni we kerwensarayy ozunde saklapdyr Beyleki saherlerden tapawutlylykda bu Timurid saheri in azyndan geljek asyr ucin strategiki taydan wajyp bolsada hic hacan gullap osmandir Bu bir tarapdan Yewropa bilen Hytayyn arasynda deniz usti sowdasynyn osmegi sebapli bolupdyr Sowdegarler kop azap talap edyan gyryyer yoluna seredende denizi ulanmagy makul bilipdirler 00 sahypa seret Yer usti yola bolsa Merwin osusi bagly bolupdyr Sonky beyik Timurid hokumdary Huseyn i Baykara 1454 nji yyldan son Merwe gysga wagtlyk gelipdir Bu yerde ol yerli sazada Mirza Soltan Sanjaryn gyzyna oylenipdir Bu masgala baglanysygyna seretmezden Mirza Huseyn Baykaranyn garsysyna dawa turzupdyr yone yenlipdir 1470 nji yyla cenli Huseyn ozuni Heradyn hokumdary hokmunde ykrar edipdir we onun ogullarynyn birisi Merwde dolandyrypdyr Yone onun ogly Abul Muhsin dayysy bilen Huseynin garsysyna 1498 nji yylda gozgalan turzupdyr we Abdylla han galada gabalypdyr Ol Merwin goragyny galdyrdy we gabawa tayyarlandy Hacanda imperial guycler Merwin dasyna gelip yetende olar gabaw etdiler we sowese basladylar Abul Muhsinin esgerleri tarapyndan rehimsiz gaytawul aldylar Peykamlaryn sykylygy iki tarapdandan da gan dokup baslady we kawagtlar atylan daslar gala dinini cagyla cenli pytratdy we kawagtlar imperiyal guyclerin ortasyna zynylan yalynly gaplar kop adam janyny aldy Gabaw uc ya da dort aya cekdi emma sonunda ata ogullaryn ikisem sowesden yadap ursy saklamaga ylalasdylar Timurid taryhcysy Ghiyat ad Din Kwandamir 1475 1535 Abul Muhsine atasy tarapyndan Merwi dolandyrmagy dowam etmage rugsat berlipdir TIMURLYLAR Timur ya da Temirlen turk serdary bolup ol Cingiz hanyn mirasdary Ol Persiyanyn Hindistanyn Musurin Siriyanyn we Ottomanlaryn garsysyna rehimsiz yorisleri amala asyrypdyr Ol 1405 nji yylda Hytaya garsy yorusde olupdir Onun mirasdarlary dine Merkezi Aziyanyn ortalarynda onun Samarkantdaky paytagtyndan dolandyrypdyrlar YADYGARLIKLER Abdylla han galanyn gorag diwarlaryndan beyleki Merwdaki Timurid dowrunin yadygarlikleri sular Buzhanalar Bu konus gornusli gurlusyklar Seljuk we Timurid dowrunde gurlup olar don ya da gar saklanylyan ammardyr diylip pikir edilyar Pawilion Bular tomsun jokrama yssy aylarynda dync almak ucin howuzly we fontanly baglarda gurnalan dekoratiw gurlusyklar Eywanlar Soltan galanyn gunorta yakasynda Timurid eywanlary we sardoba ya da suw howzy bar Bu dini kompleks b e XV asyrynda pygamberin baydak goterijileri al Hakim ibn Amr al Jafari we Buraida ibn al Huseyb al Islaminin mazarlarynyn towereginde gurlupdyr MERW TIMURLYLARDAN SON 1506 njy yylda Huseyn Baykaranyn aradan cykmagy bilen Timuridler Horasanda guycden gacyp baslapdyrlar Yer ucin taze basdesler yuze cykypdyr Safawidler Eyranda we Ozbekler Bu taze konfliktlerde Merwin wajyplygy Timuridlerin golastynda sonlanypdyr 1510 njy yyl Safawidler bilen Ozbeklerin arasyndaky esasy sowesi gorupdir Ozbeklerin yenilmegi bilen Merw Safawid agalygyna gecipdir yone ozbeklerin yzygider cozuslaryna sezewar bolupdyr Saher 1785 nji yylda dagadylypdyr we durmus taydan wajyp Soltan bent yumrulypdyr Bu Murgap deryasynyn esasynyn 25 km gunbatara suysmegine getiripdir Hazirki zaman Mary saherinin Merw taryhy saherlerinden gunbatarda yerlesmeginin sebabi hem sundadyr GosmacaGadymy Merw barada Turkmen dilinde yazylan kitap http www ucl ac uk merv our research education teachers handbook tmSalgylanmalarhttp www ucl ac uk merv Arhiw nusgasy Archived from the original on 2013 02 16 Retrieved 2012 10 25 http www ucl ac uk merv our research education 37 39 46 dg g 62 11 33 gd u 37 66278 dg g 62 19250 gd u 37 66278 62 19250 G O