Azərbaycan
Lietuva
Malta
ශ්රී ලංකාව
Türkmenistan
Türkiyə
Украина
Dagystan Respublikasy Республика Дагестан Rus Paýtagt Mahaçkala Prezident Resmi diller Rus dili Awar dili Azerbaýjan dil
Dagystan
| | |||||
| Paýtagt | Mahaçkala | ||||
| Prezident | |||||
| Resmi diller | Rus dili, , Awar dili, Azerbaýjan dili, , , , , Lezgi dili, Nogaý dili, , , , | ||||
| 50 270 km² | |||||
| Ilat – ilat/km² | 2 977 400 ?/km² | ||||
| Wagt | +4 | ||||
Dagystan, Resmi taýdan Dagystan respublikasy diýlip atlandyrylýan Gündogar Europeewropanyň Demirgazyk Kawkaz sebitinde, Hazar deňziniň kenarynda ýerleşýän rus respublikasydyr. Uly Kawkazyň demirgazygynda ýerleşip, Demirgazyk Kawkaz federal okrugynyň bir bölegidir. Russiýanyň iň günorta çetinde ýerleşýän respublikanyň günorta we günorta-günbatarda Azerbaýjan we Gürjüstan, günbatarda we demirgazykda we respublikalary we demirgazyk-günbatarda Stawropol Krai bilen gury ýer araçäkleri bar. Mahaçkala respublikanyň paýtagty we iň uly şäheridir; Beýleki esasy şäherler Derbent, Kizlyar, Izberbaş, Kaspiýsk we Buynaksk.
Dagystan 50,300 inedördül kilometre (19,400 inedördül mil) meýdany eýeleýär we 30-dan gowrak etnik toparlardan we 81 milletden ybarat 3,1 milliondan gowrak ilaty bar. Jemi ilatyň 1% -den gowragyny düzýän 14 resmi dil we 12 etnik topar bilen respublikan Russiýanyň iň dil we etnik taýdan dürli-dürli dolandyryş bölümleri we dünýäde iň birmeňzeş dolandyryş bölümleriniň biridir. Residentsaşaýjylaryň köpüsi Demirgazyk-Gündogar Kawkaz dillerinde ýa-da türk dillerinde gürleýärler; emma rus dili respublikanyň esasy we umumy dilidir.
Toponymy
Dagystan sözi türk we pars dilinden gelip çykyp, göni "Daglar ýurdy" diýmegi aňladýar. Türkçe dag sözi "dag", parsça -ystan goşulmasy "gury ýer" manysyny berýär.
Geografiýa
Respublikasy Demirgazyk Kawkaz daglarynda ýerleşýär. Russiýanyň iň günorta bölegi bolup, gündogar tarapynda Hazar deňzi bilen serhetleşýär.
- Meýdany: 50,300 inedördül kilometr (19,400 inedördül mil)
- Iň beýik nokat: Bazardüzü dagy: 4,446 metr (14,587 fut)
- Iň ýokary demirgazyk-günorta aralygy: 400 kilometr (250 mil)
- Maksimum gündogar-günbatar aralygy: 200 kilometr (120 mil)
Derýalar
Respublikada 1800-den gowrak derýa bar. Esasy derýalar Sulak, Samur we Terek.
Daglar
Dagystanyň köp bölegi daglyk, Uly Kawkaz daglary respublikanyň günortasyny öz içine alýar. Iň ýokary nokat, Azerbaýjan bilen serhetde 4,470 metr (14,670 fut) Bazardüzü / Bazardyuzyu depesi. Russiýanyň iň günorta nokady, takmynan ýedi kilometr günorta-günbatarda ýerleşýär. Beýleki möhüm daglar Diklosmta (4,285 m (14 058 fut), Gora Addala Şukgelmezr (4,152 m (13,622 fut)) we Gora Dyultydag (4,127 m (13,540 fut)). Kumukh şäheri daglaryň ilatly ýerlerinden biridir.
Tebigy resurslar
Dağıstan petrol, doğal gaz, kömür ve diğer birçok maden açısından zengindir.
Howa
Howa, ygalyň ep-esli ýetmezçiligi bilen kontinental toparlara bölünýär. Russiýanyň iň yssy ýerleriniň arasynda. Daglyk sebitlerde subarktika.
Taryh
Umumy döwrüň ilkinji birnäçe asyrynda Kawkaz Albaniýasy (häzirki Azerbaýjana we Dagystanyň günortasyna laýyk gelýär) Parfiýa imperiýasyna tabyn bolup, imperiýanyň giň çäginde müşderi döwletine öwrüldi. Sassanid imperiýasynyň döremegi bilen imperiýanyň giň çäginde satrapiýa (welaýat) boldy. Gadymy döwürlerde Rim imperiýasy bilen Sasanid parslarynyň arasynda sebite gözegçilik etmek üçin birnäçe söweş bolupdy; Şeýle-de bolsa, Rim imperiýasy sebite gözegçilik etmek üçin Sasanid hökümetine şowsuz çykypdyr. Asyrlaryň dowamynda Dagystan sebitiniň ilaty hristiançylyga, şeýle hem zaratuştraçylyk dinine bölekleýin girdi.
V asyrda Sasanid imperiýasy ösüp, 6-njy asyrda Derbentde berk gala gurupdyr; Şol günden başlap bu sebite Hazaryň derwezesi diýilýärdi. Şol döwürde hunlar Demirgazyk Dagystanyň köp bölegini basyp aldy, ondan soň Kawkaz awarlary. Sasanidler döwründe Günorta Dagystan pars medeniýetiniň we siwilizasiýasynyň sütünine öwrüldi, merkezi Derbentdi. "Parslaşma" syýasaty ençeme asyrlap dowam etdi.
Yslamyň täsiri
Yslam basyp alyşy wagtynda Dagystanyň (Derbent sebiti) 643-nji ýylda araplar basyp alandan soň häzirki Russiýada Yslam dinini kabul eden ilkinji jemagat boldy. VIII asyrda araplar hazarlar bilen birnäçe gezek çaknyşypdyrlar. 905 we 913-nji ýyllarda Derbentiň ýerli ilaty araplara garşy gozgalaň turuzdy, emma Yslam henizem Samandar we Kubachi ýaly şäher merkezlerinde kabul edildi we ol ýerden daglyk sebitlere ýaýrady. XV asyrda hristiançylyk ýitip gitdi we X asyrda Datuna buthanasy barlygynyň ýeke-täk ýadygärligi boldy.
Seljuk türkleri
Seljuk türkleri XI asyryň ikinji ýarymynda özleriniň gözegçiligi astyndaky Dagystan sebitine girdi.
Mongol agalygy
Mongollar 1221-1222-nji ýyllar aralygynda bu topraklara hüjüm edip, 1236-1239-njy ýyllar aralygynda Gürjüstana we Durdzuketýa hüjüm edip, Derbenti we onuň töweregini basyp aldy.
Timuridler
Mongollardan soň Timuridler sebiti öz territoriýalaryna birikdirdiler.
Pars we Rus agalygy
Mongol häkimiýeti ýuwaş-ýuwaşdan ýok bolansoň, Kaitagi we Tarkide täze güýç merkezleri peýda boldy. XVI asyryň başynda parslar (Safawidleriň döwründe) XIX asyryň başlaryna çenli aralykda dowam etjek sebitde agalyk etmegini gaýtadan dikeltdiler. XVI-XVII asyrlarda hukuk däpleri kodlaşdyryldy we daglyk jemgyýetler (gonamçylyklar) ep-esli özbaşdaklyga eýe boldular. 1720-nji ýyllarda Safawidleriň dargamagy we Rus-Pars söweşi (1722-23) netijesinde ruslar gysga wagtlyk Safawidlerden Dagystany basyp aldylar. Ruslar Dagystanyň içki ýerlerinde saklanyp bilmediler we diňe Mustafa Paşanyň ýolbaşçylygyndaky Osman güýçleriniň kömegi bilen Bakuwyň öňünde saklanyp bilnerdi. 1724-nji ýylda Russiýa bilen Osman imperiýasynyň arasynda Safawid Eýranyň ýerlerini paýlaşmagy maksat edinýän şertnama bilen Derbend, Baku we sebitdäki käbir ýerler Russiýa galypdy. Dagystan 1578-nji we 1606-njy ýyllar aralygynda gysga wagtyň içinde Osmanly hökümdarlygyna geçdi.
Şeýle-de bolsa, bu ýerler Ganja şertnamasyna laýyklykda 1735-nji ýylda Eýrana gaýtarylyp berildi.
Dagystanda dogany öldürilenden soň, täze pars hökümdary we harby zehini Nadir Şah 1730-njy ýyldan 1740-njy ýyllaryň başyna çenli Dagystany doly basyp almak üçin uzak kampaniýa başlady, bu kampaniýada ep-esli üstünlik gazandy, ýöne netijede howa şertleriniň agyrlygy, keseller päsgelçilik döretdi epidemiýasy we Dagystanyň dürli etnik toparlarynyň güýçli hüjümleri sebäpli goşuny bilen yza çekilmeli boldy. 1747-nji ýyldan başlap, Eýranyň dolandyrýan bölegi Dagystanyň merkezi Derbentde ýerleşýän Derbent hanlygynyň üsti bilen dolandyrylýar. 1796-njy ýyldaky Pars ekspedisiýasy ruslaryň 1796-njy ýylda Derbenti basyp almagyna sebäp boldy. Şeýle-de bolsa, ruslar içerki hökümet problemalaryndan soň tutuş Kawkazdan çykmaga mejbur boldular we Eýrana sebiti yzyna almaga mümkinçilik berdiler.
Syýasat
Dagystanyň mejlisi, dört ýyllyk möhlete saýlanan 72 deputatdan ybarat Halk Mejlisi. Halk Assambleýasy respublikanyň iň ýokary ýerine ýetiriji we kanun çykaryjy organydyr.
Dagystanyň konstitusiýasy 2003-nji ýylyň 10-njy iýulynda kabul edildi. Şoňa laýyklykda iň ýokary ýerine ýetiriji häkimiýet on dört milletiň wekillerinden ybarat Döwlet Geňeşine degişlidir. Dagystanyň Konstitusiýa Assambleýasy Döwlet Geňeşiniň agzalaryny dört ýyl möhlet bilen belleýär. Döwlet geňeşi hökümet agzalaryny belleýär.
Döwlet geňeşinde wekilçilik edilýän etnik toparlar Awarlar, Dargins, Kumyks, Lezgins, Laks, Azeriler, Tabasaranlar, Ruslar, Çeçenler, Nogaýlar, Agullar, Rutullar, Tsakhurslar we Tatslardyr.
Ozal Döwlet Geňeşiniň Prezidiumy Magomedali Magomedowiç Magomedowyň 2006-njy ýyla çenli alyp barýan respublikadaky iň ýokary ýerine ýetiriji wezipesi bolupdy. 2006-njy ýylyň 20-nji fewralynda Halk Mejlisi bu mandaty ýatyrmak we Döwlet Geňeşini ýatyrmak barada karar kabul etdi. Russiýanyň prezidenti Wladimir Putin Halk Mejlisine Mukhu Aliýewiň täze döredilen Dagystan Respublikasynyň prezidenti wezipesine dalaşgärligini teklip etdi. Halk Mejlisi kandidaturany kabul etdi we Mukhu Aliýew respublikanyň ilkinji prezidenti boldy. 2010-njy ýylyň 20-nji fewralynda Aliýewiň ýerine Magomedsalam Magomedow geldi. Soňra Ramazan Abdulatipow prezident boldy (Magomedowyň işinden aýrylandan soň 2013-nji we 2017-nji ýyllar aralygynda hereket edýär). 2017-nji ýylyň 3-nji oktýabrynda başlyk wezipesine Wladimir Wasilýew bellendi.
Demografiýa
Daglyk sebiti syýahatçylyga we aragatnaşyga päsgelçilik döredýänligi sebäpli, Dagystan etniki taýdan dürli-dürli we henizem tire-taýpa bolup galýar. Bu Russiýanyň iň bir dürli respublikasy. Dagystanyň ilaty çalt artýar.
Ortaça ömrüň dowamlylygy
Russiýada ömrüň dowamlylygy boýunça ikinji orunda durýar. Lifeokary ömrüň dowamlylygy diňe Inguşetiýada bolýar.
| 2019 | 2021 | |
|---|---|---|
| Ortaça | 79.1 ýyl | 76.6 ýyl |
| Erkek | 76.6 ýyl | 74.1 ýyl |
| Aýal | 81.4 ýyl | 79.0 ýyl |
Din
2012-nji ýylda 56,900 adama geçirilen gözlegiň netijesine görä, Dagystanyň ilatynyň 83% -i yslam dinine, 2,4% -i rus prawoslaw kilisesine, 2% -i kawkaz halk dinine we beýleki ýerli ynançlara, 1% -i mezhep däl hristianlara degişlidir. Mundan başga-da, ilatyň 9% -i "ruhy, ýöne dini däl", 2% -i ateist, 0.6% -i beýlekiler ýaly kesgitleýär we jogap ýok.
Yslam
Dagystanlylar esasan Şafy mezhebiniň sünni musulmanlarydyr. Hazar kenarynda, esasanam port şäheri Derbentde we onuň töwereginde ilat (esasan azerbaýjanlardan ybarat) şaýydyr. Käte resmi repressiýalaryň nyşany bolan salafist azlyk hem bar.
Dagystanda sopuçylyk mistikasynyň döremegi XIV asyra degişlidir. Demirgazyk Kawkazda giňden ýaýran iki sopuçylyk buýrugy Nakşbandiýa we Kadiriýa. Täsin buýruklar sebitiň dürli halklarynyň arasynda çydamlylygy we bilelikde ýaşaşmagy wagyz edýärdi. 1917-nji ýyldaky Kommunistik ynkylapdan soň kommunistleriň haýsydyr bir dine doly çydamsyzlygy sopuçylyk hereketlerini hem basyp ýatyrdy. Şeýh Said Afandi al-Çirkawi ölýänçä Dagystanda Naqşbandi we Şedili buýruklarynyň öňdebaryjy alymy, ruhy ýolbaşçysy we ýolbaşçysydy.
Sowet Soýuzy dargansoň, sebitde yslam galkynyşy bolup geçdi. 1996-njy ýyldan başlap, Dagystanda 1670 hasaba alnan metjit, dokuz sany yslam uniwersiteti, 25 medrese, 670 maktab bardy we "Dagystanlylaryň bäşisinden biri diýen ýaly yslam bilimi bilen gyzyklanýar" diýlip çaklanylýar, şol bir wagtyň özünde 20,000-den gowrak rus zyýaratçysynyň ýarysyndan gowragy Haj üçin geldi, Dagystandan.
Ludaizm
Şol bir kenarýaka sebitlerinde ýerli tatýan dilli ýewreýler hem gaty köp. Şeýle-de bolsa, 1991-nji ýyldan we Sowet Soýuzynyň dargamagyndan bäri köpüsi Ysraýyla we ABŞ-a göçdi. Olar Azerbaýjanyň Kuba we Şamakhi sebitlerinde serhetden geçýän has uly azeriýaly ýewreý jemagatynyň giňelmesi.
Hristiançylyk
Slawýan däl ýerli ilatyň arasynda hristianlaryň sany gaty az, çaklamalara görä 2000-den 2500-e çenli. Olaryň köpüsi Lak milletiniň Pentekostal hristianlarydyr. Iň uly ýygnak, Mahaçkaladaky Osanna angelewangelik hristian buthanasydyr (Pentekostal), 1000-den gowrak agzasy bar.
Genetiki
2006-njy ýylda "Adam biologiýasy" inurnalynda çap edilen Dagystanyň ilatynyň genetiki gözleginde, Dagystanyň ýaşaýjylarynyň Anadoly türkleri we Kipr türkleri bilen ýakyn arabaglanyşygy ýüze çykaryldy. Usunusbaýew we kärdeşleri bu tapyndylaryň Dagystanyň ýerli toparlarynyň kökleriniň irki oba hojalygy däplerini getiren gadymy Anadoly ekerançylyk taýpalaryna degişlidigini öňe sürýärler.
Ykdysadyýet
Dagystanyň esasy pudaklarynda nebit öndürmek, in engineeringenerçilik, himiýa, maşyn gurluşygy, dokma önümçiligi, azyk önümçiligi we agaç bar. Nebit ýataklary dar kenarýaka zolagynda ýerleşýär. Dagystanyň tebigy gaz önümçiligi esasan ýerli zerurlyklary kanagatlandyrmaga gönükdirilendir. Oba hojalygy dürli-dürli bolup, däne ösdürip ýetişdirmek, üzümçilik we çakyr öndürmek, goýun ösdürip ýetişdirmek we süýt önümçiligini öz içine alýar. In Engineeringenerçilik we metal gaýtadan işleýän pudaklar respublikanyň senagat önümçilik baýlyklarynyň 20% -ini emele getirýär we ähli senagat işgärleriniň 25% -ini işe alýar. Dagystanyň gidroelektrik pudagy çalt ösýär. Sulak derýasynda gidroelektrik energiýasy bilen üpjün edýän bäş sany elektrik stansiýasy bar. Dagystanyň potensial gidroelektrik energiýa çeşmeleri 4,4 milliard kWt diýlip çaklanylýar. Dagystanda ösen transport ulgamy bar. Demir ýollary paýtagt Makhaçkalany Moskwa, Astrakhan we Azerbaýjanyň paýtagty Baku bilen birleşdirýär. Moskwa-Baku ýoly hem Dagystandan geçýär we iri şäherler bilen howa aragatnaşygy bar.
Medeniýet
Edebiýat
Afşar aýdymy Nadir şanyň goşunlarynyň ýeňlişini we XIX asyr söweşleriniň dürli bölümlerini beýan edýän epiki-taryhy aýdymlar awarlaryň arasynda meşhurdyr. Iň meşhurlary "Hocbar" we "Kamalil Başir" balladalarydyr. XIX asyryň ikinji ýarymynda we XX asyryň başynda Awar medeniýeti we edebiýaty ep-esli ösdi. Tanymal “Avar” sowatlysyna Inkho Aligaji (1875-nji ýylda aradan çykdy) we Çanka (1866-1909), liriki şahyr Mahmud (1873-1919), satirik Tsadasa Gamzat (1877-1951) we meşhur şahyr Rasul Gamzatow (1923-2003) degişlidir. Goşgularynyň arasynda meşhur rus aýdymyna öwrülen Jurawli bar.
Saz
Dagystanyň filarmoniýa orkestri we Döwlet akademiki tans ansambly bar. Dagystandan gelen ilkinji professional kompozitor diýilýän Gotfrid Hasanow ilkinji Dagystan operasy Hoçbar 1945-nji ýylda ýazypdyr. Dagystanyň halk tanslarynda lezginka atly çalt tans bar. Adyny Lezgin halkyndan alýar; emma azeriler, çerkezler, abhaziýalylar, dag ýewreýleri, kawkaz awarlary, rus kubanlary we terek kazaklary we beýleki köp taýpalaryň öz wersiýalary bar.
Aşhana
Khingal-bat, goç çorbasynda gaýnadylan ownuk kömeleklerden ybarat Dagystanyň milli tagamydyr. Aşpeziň milletine baglylykda köfte ýumurtga ýa-da tegelek bolup, et ýa-da peýnir bilen doldurylyp, sarymsak ýa-da gaýmak sousy bilen üpjün edilip bilner. Süýt önümleri we et daglyk sebitlerde berhiziň köp bölegini emele getirýän bolsa, jülge sebitlerinde miweler, iýilýän soganlar, iýilýän otlar we ýabany otlar, şeýle hem gök önümler we däne uny jülge sebitlerinde sarp edilýär.
Links
- Dagystanyň Prezidenti Archived 2015-11-03 at the Wayback Machine
- Dagystanyñ Resmi Saýty
| Türk döwletler: Azerbaýjan • Gazagystan • Gyrgyzystan • Demirgazyk Kipr Türk Respublikasy • Özbegistan • Türkiýe • Türkmenistan | |
| Awtonom Türk Döwletler: Altaý Respublikasy | | Başgyrdystan | Çuwaşystan | Dagystan | Gündogar Türkistan | | Gagauzystan | | Garagalpagystan | | | Krym Awtonom Respublikasy | Nahçywan | Tatarystan | Tuwa Respublikasy | | |
| Bu geografiýa makala ownuk makaladyr. Ony üýtgetmek hem-de ösdürmek arkaly Wikipediýa kömek edip bilersiňiz. |
Awtor: www.NiNa.Az
Neşir edilen senesi:
wikipediýa, wiki, kitap, kitaplar, kitaphana, makala, oka, göçürip al, mugt, mugt göçürip al, mp3, wideo, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, surat, aýdym-saz, aýdym, film, kitap, oýun, oýunlar, jübi telefony, android, ios, alma, jübi telefony, samsung, iphone, xiomi, xiaomi kompýuter, Dagystan hakda maglumat, Dagystan näme? Dagystan näme diýmek?
Dagystan Respublikasy Respublika Dagestan Rus Paytagt Mahackala Prezident Resmi diller Rus dili Awar dili Azerbayjan dili Lezgi dili Nogay dili 50 270 km Ilat ilat km 2 977 400 km Wagt 4 Dagystan Resmi taydan Dagystan respublikasy diylip atlandyrylyan Gundogar Europeewropanyn Demirgazyk Kawkaz sebitinde Hazar denzinin kenarynda yerlesyan rus respublikasydyr Uly Kawkazyn demirgazygynda yerlesip Demirgazyk Kawkaz federal okrugynyn bir bolegidir Russiyanyn in gunorta cetinde yerlesyan respublikanyn gunorta we gunorta gunbatarda Azerbayjan we Gurjustan gunbatarda we demirgazykda we respublikalary we demirgazyk gunbatarda Stawropol Krai bilen gury yer aracakleri bar Mahackala respublikanyn paytagty we in uly saheridir Beyleki esasy saherler Derbent Kizlyar Izberbas Kaspiysk we Buynaksk Dagystan 50 300 inedordul kilometre 19 400 inedordul mil meydany eyeleyar we 30 dan gowrak etnik toparlardan we 81 milletden ybarat 3 1 milliondan gowrak ilaty bar Jemi ilatyn 1 den gowragyny duzyan 14 resmi dil we 12 etnik topar bilen respublikan Russiyanyn in dil we etnik taydan durli durli dolandyrys bolumleri we dunyade in birmenzes dolandyrys bolumlerinin biridir Residentsasayjylaryn kopusi Demirgazyk Gundogar Kawkaz dillerinde ya da turk dillerinde gurleyarler emma rus dili respublikanyn esasy we umumy dilidir ToponymyDagystan sozi turk we pars dilinden gelip cykyp goni Daglar yurdy diymegi anladyar Turkce dag sozi dag parsca ystan gosulmasy gury yer manysyny beryar GeografiyaRespublikasy Demirgazyk Kawkaz daglarynda yerlesyar Russiyanyn in gunorta bolegi bolup gundogar tarapynda Hazar denzi bilen serhetlesyar Meydany 50 300 inedordul kilometr 19 400 inedordul mil In beyik nokat Bazarduzu dagy 4 446 metr 14 587 fut In yokary demirgazyk gunorta aralygy 400 kilometr 250 mil Maksimum gundogar gunbatar aralygy 200 kilometr 120 mil DeryalarRespublikada 1800 den gowrak derya bar Esasy deryalar Sulak Samur we Terek DaglarDagystanyn kop bolegi daglyk Uly Kawkaz daglary respublikanyn gunortasyny oz icine alyar In yokary nokat Azerbayjan bilen serhetde 4 470 metr 14 670 fut Bazarduzu Bazardyuzyu depesi Russiyanyn in gunorta nokady takmynan yedi kilometr gunorta gunbatarda yerlesyar Beyleki mohum daglar Diklosmta 4 285 m 14 058 fut Gora Addala Sukgelmezr 4 152 m 13 622 fut we Gora Dyultydag 4 127 m 13 540 fut Kumukh saheri daglaryn ilatly yerlerinden biridir Tebigy resurslarDagistan petrol dogal gaz komur ve diger bircok maden acisindan zengindir HowaHowa ygalyn ep esli yetmezciligi bilen kontinental toparlara bolunyar Russiyanyn in yssy yerlerinin arasynda Daglyk sebitlerde subarktika TaryhButindunya mirasynyn sanawyna giryan Derbent saherindaki pars galasy Umumy dowrun ilkinji birnace asyrynda Kawkaz Albaniyasy hazirki Azerbayjana we Dagystanyn gunortasyna layyk gelyar Parfiya imperiyasyna tabyn bolup imperiyanyn gin caginde musderi dowletine owruldi Sassanid imperiyasynyn doremegi bilen imperiyanyn gin caginde satrapiya welayat boldy Gadymy dowurlerde Rim imperiyasy bilen Sasanid parslarynyn arasynda sebite gozegcilik etmek ucin birnace sowes bolupdy Seyle de bolsa Rim imperiyasy sebite gozegcilik etmek ucin Sasanid hokumetine sowsuz cykypdyr Asyrlaryn dowamynda Dagystan sebitinin ilaty hristiancylyga seyle hem zaratustracylyk dinine bolekleyin girdi V asyrda Sasanid imperiyasy osup 6 njy asyrda Derbentde berk gala gurupdyr Sol gunden baslap bu sebite Hazaryn derwezesi diyilyardi Sol dowurde hunlar Demirgazyk Dagystanyn kop bolegini basyp aldy ondan son Kawkaz awarlary Sasanidler dowrunde Gunorta Dagystan pars medeniyetinin we siwilizasiyasynyn sutunine owruldi merkezi Derbentdi Parslasma syyasaty enceme asyrlap dowam etdi Yslamyn tasiri Yslam basyp alysy wagtynda Dagystanyn Derbent sebiti 643 nji yylda araplar basyp alandan son hazirki Russiyada Yslam dinini kabul eden ilkinji jemagat boldy VIII asyrda araplar hazarlar bilen birnace gezek caknysypdyrlar 905 we 913 nji yyllarda Derbentin yerli ilaty araplara garsy gozgalan turuzdy emma Yslam henizem Samandar we Kubachi yaly saher merkezlerinde kabul edildi we ol yerden daglyk sebitlere yayrady XV asyrda hristiancylyk yitip gitdi we X asyrda Datuna buthanasy barlygynyn yeke tak yadygarligi boldy Seljuk turkleri Seljuk turkleri XI asyryn ikinji yarymynda ozlerinin gozegciligi astyndaky Dagystan sebitine girdi Mongol agalygy Mongollar 1221 1222 nji yyllar aralygynda bu topraklara hujum edip 1236 1239 njy yyllar aralygynda Gurjustana we Durdzuketya hujum edip Derbenti we onun toweregini basyp aldy Timuridler Mongollardan son Timuridler sebiti oz territoriyalaryna birikdirdiler Pars we Rus agalygy Mongol hakimiyeti yuwas yuwasdan yok bolanson Kaitagi we Tarkide taze guyc merkezleri peyda boldy XVI asyryn basynda parslar Safawidlerin dowrunde XIX asyryn baslaryna cenli aralykda dowam etjek sebitde agalyk etmegini gaytadan dikeltdiler XVI XVII asyrlarda hukuk dapleri kodlasdyryldy we daglyk jemgyyetler gonamcylyklar ep esli ozbasdaklyga eye boldular 1720 nji yyllarda Safawidlerin dargamagy we Rus Pars sowesi 1722 23 netijesinde ruslar gysga wagtlyk Safawidlerden Dagystany basyp aldylar Ruslar Dagystanyn icki yerlerinde saklanyp bilmediler we dine Mustafa Pasanyn yolbascylygyndaky Osman guyclerinin komegi bilen Bakuwyn onunde saklanyp bilnerdi 1724 nji yylda Russiya bilen Osman imperiyasynyn arasynda Safawid Eyranyn yerlerini paylasmagy maksat edinyan sertnama bilen Derbend Baku we sebitdaki kabir yerler Russiya galypdy Dagystan 1578 nji we 1606 njy yyllar aralygynda gysga wagtyn icinde Osmanly hokumdarlygyna gecdi Seyle de bolsa bu yerler Ganja sertnamasyna layyklykda 1735 nji yylda Eyrana gaytarylyp berildi Dagystanda dogany oldurilenden son taze pars hokumdary we harby zehini Nadir Sah 1730 njy yyldan 1740 njy yyllaryn basyna cenli Dagystany doly basyp almak ucin uzak kampaniya baslady bu kampaniyada ep esli ustunlik gazandy yone netijede howa sertlerinin agyrlygy keseller pasgelcilik doretdi epidemiyasy we Dagystanyn durli etnik toparlarynyn guycli hujumleri sebapli gosuny bilen yza cekilmeli boldy 1747 nji yyldan baslap Eyranyn dolandyryan bolegi Dagystanyn merkezi Derbentde yerlesyan Derbent hanlygynyn usti bilen dolandyrylyar 1796 njy yyldaky Pars ekspedisiyasy ruslaryn 1796 njy yylda Derbenti basyp almagyna sebap boldy Seyle de bolsa ruslar icerki hokumet problemalaryndan son tutus Kawkazdan cykmaga mejbur boldular we Eyrana sebiti yzyna almaga mumkincilik berdiler SyyasatDagystanyn mejlisi dort yyllyk mohlete saylanan 72 deputatdan ybarat Halk Mejlisi Halk Assambleyasy respublikanyn in yokary yerine yetiriji we kanun cykaryjy organydyr Dagystanyn konstitusiyasy 2003 nji yylyn 10 njy iyulynda kabul edildi Sona layyklykda in yokary yerine yetiriji hakimiyet on dort milletin wekillerinden ybarat Dowlet Genesine degislidir Dagystanyn Konstitusiya Assambleyasy Dowlet Genesinin agzalaryny dort yyl mohlet bilen belleyar Dowlet genesi hokumet agzalaryny belleyar Dagystan Respublikasynyn hokumet binasy Dowlet genesinde wekilcilik edilyan etnik toparlar Awarlar Dargins Kumyks Lezgins Laks Azeriler Tabasaranlar Ruslar Cecenler Nogaylar Agullar Rutullar Tsakhurslar we Tatslardyr Ozal Dowlet Genesinin Prezidiumy Magomedali Magomedowic Magomedowyn 2006 njy yyla cenli alyp baryan respublikadaky in yokary yerine yetiriji wezipesi bolupdy 2006 njy yylyn 20 nji fewralynda Halk Mejlisi bu mandaty yatyrmak we Dowlet Genesini yatyrmak barada karar kabul etdi Russiyanyn prezidenti Wladimir Putin Halk Mejlisine Mukhu Aliyewin taze doredilen Dagystan Respublikasynyn prezidenti wezipesine dalasgarligini teklip etdi Halk Mejlisi kandidaturany kabul etdi we Mukhu Aliyew respublikanyn ilkinji prezidenti boldy 2010 njy yylyn 20 nji fewralynda Aliyewin yerine Magomedsalam Magomedow geldi Sonra Ramazan Abdulatipow prezident boldy Magomedowyn isinden ayrylandan son 2013 nji we 2017 nji yyllar aralygynda hereket edyar 2017 nji yylyn 3 nji oktyabrynda baslyk wezipesine Wladimir Wasilyew bellendi DemografiyaDaglyk sebiti syyahatcylyga we aragatnasyga pasgelcilik doredyanligi sebapli Dagystan etniki taydan durli durli we henizem tire taypa bolup galyar Bu Russiyanyn in bir durli respublikasy Dagystanyn ilaty calt artyar Ortaca omrun dowamlylygy Russiyada omrun dowamlylygy boyunca ikinji orunda duryar Lifeokary omrun dowamlylygy dine Ingusetiyada bolyar 2019 2021 Ortaca 79 1 yyl 76 6 yyl Erkek 76 6 yyl 74 1 yyl Ayal 81 4 yyl 79 0 yyl Din 2012 nji yylda 56 900 adama gecirilen gozlegin netijesine gora Dagystanyn ilatynyn 83 i yslam dinine 2 4 i rus prawoslaw kilisesine 2 i kawkaz halk dinine we beyleki yerli ynanclara 1 i mezhep dal hristianlara degislidir Mundan basga da ilatyn 9 i ruhy yone dini dal 2 i ateist 0 6 i beylekiler yaly kesgitleyar we jogap yok Yslam Dagystanlylar esasan Safy mezhebinin sunni musulmanlarydyr Hazar kenarynda esasanam port saheri Derbentde we onun towereginde ilat esasan azerbayjanlardan ybarat sayydyr Kate resmi repressiyalaryn nysany bolan salafist azlyk hem bar Dagystanda sopucylyk mistikasynyn doremegi XIV asyra degislidir Demirgazyk Kawkazda ginden yayran iki sopucylyk buyrugy Naksbandiya we Kadiriya Tasin buyruklar sebitin durli halklarynyn arasynda cydamlylygy we bilelikde yasasmagy wagyz edyardi 1917 nji yyldaky Kommunistik ynkylapdan son kommunistlerin haysydyr bir dine doly cydamsyzlygy sopucylyk hereketlerini hem basyp yatyrdy Seyh Said Afandi al Cirkawi olyanca Dagystanda Naqsbandi we Sedili buyruklarynyn ondebaryjy alymy ruhy yolbascysy we yolbascysydy Sowet Soyuzy darganson sebitde yslam galkynysy bolup gecdi 1996 njy yyldan baslap Dagystanda 1670 hasaba alnan metjit dokuz sany yslam uniwersiteti 25 medrese 670 maktab bardy we Dagystanlylaryn basisinden biri diyen yaly yslam bilimi bilen gyzyklanyar diylip caklanylyar sol bir wagtyn ozunde 20 000 den gowrak rus zyyaratcysynyn yarysyndan gowragy Haj ucin geldi Dagystandan Ludaizm Sol bir kenaryaka sebitlerinde yerli tatyan dilli yewreyler hem gaty kop Seyle de bolsa 1991 nji yyldan we Sowet Soyuzynyn dargamagyndan bari kopusi Ysrayyla we ABS a gocdi Olar Azerbayjanyn Kuba we Samakhi sebitlerinde serhetden gecyan has uly azeriyaly yewrey jemagatynyn ginelmesi Hristiancylyk Slawyan dal yerli ilatyn arasynda hristianlaryn sany gaty az caklamalara gora 2000 den 2500 e cenli Olaryn kopusi Lak milletinin Pentekostal hristianlarydyr In uly yygnak Mahackaladaky Osanna angelewangelik hristian buthanasydyr Pentekostal 1000 den gowrak agzasy bar Mahackala uly metjidi Hasawurtdaky Znamenskiy sobory Genetiki 2006 njy yylda Adam biologiyasy inurnalynda cap edilen Dagystanyn ilatynyn genetiki gozleginde Dagystanyn yasayjylarynyn Anadoly turkleri we Kipr turkleri bilen yakyn arabaglanysygy yuze cykaryldy Usunusbayew we kardesleri bu tapyndylaryn Dagystanyn yerli toparlarynyn koklerinin irki oba hojalygy daplerini getiren gadymy Anadoly ekerancylyk taypalaryna degislidigini one suryarler YkdysadyyetDagystanyn esasy pudaklarynda nebit ondurmek in engineeringenercilik himiya masyn gurlusygy dokma onumciligi azyk onumciligi we agac bar Nebit yataklary dar kenaryaka zolagynda yerlesyar Dagystanyn tebigy gaz onumciligi esasan yerli zerurlyklary kanagatlandyrmaga gonukdirilendir Oba hojalygy durli durli bolup dane osdurip yetisdirmek uzumcilik we cakyr ondurmek goyun osdurip yetisdirmek we suyt onumciligini oz icine alyar In Engineeringenercilik we metal gaytadan isleyan pudaklar respublikanyn senagat onumcilik baylyklarynyn 20 ini emele getiryar we ahli senagat isgarlerinin 25 ini ise alyar Dagystanyn gidroelektrik pudagy calt osyar Sulak deryasynda gidroelektrik energiyasy bilen upjun edyan bas sany elektrik stansiyasy bar Dagystanyn potensial gidroelektrik energiya cesmeleri 4 4 milliard kWt diylip caklanylyar Dagystanda osen transport ulgamy bar Demir yollary paytagt Makhackalany Moskwa Astrakhan we Azerbayjanyn paytagty Baku bilen birlesdiryar Moskwa Baku yoly hem Dagystandan gecyar we iri saherler bilen howa aragatnasygy bar MedeniyetEdebiyat Afsar aydymy Nadir sanyn gosunlarynyn yenlisini we XIX asyr soweslerinin durli bolumlerini beyan edyan epiki taryhy aydymlar awarlaryn arasynda meshurdyr In meshurlary Hocbar we Kamalil Basir balladalarydyr XIX asyryn ikinji yarymynda we XX asyryn basynda Awar medeniyeti we edebiyaty ep esli osdi Tanymal Avar sowatlysyna Inkho Aligaji 1875 nji yylda aradan cykdy we Canka 1866 1909 liriki sahyr Mahmud 1873 1919 satirik Tsadasa Gamzat 1877 1951 we meshur sahyr Rasul Gamzatow 1923 2003 degislidir Gosgularynyn arasynda meshur rus aydymyna owrulen Jurawli bar Saz Dagystanyn filarmoniya orkestri we Dowlet akademiki tans ansambly bar Dagystandan gelen ilkinji professional kompozitor diyilyan Gotfrid Hasanow ilkinji Dagystan operasy Hocbar 1945 nji yylda yazypdyr Dagystanyn halk tanslarynda lezginka atly calt tans bar Adyny Lezgin halkyndan alyar emma azeriler cerkezler abhaziyalylar dag yewreyleri kawkaz awarlary rus kubanlary we terek kazaklary we beyleki kop taypalaryn oz wersiyalary bar Ashana Khingal bat goc corbasynda gaynadylan ownuk komeleklerden ybarat Dagystanyn milli tagamydyr Aspezin milletine baglylykda kofte yumurtga ya da tegelek bolup et ya da peynir bilen doldurylyp sarymsak ya da gaymak sousy bilen upjun edilip bilner Suyt onumleri we et daglyk sebitlerde berhizin kop bolegini emele getiryan bolsa julge sebitlerinde miweler iyilyan soganlar iyilyan otlar we yabany otlar seyle hem gok onumler we dane uny julge sebitlerinde sarp edilyar LinksDagystanyn Prezidenti Archived 2015 11 03 at the Wayback Machine Dagystanyn Resmi Sayty we Turk dowletler Azerbayjan Gazagystan Gyrgyzystan Demirgazyk Kipr Turk Respublikasy Ozbegistan Turkiye Turkmenistan Awtonom Turk Dowletler Altay Respublikasy Basgyrdystan Cuwasystan Dagystan Gundogar Turkistan Gagauzystan Garagalpagystan Krym Awtonom Respublikasy Nahcywan Tatarystan Tuwa Respublikasy Bu geografiya makala ownuk makaladyr Ony uytgetmek hem de osdurmek arkaly Wikipediya komek edip bilersiniz