Azərbaycan
Lietuva
Malta
ශ්රී ලංකාව
Türkmenistan
Türkiyə
Украина
Nogaýlar Nogaý Ногай Noğay noˈɣaj köplük Ногайлар Noğaylar noˈɣajlar Demirgazyk Kawkaz sebitinde ýaşaýan türk etnik topa
Nogaýlar
Nogaýlar ( Nogaý : Ногай, Noğay / noˈɣaj /, köplük: Ногайлар, Noğaylar / noˈɣajlar /) Demirgazyk Kawkaz sebitinde ýaşaýan türk etnik toparydyr. Esasan Demirgazyk Dagystanda we Stawropol Kraýda, şeýle hem Karaçaý-Çerkessiýada we Astrakhan welaýatynda duş gelýär; käbirleri Çeçenistanda hem ýaşaýarlar. Nogaý dilinde gürleýärler we Nogaý Ordasyny emele getirýän dürli mongol we türk taýpalarynyň nesilleri. Nogaýyň ýedi esasy taýpasy bar:
- Ak Nogai
- Karagaş
- Kuban-Nogai
- Kundraw-Nogai
- Gara-Nogai
- Utarlar
- Urturt-Nogaý
Endoetnonim hökmünde Nogaýlar
Taryhy Nogaýlar ( Nogaý we Krym tatarlary : Noğaylar , Noğay tatarları; Noğay, Noğay tatarları ), häzirki wagtda häzirki Nogaýlary we sähraly Krym tatarlaryny görkezýär (Nogaýlar we Bozkyr Krym tatarlarynyň endoetnimi). Nogai Ordasynyň we Krym hanlygynyň ilatyny emele getirdi. Nogaýlar polýak-litwa tatarlarynyň we astrahan tatarlarynyň döremegine gatnaşdy. Krymyň, Demirgazyk Kawkazyň, Demirgazyk Gara deňziniň we Aşaky Wolga sebitiniň ýerli ilaty.
Etnonimi
"Nogaý" sözi diňe Mangit (Nogaý Ordasynyň ilaty) mowzuklaryna degişli däldi. WV Trepawlowyň pikiriçe, käbir çeşmelerde "nogai" etnimi bilen Mangit urturt, Krym hanlygy we Beýik Orda sähraly türkler birleşdi we bu söz diňe Nogai Ordasynyň ilatyny aňladýan has giň ulanyşa eýe boldy.
Taryh
GDA-nyň maglumatlaryna görä, Nogai Ordanyň ilaty Hazaryň galyndylary - Bolgar, Az, Peçeneg we Cuman, Kipçak we Mongol taýpalary esasynda emele geldi. GDA-nyň maglumatlaryna görä, uly Nogaýlar kazaklaryň we Karakalpaksyň, kiçijik Nogaýlaryň - sähraly Krym tatarlary we Nogaýlaryň bir bölegine öwrüldi.
Taryh
Etimologiýa
Nogaý ady, 1270-1299-njy ýyllarda Altyn Ordada uly täsir galdyran, Aksu derýasy bilen Ozu derýasynyň arasyndaky sebitdäki Kipçaklaryň başlygy bolan Berke Hanyň baş serkerdesi Nogaý Hanyň adyny göterýär. Krymyň günbatarynda we tire-taýpa şazadasyny atasy Tuwal Beýden aldy. Oňa tabyn bolan welaýatlara we urgalara Nogaý dakyldy.
Ýedisan
Nogai möjekleriniň ýedisi (Şyryn, Aryn, Kıpçak, Argyn, Alçyn, Katay we Mangıt) ededisan ady bilen tanalýardy. Olaryň dördüsi, esasanam Şyryn, Krym tarapyna gitdi; galanlary aşaky İdil boýunda biraz wagtlap göçüp gitdiler we Mangıt uruk ady Nogaý ady ýaly ulanylýar.
Nogaý Orda
1426-njy ýylda Edige Baýyň ogly Nurettin Beý emirlik gurup, 150 ýyldan gowrak wagt bäri garaşsyz döwlet boldy. Nogai Ordasynyň paýtagty ayaýyk derýasyndaky Saraýykdy. 1563-nji ýylda ruslar basyp alnandan soň, Ulu Nogais, Kiçi Nogais we Alty ogly Nogais ýaly üç bölege bölündi.
Edige eposy
Gazak türkleri gelip çykyşyny rowaýatlarynda Nogaýlara we Özbeklere esaslanýar. Garagalpakslar XV asyrda Wolgadan Aralyň günortasyna gelen Nogai jemgyýetidir. Asyrlar boýy Nogaýlar Krym tatarlarynyň harby güýjüniň bir bölegini emele getiripdir.
Nogai Han ölenden soň (1299), dürli döwürlerde göçüpdir. Bu göçleriň iň ulusy, 1860-njy ýylda Osman-Rus söweşinden soň 180 müň Nogaýyň göçmegi boldy.
Russiýada nogaýlar
Russiýa Federasiýasyndaky Nogaýlaryň sany 2002-nji ýylda 90,666 adamdy. Häzirki wagtda Nogaýlar Stawropol kraýynda, Karaçaý-Çerkess respublikasynda (2002-nji ýylda 44,873) we Çeçenistan we Dagystan respublikalarynda (2002-nji ýylda 138,168) bilelikde ýaşaýarlar. Nogai, Karaçaý-Çerkess we Dagystan respublikalarynyň resmi dillerinden biridir. 2007-nji ýylda umumy ilaty 95 müň bolan Nogaý etraby, Karaçaý-Çerkess respublikasynda döredildi, merkezi Erken-Şahar.
Olaryň köpüsi Dagystandaky Kawkazda, Idil derýasynyň günorta akymynda, Stawropol Kraýda, Çeçenistanda we Karaçaý-Çerkess respublikasynda ýaşaýar . Krymda we Rumyniýada Nogaýlar hem bar. Nogaýyň umumy ilaty 900,000-den gowrak, olaryň hemmesi sünni / hanafi musulmanlary.
Terek derýasynyň basseýninde ýaşaýan Nogaýlara "Ak Nogais" hem diýilýär. Nogaýlar türkleriň Kipçak toparyna degişli dilde gürleýärler. XIII-XV asyrlarda Altyn Ordanyň gol astyndady. Altyn Orda dargandan soň, häzirki Demirgazyk Kawkazyň demirgazyk-gündogar bölegi Astrakhan hanlygynyň we Krym hanlygynyň demirgazyk-günbatar böleginiň çäginde galdy. Astrakhan hanlygy 1556-njy ýylda weýran edilip, topraklary Russiýa birikdirildi. Şonuň üçin Nogaý ilaty häzirki Stawropol kraýynda ýaşaýar.
Krym hanlygynyň raýaty bolan we Demirgazyk Kawkazyň demirgazyk-günbatarynda ýa-da Kuban derýasynyň demirgazygynda ýaşaýan Nogaýlar 1783-nji ýylda ruslaryň bu ýerleri Krym hanlygy bilen anneksiýa etmegi netijesinde kynçylyklary başdan geçiripdi we genoside sezewar edilipdi ( seret. Aşad Kirg, "Howp hemişe demirgazykdan gelýär", Demirgazyk Kawkaz NE, Stambul, 1992, tom 85-86, s. 23-25).
Çeşme
- В ряде источников куманы и кипчаки считаются разными народами.
Awtor: www.NiNa.Az
Neşir edilen senesi:
wikipediýa, wiki, kitap, kitaplar, kitaphana, makala, oka, göçürip al, mugt, mugt göçürip al, mp3, wideo, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, surat, aýdym-saz, aýdym, film, kitap, oýun, oýunlar, jübi telefony, android, ios, alma, jübi telefony, samsung, iphone, xiomi, xiaomi kompýuter, Nogaýlar hakda maglumat, Nogaýlar näme? Nogaýlar näme diýmek?
Nogaylar Nogay Nogaj Nogay noˈɣaj kopluk Nogajlar Nogaylar noˈɣajlar Demirgazyk Kawkaz sebitinde yasayan turk etnik toparydyr Esasan Demirgazyk Dagystanda we Stawropol Krayda seyle hem Karacay Cerkessiyada we Astrakhan welayatynda dus gelyar kabirleri Cecenistanda hem yasayarlar Nogay dilinde gurleyarler we Nogay Ordasyny emele getiryan durli mongol we turk taypalarynyn nesilleri Nogayyn yedi esasy taypasy bar Ak Nogai Karagas Kuban Nogai Kundraw Nogai Gara Nogai Utarlar Urturt NogayBir NogayEndoetnonim hokmunde NogaylarNogay damgasy Nogay baydagy hokmunde hem ulanylyar Taryhy Nogaylar Nogay we Krym tatarlary Nogaylar Nogay tatarlari Nogay Nogay tatarlari hazirki wagtda hazirki Nogaylary we sahraly Krym tatarlaryny gorkezyar Nogaylar we Bozkyr Krym tatarlarynyn endoetnimi Nogai Ordasynyn we Krym hanlygynyn ilatyny emele getirdi Nogaylar polyak litwa tatarlarynyn we astrahan tatarlarynyn doremegine gatnasdy Krymyn Demirgazyk Kawkazyn Demirgazyk Gara denzinin we Asaky Wolga sebitinin yerli ilaty Etnonimi Nogay sozi dine Mangit Nogay Ordasynyn ilaty mowzuklaryna degisli daldi WV Trepawlowyn pikirice kabir cesmelerde nogai etnimi bilen Mangit urturt Krym hanlygy we Beyik Orda sahraly turkler birlesdi we bu soz dine Nogai Ordasynyn ilatyny anladyan has gin ulanysa eye boldy Taryh GDA nyn maglumatlaryna gora Nogai Ordanyn ilaty Hazaryn galyndylary Bolgar Az Peceneg we Cuman Kipcak we Mongol taypalary esasynda emele geldi GDA nyn maglumatlaryna gora uly Nogaylar kazaklaryn we Karakalpaksyn kicijik Nogaylaryn sahraly Krym tatarlary we Nogaylaryn bir bolegine owruldi TaryhEtimologiya Nogay ady 1270 1299 njy yyllarda Altyn Ordada uly tasir galdyran Aksu deryasy bilen Ozu deryasynyn arasyndaky sebitdaki Kipcaklaryn baslygy bolan Berke Hanyn bas serkerdesi Nogay Hanyn adyny goteryar Krymyn gunbatarynda we tire taypa sazadasyny atasy Tuwal Beyden aldy Ona tabyn bolan welayatlara we urgalara Nogay dakyldy Yedisan Nogai mojeklerinin yedisi Syryn Aryn Kipcak Argyn Alcyn Katay we Mangit ededisan ady bilen tanalyardy Olaryn dordusi esasanam Syryn Krym tarapyna gitdi galanlary asaky Idil boyunda biraz wagtlap gocup gitdiler we Mangit uruk ady Nogay ady yaly ulanylyar Nogay Orda 1426 njy yylda Edige Bayyn ogly Nurettin Bey emirlik gurup 150 yyldan gowrak wagt bari garassyz dowlet boldy Nogai Ordasynyn paytagty ayayyk deryasyndaky Sarayykdy 1563 nji yylda ruslar basyp alnandan son Ulu Nogais Kici Nogais we Alty ogly Nogais yaly uc bolege bolundi Edige eposy Gazak turkleri gelip cykysyny rowayatlarynda Nogaylara we Ozbeklere esaslanyar Garagalpakslar XV asyrda Wolgadan Aralyn gunortasyna gelen Nogai jemgyyetidir Asyrlar boyy Nogaylar Krym tatarlarynyn harby guyjunin bir bolegini emele getiripdir Nogai Han olenden son 1299 durli dowurlerde gocupdir Bu goclerin in ulusy 1860 njy yylda Osman Rus sowesinden son 180 mun Nogayyn gocmegi boldy Russiyada nogaylarRussiya Federasiyasyndaky Nogaylaryn sany 2002 nji yylda 90 666 adamdy Hazirki wagtda Nogaylar Stawropol krayynda Karacay Cerkess respublikasynda 2002 nji yylda 44 873 we Cecenistan we Dagystan respublikalarynda 2002 nji yylda 138 168 bilelikde yasayarlar Nogai Karacay Cerkess we Dagystan respublikalarynyn resmi dillerinden biridir 2007 nji yylda umumy ilaty 95 mun bolan Nogay etraby Karacay Cerkess respublikasynda doredildi merkezi Erken Sahar Olaryn kopusi Dagystandaky Kawkazda Idil deryasynyn gunorta akymynda Stawropol Krayda Cecenistanda we Karacay Cerkess respublikasynda yasayar Krymda we Rumyniyada Nogaylar hem bar Nogayyn umumy ilaty 900 000 den gowrak olaryn hemmesi sunni hanafi musulmanlary Terek deryasynyn basseyninde yasayan Nogaylara Ak Nogais hem diyilyar Nogaylar turklerin Kipcak toparyna degisli dilde gurleyarler XIII XV asyrlarda Altyn Ordanyn gol astyndady Altyn Orda dargandan son hazirki Demirgazyk Kawkazyn demirgazyk gundogar bolegi Astrakhan hanlygynyn we Krym hanlygynyn demirgazyk gunbatar boleginin caginde galdy Astrakhan hanlygy 1556 njy yylda weyran edilip topraklary Russiya birikdirildi Sonun ucin Nogay ilaty hazirki Stawropol krayynda yasayar Krym hanlygynyn rayaty bolan we Demirgazyk Kawkazyn demirgazyk gunbatarynda ya da Kuban deryasynyn demirgazygynda yasayan Nogaylar 1783 nji yylda ruslaryn bu yerleri Krym hanlygy bilen anneksiya etmegi netijesinde kyncylyklary basdan geciripdi we genoside sezewar edilipdi seret Asad Kirg Howp hemise demirgazykdan gelyar Demirgazyk Kawkaz NE Stambul 1992 tom 85 86 s 23 25 CesmeV ryade istochnikov kumany i kipchaki schitayutsya raznymi narodami