Azərbaycan
Deutschland
Lietuva
Malta
ශ්රී ලංකාව
Türkmenistan
Türkiyə
Украина
Bu makalada hiç bir maglumat hakynda ýok Bu makalada üpjün edilen maglumatlar hakynda salgylanma görkezilmändir Bu maglu
Birinji jahan urşy
Bu makalada hiç bir maglumat hakynda ýok. |
Birinji jahan urşy, 1914-1918-nji ýyllar arasynda bolup geçen Ýewropa merkezli jahan urşy
Urşuň sebäpleri.
niň çalt ösmegi haryt çykarar ýaly giň bazarlary, çig-mal çeşmelerini talap edýärdi. Öňdebaryjy döwletleriň barha köp bakna halklar edinesi gelýärdi. Bazar ykdysadyýetine ýaňy gadam basan ýaş döwletler hem bakna paýlaşykda paý berilmegini talap edip başladylar. Şeýlelikde, döwletleriň arasynda paýlaşylan dünýäni täzeden paýlaşmak ugrunda göreş başlandy. Bu göreş birnäçe dawalara, harby çaknyşmalara, iň soňunda bolsa jahan urşunyň başlanmagyna getirdi.
Urşa bahana
Ýewropada “Üçler bileleşigi” we nyň arasyndaky gapma-garşylyklar a çenli ýetjek derejesine ýetdi. Germaniýa garşydaşlary bilen deňeşdirende özüni has taýýarlykly hasap edip, urşa bahana agtaryp başlady.
ndaky birnäçe asyrlaryň dowamyndaky dawalar urşuň döremegine sebäp boldy. Germaniýa ýaly güýçli döwletden arka tapynan , onuň maslahaty bilen slawýanlaryň, Awstriýalylaryň agalygyna garşy milli azatlyk hereketini basyp ýatyrmak isledi. Serbiýa bu döwürde ny özüne birleşdirmek isleýärdi. Şonuň üçin Awstro-Wengriýa Serbiýanyň serhetlerine ýakyn ýerlerinde harby tälim okuwlaryny geçip başlady.
Harby tälim okuwlarynyň 1914-nji ýylyň hut ynda başlanmagy, serbleriň milli däp-dessurlarynyň üstünden gülmek üçin edilen ýaly boldy. Çünki . 28-nji iýun serblerde milli matam güni hökmünde bellenilýärdi. Awstro-wenger tagtynyň mirasdüşer şazadasy aýaly bilen 28-nji iýunda Bosniýanyň merkezi gelipdi. Harby tälim okuwynyň açylyş dabarasyna gatnaşmak üçin, şäheriň merkezi köçesinden üsti açyk maşynda barýarka, olaryň ikisi-de serb milletçisi tarapyndan öldürildi. Bu sapançadan atylan ýeke ok soňra dünýäni sarsdyran jahan urşunyň başlanmagyna, millionlarça oklaryň atylmagyna bahana boldy.
Urşuň başlanyşy
Awstro-Wengriýa Serbiýa garşy urşa taýýardy. Emma ol serbleri Russiýanyň goldamagyndan gorkýardy. oňa serblere temmi bermegi maslahat berdi. 1914-nji ýylyň 23-nji iýulynda kabul edip bolmajak notany Serbiýa ýollady we pikirlenmäge 48 sagat wagt berdi.
Serbiýanyň ähli uruşlarda arkadaýanjy bolan Russiýada entek urşa taýýar däldi. Şonuň üçin-de talapnamanyň jogap möhletini uzaltjak bolup synanyşdy. Ol başa barmady. Soňra serblere mümkin boldugyça ylalaşmagy maslahat berdi. Germaniýa we Awstro-Wengriýa ylalaşyk islemediler. 1914-nji ýylyň 28-nji iýulynda Awstro-Wengriýa Serbiýa garşy uruş yglan etdi. Muňa jogap edip, Russiýa urşa taýýarlygyny güýçlendirdi. Harby borçlulary goşuna çagyrdy. Şol bir wagtda hem bu taýýarlyk işlerini gizlin geçirmek isläpdi. Gizlinlik başa barmady.
Germaniýa Russiýanyň bu hereketlerine jogap edip, da Russiýa, da Fransiýa garşy yglan etdi. Germaniýanyň goşunlarynyň Belgiýanyň we Lýuksemburgyň bitaraplygyny äsgermänligini bahana edinip, Birleşen Şalyk da Germaniýa garşy urşa başlady. Awstro-Wengriýa 6-njy Awgustda Russiýa urşa başlaýandygyny jar etdi.
Ýewropada başlanan uruş tizlik bilen onuň çäklerinden uzaklary-da öz içine aldy. Awgust aýynda Ýaponiýa Germaniýa garşy uruş yglan etdi. Emma Ýaponiýanyň Ýewropada uruş alyp barmak niýeti ýokdy. Ol Germaniýanyň Hytaýdaky eýeçiliklerini almak maksady bilen, amatly pursady elden gidirmezlik üçin, Hytaýyň nda uruş alyp bardy. Germaniýany goldap, urşa goşuldy. Dünýäniň ilatynyň üçden ikisiniň ýaşaýan döwletleriniň 38-sini öz içine alan birinji jahan urşy başlandy.
Urşuň gidişi
Uruşýan toparlaryň maksatlary.
Birinji jahan urşy özüniň häsiýeti boýunça , adalatsyz uruşdy. Diňe Serbiýa, Çernogoriýa, Belgiýa we basylyp alynan adalatly, azat edijilik urşuny alyp barýardylar.
Uruşýan taraplaryň hersiniň öz maksatlary bardy. Germaniýa Ýewropanyň we Aziýanyň uly bölegini, Fransiýanyň, Belgiýanyň baknalaryny, Russiýadan ny we Ukrainany basyp almak isleýärdi.
Awstro-Wengriýa Serbiýany, Bolgariýany, Çernogoriýany alyp, Balkan ýarym adasynda agalygyny dikletmek isleýärdi.
Birleşen patyşalyk bakna ýurtlaryny saklamak, baş garşydaşy Germaniýany gowşatmak, Türkiýeden häzirki Yragyň, Palestinanyň ýerlerini basyp almak üçin uruşýardy.
Fransiýa we sebitlerini, nyň çep kenaryny, ni almaklygy maksat edinipdi.
Russiýanyň Balkanlarda öz täsirini saklamak, Awstro-Wengriýanyň ny basyp almak, başarsa we bogazlarynda agalygyny ýola goýmak niýeti bardy.
Ýaponiýa ýewropalylaryň Ýewropadaky dawalaryndan peýdalanyp, Hytaýdaky Germaniýanyň eýeçiliklerine göz dikýärdi. Garaz, uruşýan taraplaryň esasy böleginiň niýeti basyp almakdy.
Urşuň başlanmagy ähli halklarda-da milli duýguny oýardy. Ähli ýerlerde söweşe gitmek meýletinçiler ýeterlikdi.
1914-nji ýyldaky uruş hereketleri
Birinji jahan urşy Germaniýanyň ýolbaşçylarynyň pikiriçe gysga wagtda ýeňiş bilen tamamlanmalydy. Nemes meýilnamasy boýunça uruş esasan iki ugurda alnyp barylmalydy. Olaryň biri Günbatar söweş ugry bolup esasan Fransiýa we Beýik Britaniýa, ikinjisi Gündogar söweş ugry – Russiýa garşy gönükdirilmelidi. German meýilnamasy boýunça söweş ugurlarynyň birinde tiz urşy ýeňişli tamamlap, bar güýji beýleki ugra gönükdirmelidi. Uruş uzaga çekdirilse, Germaniýa üçin amatsyzdy. Onuň ykdysadyýeti, adam resurslary uzak urşa döz gelerden ejizdi.
German harby ýolbaşçylary bitarap Belgiýanyň üsti bilen Fransiýa garşy urşy tizlik bilen tamamlap, bar güýjüni Russiýa garşy gönükdirmekçidi. Fransiýa urşy 6 hepdeden gijä goýman ýeňişli tamamlamalydy. Bu gysga wagtda Russiýa urşa taýýarlanyp ýetişmez diýip çaklanylypdy. Taýýarlyksyz Russiýany ýeňillik bilen derbi-dagyn etmek göz öňünde tutulypdy. “Ýyldyrym çaltlygyndaky uruş” meýilnamasy boýunça harby hereketler jemi 2 aýda tamamlanyldy. Emma bu niýet puja çykdy.
Eýýäm urşuň başynda belgiýalylar watanyny gahrymanlarça goradylar. Kömege gelen iňlis harby bölümleri bilen bilelikde, fransuzlarda nemeslere berk gaýtawul berdiler. Germaniýa beýle garşylyga garaşmandy. Haçan-da Pariže howp abananda Russiýa Gündogar frontdan uruş hereketlerine başlady. Bu ýagdaý Fransiýany doly derbi-dagyn bolmakdan halas etdi.
Çünki Germaniýa goşunynyň uly bölegini aýryp, Russiýa garşy a gönükdirmäge mejbur edilipdi.
Marn derýasynyň kenarynda 1914-nji ýylyň Sentýabr aýynyň 3-10-y aralygynda nemes goşunlary uly ýeňlişe sezewar boldular. adamzat taryhynda bolup geçen iri söweşleriň biridi. Taryhda ilkinji gezek awtoulag serişdeleri ulanylan söweşdir.
ndäki fransuzlaryň we iňlisleriň gahrymançylygy nemes goşunlarynyň Pariže tarap hereketini togtatdy. Bu söweşde soňky maglumatlara görä iňlis-fransuz goşuny 1 mln 80 müň, nemes goşuny 800 müň adam ýitirdi. Muňa garamazdan nemes goşunlary ýeňlip yza çekildiler. Marn söweşi Germaniýanyň “ýyldyrym çaltlygyndaky uruş” niýetini gutarnykly puja çykardy. Günbatar frontda nemes goşunlary goranyşa geçdiler. Gündogardan Russiýa öz goşunlaryny ikä bölüp Gündogar we Galisiýa ugurlary boýunça ýollady. Gündogar Prussiýada uruş alyp barýan Rus goşunlary ýeňildiler. Emma Galisiýa ugurdakylary Awstro-wenger goşunlaryny ýeňdiler. Şundan soňra 1914-nji ýylyň ahyrlaryna çenli Gündogar frontda-da taraplar goranyşa geçdiler.
1914-nji ýylda gury ýer söweşlerinde taraplaryň güýçleri deňeçer bolan bolsa, suwdaky söweşlerde ýagdaý başgaçarakdy. Deňiz söweşlerinde German floty uly ýeňlişlere uçardy. Netijede Demirgazyk deňzinde iňlis, Orta ýer deňzinde iňlis we fransuz, Gara deňizde Rus flotlary hojaýynçylyk edip başladylar. Germaniýanyň we onuň arkadaşlarynyň flotlary täze ýarag-suwasty gämileri erjel ulansalar-da, suwdaky söweşlerde artykmaçlyk gazanyp bilmediler.
Netijede 1914-nji ýyldaky söweş hereketleri jahan urşunyň gysga wagtda gutarmajakdygyny görkezdi.
Italiýanyň we Bolgariýanyň urşa goşulmagy
Jahan urşunyň uzaga çekjekdigini duýan uruşýan taraplar täze ýaranlary agtaryp başladylar. Olar Italiýany özüne çekmek islediler. Italiýa urşuň başynda öz bitaraplygyny jar edipdi. Emma ol 1882-nji ýyldan bäri “Üçler bileleşiginiň” agzasydy.
1914-nji ýyldaky söweşleriň netijesi Italiýanyň ýolbaşçylaryny taraplaryň mümkinçiliklerine täzeden seretmäge, oýlanmaga mejbur edipdi. Italiýa urşa goşulmak meselesinde uzak wagtlap iki tarap bilen-de gepleşikler geçirdi.
German we Awstro-wenger goşunlary Marn derýasynyň kenarynda, Polşada we Galisiýada ýeňlişe sezewar bolup, “ýyldyrym çaltlygyndaky uruş” puja çykandan soň, Italiýa Antantanyň tarapynda urşa goşulmagy karar etdi. Şeýtmek bilen Italiýa uruşdan soň Antanta döwletleriniň Balkanlardaky birnäçe ýerleri özüne bermegine umyt baglaýardy. Italiýa 1915-nji ýylyň Magtymguly aýynda Awstro-Wengriýa garşy uruş yglan etdi we harby hereketlere başlady.
German toparlanyşygy-da tarapdarlarynyň sanyny artdyrdy. Urşuň başynda bitaraplygyny jar etse-de Bolgariýa Germaniýa bilen gepleşikler geçirdi. 1915-nji ýyldaky Gündogar frontdaky german toparlanyşygynyň üstünliklerini görüp, Bolgariýa Antanta garşy urşa başlady. Germaniýa oňa täze ýerleri bermekligi söz berip, bal kölüne batyrypdy. Şeýlelikde “Üçler bileleşigi”, “Dörtler bileleşigine” (Germaniýa, Awstro-Wengriýa, Osmanly imperiýasy, Bolgariýa) öwrüldi.
Himiki ýaraglar
Birinji jahan urşy döwründe täze-täze ýaraglar, söweş tilsimleri ulanylmaga başlandy.
Germanýa Günbatar frontda goşun güýçlerini azaltsa-da bu ýere assyrynlyk bilen bogujy hlor gazly ballonlaryň köp mukdaryny getirdi. Ýeliň iňlis-fransuz goşunlaryna garşy öwüsen pursady, nemesler 1915-nji ýylyň Aprel aýynyň 22-sinde alty kilometr uzaklykdaky frontda ilkinji gezek himiki ýarag ulandylar. Nemes goşunlary gorag enjamlary bilen üpjün edilipdi. Emma iňlis-fransuzlarda zäherli howadan goranmak üçin hiç zat ýokdy.
Howa hüjümi netijesinde iňlis-fransuz goşunlarynyň 15 müňüsi hatardan çykaryldy, olardan 5 müňi şol ýerde jan berdi.
Şu söweşden soňra uruşýan taraplaryň ikisi-de himiýa ýaragyny ulanyp başladylar. Zäherli gaza garşy enjam (protiwogaz) esgerleriň mydamalyk ýan esbabyna öwrüldi.
1915-nji ýýlda deňizdäki harby hereketler
suwasty urşy güýçlendirýärdi. yň Fewral aýyndan başlap, Wilgelm II-niň buýrugy bilen Beýik Britaniýanyň, Irlandiýanyň daş-töweregindäki suwlarda gabat gelen ähli görnüşli suwda ýüzüjiler ýok edilip başlandy. Gark edilenleriň içinde 2 müň adamly iňlis ýolagçy gämisi-de bardy. Ýolagçylardan 764-sine aman galmak başartsa-da, 1195-si welin heläk boldy. Olaryň 286-sy aýallar, 94-si çagalardy. Ýolagçylaryň 128-si amerikanlydy. Çäklendirilmedik suwasty urşy bitarap döwletleriň söwda we ýolagçy gämilerine-de, ABŞ-yň Ýewropa bilen söwdasyna-da uly zyýan berýärdi. ABŞ hökümetiniň talap etmegi bilen Germaniýa ýolagçy gämilerini duýdurmazdan gark etmezligi ylalaşmaga mejbur boldy.
Werden gyrgynçylygy
1914-1915-nji ýyllardaky söweşleriň netijesi urşuň uzaga çekjegini aýan etdi. Uzak uruş Germaniýa üçin diýseň amatsyzdy. Şu ýagdaýy göz öňünde tutup nemes esgerleriniň söweşjeň ruhuny galkyndyrmak üçin ýeňişli söweşiň meýilnamasyny işläp düzdüler. Şeýle söweş fransuzlara garşy geçirilmelidi.
yň Fewral aýynyň 21-inde german goşunlary de hüjüme geçdiler. Fransuz esgerleriniň sany Germaniýanyňkydan üç esse azdy. Emma şonda-da fransuzlara “Ölmeli welin, yza çekilmeli däl” diýip buýruk berilipdi. German goşunlary ýaraglanyşyk babatda hem fransuzlardan güýçlidi. Werdende Germaniýa ilkinji gezek onlarça metre ot atýan (ognemýot) täze ýaragy ulandy. Söweş tä 1916-njy ýylyň dekabr aýyna çenli dowam etdi.
Fransiýany kyn gününde Russiýa goldady. 1916-njy ýylyň Mart aýynda Rus goşunlary hüjüme başlap, fransuzlara ýeňillik döretmegi başardylar.
Werden söweşinde fransuz esgerleri gahrymançylyk görkezdiler. Söweşde iki tarap hem uly ýitgiler çekdiler. Fransiýa 360 müň, Germaniýa 600 müň adamsyny ýitirdi. Werdeni eýelemek Germaniýa başartmady. 9 aýlap dowam eden bu söweş netijesiz gutardy. Werden gyrgynçylygy 1 milliona ýakyn adamyň ömür tanapyny kesdi.
Brusilow böwsüşligi
1916-njy ýylyň Iýun aýynyň 4-inde Rus generaly yň ýolbaşçylygynda ruslaryň Awstro-wenger goşunlaryna garşy hüjümi başlandy. Bu hüjümiň tapawutly tarapy frontuň ähli ýerinde çozuşyň bir wagtda başlanmagydyr. Beýle giňişleýin çozuş öň ulanylmandy. Söweş ugrunda ruslaryň agzybir hüjümi Awstro-Wenger goşunlaryny aljyratdy. Awstro-wenger goşunlaryna kömek bermek üçin Germaniýa Günbatar frontdan birnäçe diwiziýany aýryp, Gündogara ýollady. Bu iňlis-fransuz goşunlaryna amatly boldy. Hüjüm netijesinde, Rus goşunlary tas Awstro-Wengriýany doly hatardan çykarypdy. Söweşde Awstro-Wengriýa 1,5 mln, Russiýa 500 müň esgerini ýitirdi. 9 müň Awstro-wenger ofiseri, 450 müň esgeri Ruslara ýesir düşdi. Brusilow böwsüşligi jahan urşunyň gidişindäki ýeke-täk goşun serkerdesiniň ady bilen baglanyşykly taryha giren söweşdir. Bu söweşde ruslaryň ýeňşi Rumyniýanyň Antantanyň tarapynda urşagoşulmagyna sebäp boldy. 1916-njy ýylyň Alp Arslan aýynyň 28-inde Rumyniýa urşa goşuldy.
Somma derýasynyň kenaryndaky söweş
Antanta döwletleri Germaniýa we onuň ýaranlaryna garşy birek-biregini goldap, ylalaşykly hüjümleri gurap başladylar. Şeýle guramaçylykly söweşleriň biri Somma derýasy sebitindäki hüjüm boldy. Bu hüjüme iňlis we fransuz goşunlary birnäçe aýlap taýýarlandylar. Duşmanlaryň söweşe taýýarlygy Germaniýa hem mälimdi. Şonuň üçin Germaniýa hem goranyşy güýçlendirip, hüjümi yza serpikdirmäge taýýardy.
sebitindäki söweş Brusilow böwsüşliginden 26 gün soň başlandy. Ýöne Rus serkerdesiniň ähli front boýunça giňişleýin hüjüm etmek baradaky ajaýyp başlangyjyny iňlis-fransuz harby serkerdeleri ulanmalydylar. Olar 40 km çemesi dar söweş meýdanynda nemes goşunlarynyň goranyşyny böwüsmekçi boldular.
Somma derýasy sebitindäki söweş 1916-njy ýylyň Iýul aýynyň 1-inden Noýabr aýynyň 18-ine çenli dowam etdi. Iki tarapyň-da taýýarlykly bolandygy üçin, söweş dört ýarym aýlap dowam etdi. Iňlisler 1916-njy ýylyň Sentýabr aýynda taryhda ilkinji gezek lary söweşde ulandylar. Emma uzak taýýarlyga we tanklaryň ulanylmagyna seretmezden, söweş garaşylýan netijäni bermedi. Iňlis-fransuz goşuny bary-ýogy 240 inedördül kilometr territoriýany eýeläp bildiler. Söweşde fransuzlar 341 müň, iňlisler 453 müň, germanlar 538 müň esgerini ýitirdiler.
Brusilow böwsüşligi, Werden, Somma söweşleri gury ýerde urşuň gidişinde öwrülişikli wakalar bolup, uruşda Antantanyň ýeňişli hüjümleriniň başlangyjy boldy.
Ýutland söweşi
Birinji jahan urşunyň gidişinde deňizdäki uruşlaryň iň ulusy ýutlandiýanyň kenarynda 1916-njy ýylyň Maý aýynyň 31-i Iýun aýynyň 1-inde bolup geçdi.
de Beýik Britaniýa köpden bäri Germaniýanyň harby flotyny gabawda saklaýardy. German floty iňlisleriňkiden ähli babatda diýen ýaly gowşakdy. Şonuň üçin german floty açyk söweşe girmekden howatyrlanýardy.
1916-njy ýylyň Maý aýynda nemesler deňizde gaçyp uruşmak usuly boýunça söweşip başladylar. Bu söweş tilsimi boýunça esasy güýçlerini gizläp, az sanly harby gämileri bilen görnüp-gaçyp, bukudaky esasy güýçleriniň üstüne getirip, kem-kemden iňlis gämilerini ýok edip, olary azaltmalydy. Şeýle sapaklaryň birinde alaçsyz iki tarapyň esasy güýçleri çaknyşdy. Aldym-berdimli söweşde Beýik Britaniýa 14, Germaniýa 11 harby gämisini ýitirdi. Ýutland söweşinden soňra nemesler deňiz gabawyndan çykmak baradaky öňki arzuwyndan el çekmeli boldular. Urşuň tä ahyryna çenli german floty açyk deňze çykmaga milt edip bilmedi. Ine, şu nukdaýnazardan, söweş iňlisleriň peýdasyna tamamlandy.
1915-1916-njy ýyllardaky söweşler german toparlanyşygynyň ýeňişe bolan ynamyny ýok etdi. Şonuň üçin Germaniýa 1916-njy ýylyň ahyrynda urşy bes etmek hakynda gepleşiklere başlamak baradaky teklip bilen çykyş etdi. Emma Antanta döwletleri Germaniýanyň ol teklibini kabul etmediler. Tersine, urşy dowam etdirdiler. German hökümetiniň Antanta döwletleriniň öz arasynda agzalalyk başlanar diýen tamasy-da puç boldy.
1916-njy ýylyň ahyrlaryndan başlap Germaniýa ýene-de çäklendirilmedik suwasty urşuna başlady.
ABŞ-yň urşa goşulmagy
ABŞ birinji jahan urşy döwründe uzak wagtlap urşa goşulmady. Ol uruşýan taraplar bilen amatly söwdadan köp girdeji alýardy.
1914-1916-njy ýyllardaky söweşler jahan urşunyň tamamlanmagynyň ýakynlaşýandygyny görkezdi. Uruşdan soňky dünýäni täzeden paýlaşmakdan gijä galmazlyk üçin, ABŞ urşa goşulmaga howlukdy.
German hökümetiniň çäklendirilmedik suwasty urşuny täzeden başlajakdygyny jar etmegi, ABŞ üçin urşa goşulmaga bahana boldy. ABŞ yň Fewral aýynyň 3-inde Germaniýa bilen diplomatik gatnaşyklaryny kesdi, Aprel aýynyň 6-synda bolsa oňa garşy uruş yglan etdi.
ABŞ-yň yzysüre Kuba, Panama, Braziliýa, , , Peru, Urugwaý, Kosta-Rika, , Hytaý Antantanyň tarapynda durup, Germaniýa garşy uruş yglan etdiler. Emma agzalan döwletleriň arasynda uruş hereketlerine, esasan ABŞ gatnaşdy. 1918-nji ýylyň başyna çenli ABŞ Günbatar Ýewropada 2 million Esgerini urşa goşmagy başardy. Germaniýanyň we onuň ýaranlarynyň ýeňşe bolan mümkinçiligi barha azalýardy.
1917-nji ýyldaky söweşler
1917-nji ýyl tutuşlygyna Antanta bileleşigi we onuň tarapdarlary üçin amatly bolmady. Esgerler uruşdan halys ýadapdylar. Muňa seretmezden, Antanta döwletleri we onuň tarapdarlary 1917-nji ýylda ähli front boýunça hüjüme geçmekçidiler. German bileleşigi 1917-nji ýylda goranmakçydy.
Russiýadaky Fewral döwlet öwrülişigi netijesinde, Rus goşunlary hüjüme geçip bilmediler. Günbatar frontda Antantanyň esgerleri 1917-nji ýylyň Aprel aýynyň 16-synda sebitinde şowsuz hüjüme geçdiler. Bu söweşe fransuz generaly ýolbaşçylyk etdi. Iňlis-fransuz goşuny nemesler tarapyndan partlaýjylar goýulan meýdana çozup girip, aldawa düşdüler. Nemes goşuny olary top okuna tutup derbi-dagyn etdi. Niweliň ýolbaşçylygyndaky goşun 280 müň esgerini ýitirdi.
Rus goşunlarynyň 1917-nji ýylyň Iýul aýynda Gündogar frontdaky hüjümi-de şowsuz tamamlandy. Rus patyşasynyň tagtdan agdarylmagy, bolşewikleriň urşa garşy wagyzlary rus esgerlerini öňki söweşjeň ruhundan nam-nyşan goýmandy.
Uruş döwründe ýekeje-de düýpli ýeňiş gazanmadyk 1917-nji ýylyň Oktýabr aýynda masgaraçylykly ýeňlişe sezewar boldy. Bu söweş nyň kenarynda nda bolup geçdi. Italiýanyň düşen esgerleri uruşdan halys ýadapdylar. Şonuň üçin-de olar ýeňildiler we dowla düşüp söweş meýdanyndan gaçdylar.
Russiýanyň uruşdan çykmagy
1917-nji ýylyň döwlet agdarylyşygyndan soňra Russiýa iş ýüzünde uruş hereketlerine gatnaşmagyny bes etdi. 1917-nji ýylyň Dekabr aýynda başlanan Russiýa–german gepleşikleri 1918-nji ýylyň Mart aýynyň 3-inde nyň baglanyşylmagy bilen tamamlandy. Brest parahatçylyk şertnamasynyň şertleri Russiýa üçin gaty agyrdy. Şertnama boýunça Polşa, Pribaltika, Belarusyň bir bölegi Germaniýa berildi. Rus goşunlary Ukrainany, Finlýandiýany terk etmeli boldular. Ardahan, Kars, sebiteri Türkiýä berildi. Üstesine-de 6 mlrd. marka möçberindäki puly Russiýa Germaniýa tölemelidi. Täze rus hökümeti ähli şertlere razy bolup uruşdan çykdy.
Russiýanyň uruşdan çykmagy bilen indi ýeke-täk frontda – Günbatarda uruşmalydy. Emma urşy dowam etdirmek taraplaryň hiç birine hem ýeňil düşmeýärdi.
Söweşýän ýurtlaryň ykdysadyýetleri
Uruş döwri açlyk-horluk görlüp eşidilmedik derejä ýetdi. Ýarawly adamlaryň urşa çekilmegi önümçiligi pese gaçyrdy. Ýeter-ýetmežçilikden horlanan halk köpçüligi Fransiýada, Germaniýada, Russiýada, şol sanda Türkmenistanda urşa garşy gozgalaňlar etdiler. Birnäçe uruşýan ýurtlarda içki dartgynlyk, urşa garşy hereketler ýetjek derejesine ýetip, rewolýusiýalar bolup geçdi.
Urşuň tamamlanmagy
baglaşylandan soňra Germaniýa Günbatar frontda ýene-de bir hüjüme synandy. Hat-da 1918-nji ýylyň tomsunda nemesler Marn derýasynyň kenaryna çenli aralaşyp, uzakdan Pariži oka tutup başladylar. Emma bu Germaniýanyň iň soňky gezek topulyşydy. ABŞ-dan gelýän täze-täze goşun bölümleri bilen üsti ýetirilen iňlis-fransuz goşunlary 1918-nji ýylyň Gorkut aýynda güýçli hüjüme başladylar. “Dörtler bileleşigi” urşy dowam etdirmegiň netijesizdigine düşündiler. German esgerleri Fransiýadan, Belgiýadan kowlupdylar. Balkan ýarym adasynda bolgarlar ýeňlişe uçrap, 1918-nji ýylyň Sentýabr aýynyň 29-ynda Bolgariýa ýeňilendigini boýun aldy.
Siriýada, da we Palestinada iňlisler ýerli arap gozgalaňçylarynyň kömegine daýanyp, türkleri 1918-nji ýylyň Oktýabr aýynyň 30-ynda boýun egdirdiler. Türk esgerleri arap ýerlerinden çykaryldy.
Awstro-Wengriýa bilen Germaniýanyň söweş meýdanlaryndaky ýeňlişleri ol ýurtlardaky halk gozgalaňlary, milli azat edijilik hereketleri bilen utgaşdy. Awstro-Wengriýadan Çehiýa we Slowakiýa, Gündogar slawýan welaýatlary bölünip aýryldy. 1918-nji ýylyň Garaşsyzlyk aýynyň 31-inde Awstro-Wengriýadaky rewolýusion wakalar netijesinde Awstriýa hem-de Wengriýa respublikalary döredi. Täze dörän Awstriýa Awstro-Wengriýanyň adyndan 1918-nji ýylyň Sanjar aýynyň 3-inde ylalaşyga gol çekdi.
Germaniýanyň boýun egmegi
“Dörtler bileleşiginden” Bolgariýa, Osmanly imperiýasy, Awstro-Wengriýa uruşdan çykanlaryndan soňra, Germaniýanyň hem garşylygy dowam etmäge ýagdaýy ýokdy. Ykdysady ýagdaýyň erbetleşmegi, esgerleriň uruş islemezligi, Ýewropadaky rewolýusion wakalar, frontdaky ýeňlişler ýeke-täk dogry ýoluň urşy bes etmeklikdigini görkezýärdi. Germaniýa ýeňlipdi. Emma ony boýun almak kyndy. Şeýle şertlerde German hökümeti ylalaşyk barada gepleşiklere başlamaklygy haýyş etdi. Şol bir wagtda özüniň entek ýeterlik harby kuwwatynyň bardygyny görkezmek üçin deňiz söweşini guramaga synandy. Emma German harby flotynyň deňizçi esgerleri ýolbaşçylaryň buýrugyny ýerine ýetirmän, gozgalaňa başladylar. Kil şäherinde başlanan gozgalaň rewolýusiýanyň başlangyjy boldy. Noýabr aýynyň 9-ynda Berlinde hem gozgalaň başlandy. Wilgelm II ýurtdan çykyp gaçdy.
Şeýle şertlerde täze dörän German hökümeti 1918-nji ýylyň Noýabr aýynyň 11-inde Antanta döwletleriniň öňe süren şertleri esasynda, Kompýen tokaýynda uruş hereketlerini togtatmak hakyndaky ylalaşyga gol çekdi. 1918-nji ýylyň Noýabr aýynda Russiýa hem Brest şertnamasyny ýatyrdy. Uruş tamamlandy.
Urşuň jemleri
Kompýen ylalaşygy boýunça Germaniýa Belgiýadan, Fransiýadan öz goşunlaryny çykarmalydy. Ol 5 müň top, 25 müň pulemýot, 1700 harby uçarlaryny, 150 müň wagon, 5 müň ýük awtoulaglaryny we başga-da birnäçe suwasty gämileridir beýleki harby ýaraglaryny Antanta döwletlerine we Amerikanyň Birleşen Ştatlaryna bermeli boldy.
Birinji jahan urşy adamzat taryhynda şol wagta çenli bolan uruşlaryň iň bir gan döküşiklisi, elhenji hasaplanýar. Uruşa 73,5 mln. esger gatnaşyp, olardan 10 mln. adam öldürildi. 20 mln. adam ýaralandy, maýyp boldy. Birnäçe obalar, şäherler, senagat kärhanalary tozduryldy.
Urşuň baş sebäpkärleri bolan Germaniýanyň, Awstro-Wengriýanyň we Russiýanyň imperatorlarynyň ählisi-de tagtyndan agdaryldy.
Uruş döwri diňe bir söweş meýdanynda däl, eýsem tylda hem parahat ilatyň birnäçesi açlykdan, ýeter-ýetmezçiligiň pidasy boldular.
Uruş birnäçe halklaryň milli taýdan oýanmagyna itergi berdi. Birnäçe halklar özbaşdaklyk ugrunda aýaga galdylar. Birnäçe täze döwletler döredi.
Awtor: www.NiNa.Az
Neşir edilen senesi:
wikipediýa, wiki, kitap, kitaplar, kitaphana, makala, oka, göçürip al, mugt, mugt göçürip al, mp3, wideo, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, surat, aýdym-saz, aýdym, film, kitap, oýun, oýunlar, jübi telefony, android, ios, alma, jübi telefony, samsung, iphone, xiomi, xiaomi kompýuter, Birinji jahan urşy hakda maglumat, Birinji jahan urşy näme? Birinji jahan urşy näme diýmek?
Bu makalada hic bir maglumat hakynda yok Bu makalada upjun edilen maglumatlar hakynda salgylanma gorkezilmandir Bu maglumatlaryn ygtybarlylygy belli dal Bu mowzuga degisli ygtybarly cesme bilyan bolsanyz makalany uytgetmek hem de osdurmek arkaly salgylanma upjun etmek bilen okyjylara yardam berip bilersiniz Degisli yorgunli salgylanmalar gorkezilenden sonra bu duydurysy ocurmegi unutman Birinji jahan ursy 1914 1918 nji yyllar arasynda bolup gecen Yewropa merkezli jahan ursyUrsun sebapleri nin calt osmegi haryt cykarar yaly gin bazarlary cig mal cesmelerini talap edyardi Ondebaryjy dowletlerin barha kop bakna halklar edinesi gelyardi Bazar ykdysadyyetine yany gadam basan yas dowletler hem bakna paylasykda pay berilmegini talap edip basladylar Seylelikde dowletlerin arasynda paylasylan dunyani tazeden paylasmak ugrunda gores baslandy Bu gores birnace dawalara harby caknysmalara in sonunda bolsa jahan ursunyn baslanmagyna getirdi Ursa bahana Yewropada Ucler bilelesigi we nyn arasyndaky gapma garsylyklar a cenli yetjek derejesine yetdi Germaniya garsydaslary bilen denesdirende ozuni has tayyarlykly hasap edip ursa bahana agtaryp baslady ndaky birnace asyrlaryn dowamyndaky dawalar ursun doremegine sebap boldy Germaniya yaly guycli dowletden arka tapynan onun maslahaty bilen slawyanlaryn Awstriyalylaryn agalygyna garsy milli azatlyk hereketini basyp yatyrmak isledi Serbiya bu dowurde ny ozune birlesdirmek isleyardi Sonun ucin Awstro Wengriya Serbiyanyn serhetlerine yakyn yerlerinde harby talim okuwlaryny gecip baslady Harby talim okuwlarynyn 1914 nji yylyn hut ynda baslanmagy serblerin milli dap dessurlarynyn ustunden gulmek ucin edilen yaly boldy Cunki 28 nji iyun serblerde milli matam guni hokmunde bellenilyardi Awstro wenger tagtynyn mirasduser sazadasy ayaly bilen 28 nji iyunda Bosniyanyn merkezi gelipdi Harby talim okuwynyn acylys dabarasyna gatnasmak ucin saherin merkezi kocesinden usti acyk masynda baryarka olaryn ikisi de serb milletcisi tarapyndan oldurildi Bu sapancadan atylan yeke ok sonra dunyani sarsdyran jahan ursunyn baslanmagyna millionlarca oklaryn atylmagyna bahana boldy Ursun baslanysyAwstro Wengriya Serbiya garsy ursa tayyardy Emma ol serbleri Russiyanyn goldamagyndan gorkyardy ona serblere temmi bermegi maslahat berdi 1914 nji yylyn 23 nji iyulynda kabul edip bolmajak notany Serbiya yollady we pikirlenmage 48 sagat wagt berdi Serbiyanyn ahli uruslarda arkadayanjy bolan Russiyada entek ursa tayyar daldi Sonun ucin de talapnamanyn jogap mohletini uzaltjak bolup synanysdy Ol basa barmady Sonra serblere mumkin boldugyca ylalasmagy maslahat berdi Germaniya we Awstro Wengriya ylalasyk islemediler 1914 nji yylyn 28 nji iyulynda Awstro Wengriya Serbiya garsy urus yglan etdi Muna jogap edip Russiya ursa tayyarlygyny guyclendirdi Harby borclulary gosuna cagyrdy Sol bir wagtda hem bu tayyarlyk islerini gizlin gecirmek islapdi Gizlinlik basa barmady Germaniya Russiyanyn bu hereketlerine jogap edip da Russiya da Fransiya garsy yglan etdi Germaniyanyn gosunlarynyn Belgiyanyn we Lyuksemburgyn bitaraplygyny asgermanligini bahana edinip Birlesen Salyk da Germaniya garsy ursa baslady Awstro Wengriya 6 njy Awgustda Russiya ursa baslayandygyny jar etdi Yewropada baslanan urus tizlik bilen onun caklerinden uzaklary da oz icine aldy Awgust ayynda Yaponiya Germaniya garsy urus yglan etdi Emma Yaponiyanyn Yewropada urus alyp barmak niyeti yokdy Ol Germaniyanyn Hytaydaky eyeciliklerini almak maksady bilen amatly pursady elden gidirmezlik ucin Hytayyn nda urus alyp bardy Germaniyany goldap ursa gosuldy Dunyanin ilatynyn ucden ikisinin yasayan dowletlerinin 38 sini oz icine alan birinji jahan ursy baslandy Ursun gidisiUrusyan toparlaryn maksatlary Birinji jahan ursy ozunin hasiyeti boyunca adalatsyz urusdy Dine Serbiya Cernogoriya Belgiya we basylyp alynan adalatly azat edijilik ursuny alyp baryardylar Urusyan taraplaryn hersinin oz maksatlary bardy Germaniya Yewropanyn we Aziyanyn uly bolegini Fransiyanyn Belgiyanyn baknalaryny Russiyadan ny we Ukrainany basyp almak isleyardi Awstro Wengriya Serbiyany Bolgariyany Cernogoriyany alyp Balkan yarym adasynda agalygyny dikletmek isleyardi Birlesen patysalyk bakna yurtlaryny saklamak bas garsydasy Germaniyany gowsatmak Turkiyeden hazirki Yragyn Palestinanyn yerlerini basyp almak ucin urusyardy Fransiya we sebitlerini nyn cep kenaryny ni almaklygy maksat edinipdi Russiyanyn Balkanlarda oz tasirini saklamak Awstro Wengriyanyn ny basyp almak basarsa we bogazlarynda agalygyny yola goymak niyeti bardy Yaponiya yewropalylaryn Yewropadaky dawalaryndan peydalanyp Hytaydaky Germaniyanyn eyeciliklerine goz dikyardi Garaz urusyan taraplaryn esasy boleginin niyeti basyp almakdy Ursun baslanmagy ahli halklarda da milli duyguny oyardy Ahli yerlerde sowese gitmek meyletinciler yeterlikdi 1914 nji yyldaky urus hereketleri Birinji jahan ursy Germaniyanyn yolbascylarynyn pikirice gysga wagtda yenis bilen tamamlanmalydy Nemes meyilnamasy boyunca urus esasan iki ugurda alnyp barylmalydy Olaryn biri Gunbatar sowes ugry bolup esasan Fransiya we Beyik Britaniya ikinjisi Gundogar sowes ugry Russiya garsy gonukdirilmelidi German meyilnamasy boyunca sowes ugurlarynyn birinde tiz ursy yenisli tamamlap bar guyji beyleki ugra gonukdirmelidi Urus uzaga cekdirilse Germaniya ucin amatsyzdy Onun ykdysadyyeti adam resurslary uzak ursa doz gelerden ejizdi German harby yolbascylary bitarap Belgiyanyn usti bilen Fransiya garsy ursy tizlik bilen tamamlap bar guyjuni Russiya garsy gonukdirmekcidi Fransiya ursy 6 hepdeden gija goyman yenisli tamamlamalydy Bu gysga wagtda Russiya ursa tayyarlanyp yetismez diyip caklanylypdy Tayyarlyksyz Russiyany yenillik bilen derbi dagyn etmek goz onunde tutulypdy Yyldyrym caltlygyndaky urus meyilnamasy boyunca harby hereketler jemi 2 ayda tamamlanyldy Emma bu niyet puja cykdy Eyyam ursun basynda belgiyalylar watanyny gahrymanlarca goradylar Komege gelen inlis harby bolumleri bilen bilelikde fransuzlarda nemeslere berk gaytawul berdiler Germaniya beyle garsylyga garasmandy Hacan da Parize howp abananda Russiya Gundogar frontdan urus hereketlerine baslady Bu yagday Fransiyany doly derbi dagyn bolmakdan halas etdi Cunki Germaniya gosunynyn uly bolegini ayryp Russiya garsy a gonukdirmage mejbur edilipdi Marn deryasynyn kenarynda 1914 nji yylyn Sentyabr ayynyn 3 10 y aralygynda nemes gosunlary uly yenlise sezewar boldular adamzat taryhynda bolup gecen iri soweslerin biridi Taryhda ilkinji gezek awtoulag serisdeleri ulanylan sowesdir ndaki fransuzlaryn we inlislerin gahrymancylygy nemes gosunlarynyn Parize tarap hereketini togtatdy Bu sowesde sonky maglumatlara gora inlis fransuz gosuny 1 mln 80 mun nemes gosuny 800 mun adam yitirdi Muna garamazdan nemes gosunlary yenlip yza cekildiler Marn sowesi Germaniyanyn yyldyrym caltlygyndaky urus niyetini gutarnykly puja cykardy Gunbatar frontda nemes gosunlary goranysa gecdiler Gundogardan Russiya oz gosunlaryny ika bolup Gundogar we Galisiya ugurlary boyunca yollady Gundogar Prussiyada urus alyp baryan Rus gosunlary yenildiler Emma Galisiya ugurdakylary Awstro wenger gosunlaryny yendiler Sundan sonra 1914 nji yylyn ahyrlaryna cenli Gundogar frontda da taraplar goranysa gecdiler 1914 nji yylda gury yer soweslerinde taraplaryn guycleri denecer bolan bolsa suwdaky soweslerde yagday basgacarakdy Deniz soweslerinde German floty uly yenlislere ucardy Netijede Demirgazyk denzinde inlis Orta yer denzinde inlis we fransuz Gara denizde Rus flotlary hojayyncylyk edip basladylar Germaniyanyn we onun arkadaslarynyn flotlary taze yarag suwasty gamileri erjel ulansalar da suwdaky soweslerde artykmaclyk gazanyp bilmediler Netijede 1914 nji yyldaky sowes hereketleri jahan ursunyn gysga wagtda gutarmajakdygyny gorkezdi Italiyanyn we Bolgariyanyn ursa gosulmagy Jahan ursunyn uzaga cekjekdigini duyan urusyan taraplar taze yaranlary agtaryp basladylar Olar Italiyany ozune cekmek islediler Italiya ursun basynda oz bitaraplygyny jar edipdi Emma ol 1882 nji yyldan bari Ucler bilelesiginin agzasydy 1914 nji yyldaky soweslerin netijesi Italiyanyn yolbascylaryny taraplaryn mumkinciliklerine tazeden seretmage oylanmaga mejbur edipdi Italiya ursa gosulmak meselesinde uzak wagtlap iki tarap bilen de geplesikler gecirdi German we Awstro wenger gosunlary Marn deryasynyn kenarynda Polsada we Galisiyada yenlise sezewar bolup yyldyrym caltlygyndaky urus puja cykandan son Italiya Antantanyn tarapynda ursa gosulmagy karar etdi Seytmek bilen Italiya urusdan son Antanta dowletlerinin Balkanlardaky birnace yerleri ozune bermegine umyt baglayardy Italiya 1915 nji yylyn Magtymguly ayynda Awstro Wengriya garsy urus yglan etdi we harby hereketlere baslady German toparlanysygy da tarapdarlarynyn sanyny artdyrdy Ursun basynda bitaraplygyny jar etse de Bolgariya Germaniya bilen geplesikler gecirdi 1915 nji yyldaky Gundogar frontdaky german toparlanysygynyn ustunliklerini gorup Bolgariya Antanta garsy ursa baslady Germaniya ona taze yerleri bermekligi soz berip bal kolune batyrypdy Seylelikde Ucler bilelesigi Dortler bilelesigine Germaniya Awstro Wengriya Osmanly imperiyasy Bolgariya owruldi Himiki yaraglar Birinji jahan ursy dowrunde taze taze yaraglar sowes tilsimleri ulanylmaga baslandy Germanya Gunbatar frontda gosun guyclerini azaltsa da bu yere assyrynlyk bilen bogujy hlor gazly ballonlaryn kop mukdaryny getirdi Yelin inlis fransuz gosunlaryna garsy owusen pursady nemesler 1915 nji yylyn Aprel ayynyn 22 sinde alty kilometr uzaklykdaky frontda ilkinji gezek himiki yarag ulandylar Nemes gosunlary gorag enjamlary bilen upjun edilipdi Emma inlis fransuzlarda zaherli howadan goranmak ucin hic zat yokdy Howa hujumi netijesinde inlis fransuz gosunlarynyn 15 munusi hatardan cykaryldy olardan 5 muni sol yerde jan berdi Su sowesden sonra urusyan taraplaryn ikisi de himiya yaragyny ulanyp basladylar Zaherli gaza garsy enjam protiwogaz esgerlerin mydamalyk yan esbabyna owruldi 1915 nji yylda denizdaki harby hereketler suwasty ursy guyclendiryardi yn Fewral ayyndan baslap Wilgelm II nin buyrugy bilen Beyik Britaniyanyn Irlandiyanyn das toweregindaki suwlarda gabat gelen ahli gornusli suwda yuzujiler yok edilip baslandy Gark edilenlerin icinde 2 mun adamly inlis yolagcy gamisi de bardy Yolagcylardan 764 sine aman galmak basartsa da 1195 si welin helak boldy Olaryn 286 sy ayallar 94 si cagalardy Yolagcylaryn 128 si amerikanlydy Caklendirilmedik suwasty ursy bitarap dowletlerin sowda we yolagcy gamilerine de ABS yn Yewropa bilen sowdasyna da uly zyyan beryardi ABS hokumetinin talap etmegi bilen Germaniya yolagcy gamilerini duydurmazdan gark etmezligi ylalasmaga mejbur boldy Werden gyrgyncylygy 1914 1915 nji yyllardaky soweslerin netijesi ursun uzaga cekjegini ayan etdi Uzak urus Germaniya ucin diysen amatsyzdy Su yagdayy goz onunde tutup nemes esgerlerinin sowesjen ruhuny galkyndyrmak ucin yenisli sowesin meyilnamasyny islap duzduler Seyle sowes fransuzlara garsy gecirilmelidi yn Fewral ayynyn 21 inde german gosunlary de hujume gecdiler Fransuz esgerlerinin sany Germaniyanynkydan uc esse azdy Emma sonda da fransuzlara Olmeli welin yza cekilmeli dal diyip buyruk berilipdi German gosunlary yaraglanysyk babatda hem fransuzlardan guyclidi Werdende Germaniya ilkinji gezek onlarca metre ot atyan ognemyot taze yaragy ulandy Sowes ta 1916 njy yylyn dekabr ayyna cenli dowam etdi Fransiyany kyn gununde Russiya goldady 1916 njy yylyn Mart ayynda Rus gosunlary hujume baslap fransuzlara yenillik doretmegi basardylar Werden sowesinde fransuz esgerleri gahrymancylyk gorkezdiler Sowesde iki tarap hem uly yitgiler cekdiler Fransiya 360 mun Germaniya 600 mun adamsyny yitirdi Werdeni eyelemek Germaniya basartmady 9 aylap dowam eden bu sowes netijesiz gutardy Werden gyrgyncylygy 1 milliona yakyn adamyn omur tanapyny kesdi Brusilow bowsusligi 1916 njy yylyn Iyun ayynyn 4 inde Rus generaly yn yolbascylygynda ruslaryn Awstro wenger gosunlaryna garsy hujumi baslandy Bu hujumin tapawutly tarapy frontun ahli yerinde cozusyn bir wagtda baslanmagydyr Beyle ginisleyin cozus on ulanylmandy Sowes ugrunda ruslaryn agzybir hujumi Awstro Wenger gosunlaryny aljyratdy Awstro wenger gosunlaryna komek bermek ucin Germaniya Gunbatar frontdan birnace diwiziyany ayryp Gundogara yollady Bu inlis fransuz gosunlaryna amatly boldy Hujum netijesinde Rus gosunlary tas Awstro Wengriyany doly hatardan cykarypdy Sowesde Awstro Wengriya 1 5 mln Russiya 500 mun esgerini yitirdi 9 mun Awstro wenger ofiseri 450 mun esgeri Ruslara yesir dusdi Brusilow bowsusligi jahan ursunyn gidisindaki yeke tak gosun serkerdesinin ady bilen baglanysykly taryha giren sowesdir Bu sowesde ruslaryn yensi Rumyniyanyn Antantanyn tarapynda ursagosulmagyna sebap boldy 1916 njy yylyn Alp Arslan ayynyn 28 inde Rumyniya ursa gosuldy Somma deryasynyn kenaryndaky sowes Antanta dowletleri Germaniya we onun yaranlaryna garsy birek biregini goldap ylalasykly hujumleri gurap basladylar Seyle guramacylykly soweslerin biri Somma deryasy sebitindaki hujum boldy Bu hujume inlis we fransuz gosunlary birnace aylap tayyarlandylar Dusmanlaryn sowese tayyarlygy Germaniya hem malimdi Sonun ucin Germaniya hem goranysy guyclendirip hujumi yza serpikdirmage tayyardy sebitindaki sowes Brusilow bowsusliginden 26 gun son baslandy Yone Rus serkerdesinin ahli front boyunca ginisleyin hujum etmek baradaky ajayyp baslangyjyny inlis fransuz harby serkerdeleri ulanmalydylar Olar 40 km cemesi dar sowes meydanynda nemes gosunlarynyn goranysyny bowusmekci boldular Somma deryasy sebitindaki sowes 1916 njy yylyn Iyul ayynyn 1 inden Noyabr ayynyn 18 ine cenli dowam etdi Iki tarapyn da tayyarlykly bolandygy ucin sowes dort yarym aylap dowam etdi Inlisler 1916 njy yylyn Sentyabr ayynda taryhda ilkinji gezek lary sowesde ulandylar Emma uzak tayyarlyga we tanklaryn ulanylmagyna seretmezden sowes garasylyan netijani bermedi Inlis fransuz gosuny bary yogy 240 inedordul kilometr territoriyany eyelap bildiler Sowesde fransuzlar 341 mun inlisler 453 mun germanlar 538 mun esgerini yitirdiler Brusilow bowsusligi Werden Somma sowesleri gury yerde ursun gidisinde owrulisikli wakalar bolup urusda Antantanyn yenisli hujumlerinin baslangyjy boldy Yutland sowesi Birinji jahan ursunyn gidisinde denizdaki uruslaryn in ulusy yutlandiyanyn kenarynda 1916 njy yylyn May ayynyn 31 i Iyun ayynyn 1 inde bolup gecdi de Beyik Britaniya kopden bari Germaniyanyn harby flotyny gabawda saklayardy German floty inlislerinkiden ahli babatda diyen yaly gowsakdy Sonun ucin german floty acyk sowese girmekden howatyrlanyardy 1916 njy yylyn May ayynda nemesler denizde gacyp urusmak usuly boyunca sowesip basladylar Bu sowes tilsimi boyunca esasy guyclerini gizlap az sanly harby gamileri bilen gornup gacyp bukudaky esasy guyclerinin ustune getirip kem kemden inlis gamilerini yok edip olary azaltmalydy Seyle sapaklaryn birinde alacsyz iki tarapyn esasy guycleri caknysdy Aldym berdimli sowesde Beyik Britaniya 14 Germaniya 11 harby gamisini yitirdi Yutland sowesinden sonra nemesler deniz gabawyndan cykmak baradaky onki arzuwyndan el cekmeli boldular Ursun ta ahyryna cenli german floty acyk denze cykmaga milt edip bilmedi Ine su nukdaynazardan sowes inlislerin peydasyna tamamlandy 1915 1916 njy yyllardaky sowesler german toparlanysygynyn yenise bolan ynamyny yok etdi Sonun ucin Germaniya 1916 njy yylyn ahyrynda ursy bes etmek hakynda geplesiklere baslamak baradaky teklip bilen cykys etdi Emma Antanta dowletleri Germaniyanyn ol teklibini kabul etmediler Tersine ursy dowam etdirdiler German hokumetinin Antanta dowletlerinin oz arasynda agzalalyk baslanar diyen tamasy da puc boldy 1916 njy yylyn ahyrlaryndan baslap Germaniya yene de caklendirilmedik suwasty ursuna baslady ABS yn ursa gosulmagy ABS birinji jahan ursy dowrunde uzak wagtlap ursa gosulmady Ol urusyan taraplar bilen amatly sowdadan kop girdeji alyardy 1914 1916 njy yyllardaky sowesler jahan ursunyn tamamlanmagynyn yakynlasyandygyny gorkezdi Urusdan sonky dunyani tazeden paylasmakdan gija galmazlyk ucin ABS ursa gosulmaga howlukdy German hokumetinin caklendirilmedik suwasty ursuny tazeden baslajakdygyny jar etmegi ABS ucin ursa gosulmaga bahana boldy ABS yn Fewral ayynyn 3 inde Germaniya bilen diplomatik gatnasyklaryny kesdi Aprel ayynyn 6 synda bolsa ona garsy urus yglan etdi ABS yn yzysure Kuba Panama Braziliya Peru Urugway Kosta Rika Hytay Antantanyn tarapynda durup Germaniya garsy urus yglan etdiler Emma agzalan dowletlerin arasynda urus hereketlerine esasan ABS gatnasdy 1918 nji yylyn basyna cenli ABS Gunbatar Yewropada 2 million Esgerini ursa gosmagy basardy Germaniyanyn we onun yaranlarynyn yense bolan mumkinciligi barha azalyardy 1 nji dunya ursunda amerikan plakaty 1917 nji yyldaky sowesler 1917 nji yyl tutuslygyna Antanta bilelesigi we onun tarapdarlary ucin amatly bolmady Esgerler urusdan halys yadapdylar Muna seretmezden Antanta dowletleri we onun tarapdarlary 1917 nji yylda ahli front boyunca hujume gecmekcidiler German bilelesigi 1917 nji yylda goranmakcydy Russiyadaky Fewral dowlet owrulisigi netijesinde Rus gosunlary hujume gecip bilmediler Gunbatar frontda Antantanyn esgerleri 1917 nji yylyn Aprel ayynyn 16 synda sebitinde sowsuz hujume gecdiler Bu sowese fransuz generaly yolbascylyk etdi Inlis fransuz gosuny nemesler tarapyndan partlayjylar goyulan meydana cozup girip aldawa dusduler Nemes gosuny olary top okuna tutup derbi dagyn etdi Niwelin yolbascylygyndaky gosun 280 mun esgerini yitirdi Rus gosunlarynyn 1917 nji yylyn Iyul ayynda Gundogar frontdaky hujumi de sowsuz tamamlandy Rus patysasynyn tagtdan agdarylmagy bolsewiklerin ursa garsy wagyzlary rus esgerlerini onki sowesjen ruhundan nam nysan goymandy Urus dowrunde yekeje de duypli yenis gazanmadyk 1917 nji yylyn Oktyabr ayynda masgaracylykly yenlise sezewar boldy Bu sowes nyn kenarynda nda bolup gecdi Italiyanyn dusen esgerleri urusdan halys yadapdylar Sonun ucin de olar yenildiler we dowla dusup sowes meydanyndan gacdylar Russiyanyn urusdan cykmagy 1917 nji yylyn dowlet agdarylysygyndan sonra Russiya is yuzunde urus hereketlerine gatnasmagyny bes etdi 1917 nji yylyn Dekabr ayynda baslanan Russiya german geplesikleri 1918 nji yylyn Mart ayynyn 3 inde nyn baglanysylmagy bilen tamamlandy Brest parahatcylyk sertnamasynyn sertleri Russiya ucin gaty agyrdy Sertnama boyunca Polsa Pribaltika Belarusyn bir bolegi Germaniya berildi Rus gosunlary Ukrainany Finlyandiyany terk etmeli boldular Ardahan Kars sebiteri Turkiya berildi Ustesine de 6 mlrd marka mocberindaki puly Russiya Germaniya tolemelidi Taze rus hokumeti ahli sertlere razy bolup urusdan cykdy Russiyanyn urusdan cykmagy bilen indi yeke tak frontda Gunbatarda urusmalydy Emma ursy dowam etdirmek taraplaryn hic birine hem yenil dusmeyardi Sowesyan yurtlaryn ykdysadyyetleri Urus dowri aclyk horluk gorlup esidilmedik dereja yetdi Yarawly adamlaryn ursa cekilmegi onumciligi pese gacyrdy Yeter yetmezcilikden horlanan halk kopculigi Fransiyada Germaniyada Russiyada sol sanda Turkmenistanda ursa garsy gozgalanlar etdiler Birnace urusyan yurtlarda icki dartgynlyk ursa garsy hereketler yetjek derejesine yetip rewolyusiyalar bolup gecdi Ursun tamamlanmagybaglasylandan sonra Germaniya Gunbatar frontda yene de bir hujume synandy Hat da 1918 nji yylyn tomsunda nemesler Marn deryasynyn kenaryna cenli aralasyp uzakdan Parizi oka tutup basladylar Emma bu Germaniyanyn in sonky gezek topulysydy ABS dan gelyan taze taze gosun bolumleri bilen usti yetirilen inlis fransuz gosunlary 1918 nji yylyn Gorkut ayynda guycli hujume basladylar Dortler bilelesigi ursy dowam etdirmegin netijesizdigine dusundiler German esgerleri Fransiyadan Belgiyadan kowlupdylar Balkan yarym adasynda bolgarlar yenlise ucrap 1918 nji yylyn Sentyabr ayynyn 29 ynda Bolgariya yenilendigini boyun aldy Siriyada da we Palestinada inlisler yerli arap gozgalancylarynyn komegine dayanyp turkleri 1918 nji yylyn Oktyabr ayynyn 30 ynda boyun egdirdiler Turk esgerleri arap yerlerinden cykaryldy Awstro Wengriya bilen Germaniyanyn sowes meydanlaryndaky yenlisleri ol yurtlardaky halk gozgalanlary milli azat edijilik hereketleri bilen utgasdy Awstro Wengriyadan Cehiya we Slowakiya Gundogar slawyan welayatlary bolunip ayryldy 1918 nji yylyn Garassyzlyk ayynyn 31 inde Awstro Wengriyadaky rewolyusion wakalar netijesinde Awstriya hem de Wengriya respublikalary doredi Taze doran Awstriya Awstro Wengriyanyn adyndan 1918 nji yylyn Sanjar ayynyn 3 inde ylalasyga gol cekdi Germaniyanyn boyun egmegi Dortler bilelesiginden Bolgariya Osmanly imperiyasy Awstro Wengriya urusdan cykanlaryndan sonra Germaniyanyn hem garsylygy dowam etmage yagdayy yokdy Ykdysady yagdayyn erbetlesmegi esgerlerin urus islemezligi Yewropadaky rewolyusion wakalar frontdaky yenlisler yeke tak dogry yolun ursy bes etmeklikdigini gorkezyardi Germaniya yenlipdi Emma ony boyun almak kyndy Seyle sertlerde German hokumeti ylalasyk barada geplesiklere baslamaklygy hayys etdi Sol bir wagtda ozunin entek yeterlik harby kuwwatynyn bardygyny gorkezmek ucin deniz sowesini guramaga synandy Emma German harby flotynyn denizci esgerleri yolbascylaryn buyrugyny yerine yetirman gozgalana basladylar Kil saherinde baslanan gozgalan rewolyusiyanyn baslangyjy boldy Noyabr ayynyn 9 ynda Berlinde hem gozgalan baslandy Wilgelm II yurtdan cykyp gacdy Seyle sertlerde taze doran German hokumeti 1918 nji yylyn Noyabr ayynyn 11 inde Antanta dowletlerinin one suren sertleri esasynda Kompyen tokayynda urus hereketlerini togtatmak hakyndaky ylalasyga gol cekdi 1918 nji yylyn Noyabr ayynda Russiya hem Brest sertnamasyny yatyrdy Urus tamamlandy Ursun jemleriKompyen ylalasygy boyunca Germaniya Belgiyadan Fransiyadan oz gosunlaryny cykarmalydy Ol 5 mun top 25 mun pulemyot 1700 harby ucarlaryny 150 mun wagon 5 mun yuk awtoulaglaryny we basga da birnace suwasty gamileridir beyleki harby yaraglaryny Antanta dowletlerine we Amerikanyn Birlesen Statlaryna bermeli boldy Birinji jahan ursy adamzat taryhynda sol wagta cenli bolan uruslaryn in bir gan dokusiklisi elhenji hasaplanyar Urusa 73 5 mln esger gatnasyp olardan 10 mln adam oldurildi 20 mln adam yaralandy mayyp boldy Birnace obalar saherler senagat karhanalary tozduryldy Ursun bas sebapkarleri bolan Germaniyanyn Awstro Wengriyanyn we Russiyanyn imperatorlarynyn ahlisi de tagtyndan agdaryldy Urus dowri dine bir sowes meydanynda dal eysem tylda hem parahat ilatyn birnacesi aclykdan yeter yetmezciligin pidasy boldular Urus birnace halklaryn milli taydan oyanmagyna itergi berdi Birnace halklar ozbasdaklyk ugrunda ayaga galdylar Birnace taze dowletler doredi