Azərbaycan
Malta
ශ්රී ලංකාව
Türkmenistan
Türkiyə
Magtymguly PyragyMagtymguly PyragyDoglan wagty we ýeri1724ý Balkan welaýaty Gerkez Aradan çykan wagty we ýeri1807ý 83 ya
Magtymguly
| Magtymguly Pyragy | |
| Magtymguly Pyragy | |
| Doglan wagty we ýeri | 1724ý. Balkan welaýaty, Gerkez. |
|---|---|
| Aradan çykan wagty we ýeri | 1807ý. ( 83 yaş) |
| Gubury | Aktokaý Gonamçylygy, Eýran |
| Galam ady | Akyldar, şahyr |
| Dili | Türkmen |
| Milleti | Türkmen |
| Etnikasy | tiresinden |
| Uçurym ýeri | ,, |
Magtymgulynyň ömri we döredijiligi
Türkmen halkynyň beýik şahyr ogly Magtymguly Pyragy gökleň türkmenlerindendir. Pyragy onuň edebi lakamydyr. Ol takmynan, 1724-nji ýylda Gürgen derýasynyň boýunda, Hajygowşan diýen ýerde eneden dogulýar. Ol ömrüniň köpüsini Etrek, Gürgen, Garrygala sebitlerinde geciripdir. Şahyr "Äleme belgilidir" diýen şygrynda Ýar geler, wagt-da gider, gaflata çykmyş gözlerim. Açaýyn diýsem açylmaz, ne agyr uýkulydyr; Bilmeýen soranlara aýdyň, bu garyb adymyz: Asly-gerkez, ýurdy-Etrek, ady-Magtymgulydyr diýip, öz adyny we niredendigini, kimlerdendigini aýdýar.Magtymgulynyň kakasy Döwletmämmet Azady, ejesi Orazgül bolupdyr.
Magtymguly başlangyç terbiýäni kakasy Döwletmämmet Azadydan alýar. Ol bu barada: "Ylym öwreden ussat-kyblam pederdir" - diýip ýazýar. Magtymguly ilki oba mekdebinde okaýar. Onuň ilkinji mugallymyna Nyýazsalyh diýer ekenler. Magtymguly örän zehinli we ýiti akylly bolupdyr. Ol dürli kitaplary çakdan- aşa köp we irginsiz okapdyr. Magtymguly ýaş wagty kakasyndan, ejesinden we obanyň garry adamlaryndan köp-köp halk rowaýatlary, goşgy-gazallary, erteki we nakyllary höwes bilen diňleýär eken. Ol kakasy Döwletmämmet Azadynyň döreden eserleriniň köpüsini ýatdan öwrenipdir.
Magtymgulynyň zehinliligine, okuwa höwesliligine göz ýetiren Döwletmämmet onuň ylymly adam bolup ýetişmeginiň aladasyny edipdir. XVIII asyrda Etrek, Ahal, Mary sebilerinde güýçli medreseler bolmandyr. Şonuň üçin Döwletmämmet Azady öz oglyny ilki Halajyň Gyzylaýak obasynda ýerlesýän, ol wagt güýcli hasap edilen Idris babanyň medresesine okuwa iberýär. Magtymguly bu medresede birnäçe wagt okaýar. Soňra ol Buhara gidýär, Buharada Gögeldaş atly medresä okuwa gidýär we onda iki ýyl okaýar. Şahyr hem medresede ders berýän şiraly türkmen Nury Kazym ibn Bahr bilen hem tanyşýar we onuň bilen dostlaşýar. Emma medresedäki talyplaryň tertip-düzgüniniň bozuklygy Magtymgulynyň bu medresäni taşlamagyna sebäp bolýar.
Magtymguly esasy bilimi Hywadaky «Sirgazy» medresesinde alýar. Ol «Sirgazy» medresesinde 3 ýyl okaýar. Medresede berilýän dersleriň daşynda hem Gündogaryň görnükli şahyrlary: Nyzamynyň, Nesiminiň, Fizulynyň, Nowaýynyň we başgalaryň eserlerini irginsiz okaýar. Ol medresede okaýanlaryň arasynda özuni derrew tanadyp, zehinli talyplaryň hataryna goşulýar. Okuwyň ilkinji ýylynda Magtymguly talyplaryň halypasy bolýar. Soňky ýylda bolsa, mugallym özi ýok wagty ders geçirmegi-de Magtymgula ynanýar ekeni. Emma kakasynyň ýarawsyzlanandygy üçin medresäni doly tamamlap bilmändir. Magtymguly öz döwrüniň iň bilimli we düşünjeli adamy bolup ýetişipdir. Magtymguly jahankeşde adam bolupdyr. Dünýäniň köp ýerlerine syýahat etmek duýgusy onda ýaşlykda döreýär. Bu syýahatlar şahyryň dünýägaraýşyny giňeldipdir. Magtymguly oglan okatmakdan başga tanymal zergär bolupdyr we kümüşden, altyndan dürli bezeg şaýlaryny ýasapdyr. Magtymgulynyň maşgala ýagdaýy jedelli meseleleriň biri bolup durýar. Goşgularyna esaslanyp, onuň Meňli diýen gyzy söýendigini, ýöne käbir sebäplere görä alyp bilmändigi hakda alymlar netijä gelýärler. Magtymgula Akgyz diýen ýeňňesi dakylýar.
Ondan iki ogul bolup, olar hem ýaşlykda ýogalýarlar. Şahyr ogullarynyň ölümine gynanyp, "Yzlamaýan bolarmy", "Mübtela kyldy“ eserleri döredipdir.
Magtymguly örän parasatly, gepe çeper, märekesöýen adamdy. Ol özüniň gowy häsiýetleri bilen halka görelde görkezipdir, akyl-paýhasy bilen köp adamlary terbiýeläpdir.
Magtymguly, takmynan, 1807-nji ýylda Atasary diýilýän çeşmäniň boýunda, Soňudagyň ýanynda aradan çykýar. Ony kakasynyň ýanynda "Garry molla" (Eýranda) gonamçylygynda jaýlapdyrlar.
MAGTYMGULY(1724-1807)ýasap gecipdir
Magtymguly döredijilik işine ýaşka başlapdyr.Magtymguly goşgularyny köpçüligiň üýşen ýerinde, toý-meýlislerde okap berip, adamlary gahrymançylyga, ar-namysly, hüşgär bolmaklyga çagyrypdyr. Onuň ylham çeşmesi halk we onuň güzerany bolupdyr.
Şahyryň döredijiligi dürli temalarda bolan köp sanly şygyrlardan we poemalardan ybaratdyr. Onuň öz golýazmalary bize gelip ýetmändir.
Magtymguly köp şygyrlaryny Pyragy lakamy bilen düzüpdir Onuň döredijiligi XVIII asyr türkmen durmuşyny öwrenmäge örän köp material berýär. Magtymgulynyň şygyrlary, esasan, watançylyk, gahrymançylyk, öwüt-nesihat, sosial-deňsizlik, yşky-liriki, dostluk barada gumanistik ideýalary öňe sürýär.Magtymguly Pyragyn haçan doglandygy belli däl.Magtymguly Pyragy bilişimiz ýaly ökde akyldar şahyr bolany üçin onuň 300 ýaş mynasibetli 2024-nji ýyla "Pähim-paýhas ummany Magtymguly Pyragy"diýen ady goýdy.
Magtymgulynyň döredijilik tematikasy
Magtymgulynyň döredijilik tematikasy giň we hertaraply. Onda türkmen halkynyň geçmişi, geljegi we şol wagtky ýagdaýy göz öňüňe gelýär.
Durmuş meseleleri baradaky şygyrlary
Beýik akyldar Magtymgulynyň döredijiliginde durmuş meseleleri baradaky şygyrlary esasy orunlaryň birini eýeleýär, Ol çilim çekmek, nas atmak, ogurlyk, nähak gan dökmek ýaly pis häsiýetlere garşy göreş alyp barypdyr. Özüniň goşgularynda olary rehimsiz ýazgarypdyr. Şol göreşde çeper dili ýarag hökmünde ulanypdyr.
Şahyr "Nas atan" şygrynda nas atanyň hapasyzçylygyny görkezip, ony masgaralaýar we şu kärini taşlamaga çagyrýar:
Akar durar üsti-başyň poh eder,
Senden gaçar deňi-duşuň, nas atan!
Şahyr özüniň eserlerinde gybatkeşligi, töhmeti iň bir ýaramaz häsiýet hökmünde ýazgarýar:
Ömrüň ýele berme, azma ýoluňdan,
Agyrtmagyl ili-günüň, gybatkeş.
Magtymguly ýaman häsiýetleri ýazgarmak bilen erbetlikleri dini düşünjeleriň üsti bilen tertibe salmaga synanyşypdyr.
Şahyr gelin-gyzlaryň edepli, päkize, mylaýym bolmagyny isläpdir, ata-enäni sylamaýan, hapysa gelin-gyzlary pisläpdir.
Gozel bardyr , sirke basar saçyny,
Artmaz-ýuwmaz tabagynyň, daşyny,
Sylamaz atasyn, ene ýaşyny
Onyň hyzmatyndan gaçasyň geler.
Magtymguly ýaramaz häsiýetlere garşy göreşmek temasyny edebiýatda giň möçberde işläp we propagandirlän şahyrdyr.
Öwut-nesihat häsiýetli goşgulary. Meyilnama
Şahyryň döredijiliginde adamlarda oňat häsiýetleri terbiýelemekde uly orny owüt-nesihat häsiýetli şygyrlar tutýar. Bu temadan Magtymguly "Janyna degmez", "Durasyň geler", "Ýör biläni", "Il ýagşy", "Zor bolar", "Bolar"", "Aýrylma" ýaly onlarça şygyr ýazypdyr. Şahyr bu goşgularynda döwürdeşlerine asylly terbiýe bermek, olaryň mert, ar-namysly bolmaklaryny nesihat edip, binamys, namartlary ýaňsa alypdyr. Şahyr "Gerekdir" diýen şygrynda:
Giň ýerde garga deý bolsun wehimli,
Ýerinde hünäri işi gerekdir
diýip, ýigidiň göwrüminiň giň, gerekli ýerinde hünäriniň bolmaly-dygyny, hüşgärligini beýan edipdir.
Magtymgulynyň "Il biläni" şygrynyň:
Goç ýigide toýdur-baýram,
Her iş gelse, il biläni
setirleri agzybirligi ündäpdir, Şahyr "Janyna degmez" goşgusynda hesiýeti boýunça gapma-garşy adamy suratlandyrýar.
Adam bar müň tümen iýdirseň azdyr,
Bardyr adam - iýen nanyna degmez.
Şahyr oňat hesiýetleri ündände, ýaramaz häsiýetleri ýazgaranda, wagyz-nesihat etmek tärinden peýdalanýar. Ol ähli türkmen ýigitlerini jeň meýdanynda şu sypatda görmek isleýär:
At salanda doňuz kimin topulyp,
Aýy kimin asylyşy gerekdir.
Magtymguly oňat-gylyk häsiýetler adamyň bezegi diýip düşünipdir.
Sosial-deňsizlik temasy
Magtymgulynyň döredijiliginde sotsial-deňsizlik meselesi düýpli işlenen temalaryň biridir. Onuň bu temada ýazan eserlerine "Salar guşun aňlamaz", "Gaça başlady", "Ötüp baradyr", "Ýat bolar", "Il gözlär", "Käre döndi", Golda bary bolmasa", "Ajap eýýam gelmedi" ýaly şygyrlar degişlidir.
Magtymgulynyň döwründe türkmen topragy daşary ýurt basybalyjylary, içerki han-begler tarapyndan depelenipdir. Şu ýagdaýy şahyr "Gaça başlady" diýen şygrynda şeýle beýan edýär:
Gömüldi derýalar, ýykyldy daglar,
Ýetimler gözýaşyn döke başlady.
Orramsydan bolan haramhor begler,
Ýurdy bir ýanyndan, ýyka başlady.
Şahyr zamanasyny erbetligiň mekanyna öwren adamlary ýazgarýar:
- Şalarda galmady hökmi-adalat
Magtymguly özüniň adalatsyzlygyň höküm sürýän jemgiýetinde ýaşaýandygyny, şeýle jemgyýetde zadyň, malyň, baýlygyň bolmasa aljak galaň ýokdugyny "Golda bary bolmasa" şygrynda görkszipdir:
Zamana beýledir, göze ilmezler,
Her ýigidiň golda bary bolmasa...
Magtymguly adyllygy depeleýän adamlary diniň üsti bilen toba etmäge, amana getirmäge çalyşýar.
Magtymguly, bu dünýäniň namysyn,
Ýygyp-düýrüp ele berdim hamysyn,
Pikir derýasyna aklym gämisin
Batyrmyşam çyka bilmen neýleýin?
diýen setirlerinde bolsa ýurtdaky ýagdaýyň şeýle bulaşyklygyndan baş çykaryp bilmeýändigini aýdypdyr. Şahyryň goşgularynda pikiriň gysga we dogry berilmegi bu goşgularyň ýatda oňat galmagynyň ilkinji şerti bolup durýar.
Watançylyk, gahrymançylyk lirikasy
Watançy şahyr Magtymgulynyň gahrymançylyk, il-ýurt, agzybirlik, birleşmek hakyndaky şygyrlary onuň döredijiligine iň görnükli orunlaryň birini eýeleýär. Bu temada Magtymguly "Türkmeniň", "Ýeli Gürgeniň" , "Depe nedir, düz nedir", "Öňi-ardy bilinmez", "Döker bolduk ýaşymyz", "Gidiji bolma", "Gözlär men", "Başy gerekdir", "Mert bolmaz" ýaly birnäçe goşgular döredipdir.
Magtymguly hakyky watançy hökmünde türkmen ýurduna, onuň gözel tebigatyna, baýlygyna, batyr ýigitlerine guwanypdyr. Şahyr "Gidiji bolma" şygrynda:
Gel köňlüm, men saňa nesihat kylaý:
Watany terk edip gidiji bolma
diýip, öz döwürdeşlerine ýüzlenýär. Magtymguly Türkmenistanyň, aýratyn hem öz önüp-ösen ýeri bolan Etrek, Gürgen töwerekleriniň giň, gözel we hasylly sähralaryny, daglaryny, tebigy baýlyklaryny, goç ýigitleri taryplaýar. Şahyryň "Ýeli Gürgeniň", "Türkmeniň" şygyrlarynyň şu setirleri-de oňa güwä geçýär:
Öňünde belent dag, serinde duman,
Deňizden öwüser ýeli Gürgeniň.
Bulut oýnap, baran dolsa çaýlara,
Akar boz bulanyp, sili Gürgeniň,
ýa-da
Dagda, düzde kowsa, saýýatlar diri,
Ala bilmez, ýolbars ogly türkmeniň.
Beýik şahyryň döwründe türkmen taýpalary dagynyk ýaşapdyrlar. Halk hemişe talanypdyr, ajaýyp zatlar weýran edilipdir. Magtymguly hemişe şeýle pajygaly durmuşdan gutulmagyň aladasyny edipdir. Ol keseki duşmanlardan goranmak üçin ýigitleri mertlige, gahrymanlyga çagyrypdyr:
Ýaşy ýeten arap atyň şanynda,
Mälim bolmaz depe nedir, düz nedir.
Ýüňi ýeten goç ýigidiň ýanynda,
Atmyş nedir, ýetmiş nedir, ýüz nedir.
Şahyr il-ýurt üçin hyzmat eden goç ýigitleri dabaralandyrýar, tersine namartlary, il-ýurduna hyýanat edýänleri näletleýär. Şu jähtden şahyryň şu setirlerini ýatlamak bolar:
Aga begler muhannesiň on müňi -
Mert ähliniň alty ýüzüne degmez.
"Är men" diýen her nöweçden är bolmaz,
Gaýraty, namysy, ary gerekdir.
Magtymguly dagynyk ýaşan türkmen taýpalaryny birleşdirmek bilen ýurduň özbaşdaklygyny, halkyň asuda ýaşamagyny gazanmak bolar diýen netije gelipdir. Bu ideýa şahyryň "Türkmeniň", "Döke bolduk ýaşymyz", "Türkmen binasy" ýaly şygyrlarynda öz beýanany tapypdyr:
Bir suprada taýýar kylynsa aşlar,
Göteriler ol ykbaly türkmeniň.
Teke, ýomut, gökleň, ýazyr, ärsary
Bir dowlete gulluk etsek bäşimiz.
Magtymgulynyň watançylyk, gahrymançylyk temada ýazan eserleri taryhy taýdan anyklygy, takyk manysy, çeper obrazlara baýlygy bilen-de tapawutlanýar.
Söýgi lirikasy
Magtymguly şahyr dostluk, söýgi temasyndan hem birtopar goşgy ýazypdyr. Bu temadan onuň "Gözel sen", "Gülzardan aýryldym", "Uýat eýleýir", "Bu derdi", "Boýlaryňa", "Durasyň geler ýaly ençeme goşgulary bar. Magtymguly yşky-liriki temada ýazan goşgularynda öz söýgülisi Meňli bilen baglanyşykly prograssiw pikirleri öňe sürýär. Ol gelin-gyzlaryň durmuşda uly hormata, söýgä mynasyp bolmalydyklaryny nygtamak bilen, olaryň owadanlyklaryny "Gözel sen" şygrynda şeýle taryplaýar:
Gyzyl diýsem-gyzyl, al diýsem-al sen,
Hindistanda şeker, Bulgarda-bal san,
Akyldar şahyr Magtymguly gelin-gyzlaryň akylly, pähimli edepli bolmaklaryny isläpdir, olaryň mertebesini ýokary tutupdyr. Bu ideýa "Durasyň geler" diýen goşgusynda örän çeper berilýär:
Gözel bardyr gözellerden zyýada,
Onyň gullugynda durasyň geler,
Edepli-ekramly, mylaýymzada,
Tä ölinçäň bile ýöresiň geler.
- Şahyr hapysa, sölite, nalajedeýin aýallary ýazgarypdyr:
Bardyr gözel, sirke basar saçyny,
Artmaz-ýuwmaz tabagynyň, daşyny,
Sylamaz atasyn, ene ýaşyny,
Anyň hyzmatyndan gaçasyň geler.
Magtymguly "Bilen bolmasa" diýen goşgusynyň şu setirlerinde il-günüň daşyny gorap ýören goç ýigitleriň özüne mynasyp ýary bolmasa, hemişe armandadyklaryny nygtaýar:
Är ýigidiň içi doly armandyr,
Gara göz, inçe bil ýary bolmasa.
Şahyr aýal-gyzlary satmak, dakylmak we köp aýallylyk ýaly zyýanly dessurlara garşy durupdyr. Şu babatda şahyr gumanistik pikirleri öňe sürüpdir.
Magtymgulynyň poeziýasynyň dili we çeperçiligi
Magtymguly edebi dili halk medeniýetiniň ösmeginiň, hökmany şertleriniň biri hasaplapdyr. Ol bu işi ählihalk işi diýip düşünipdir. Magtymguly edebiýatynyň diliniň halka düşnükli bolmagy ugrunda göreşip, çeperçilik serişdelerini öz eserlerinde örän ýerlikli ulanypdyr. Onuň şygyrlarynda halka düşnüksiz pikirlere, arap-pars sözlerine seýrek duşulýar. Bu bolsa onuň goşgularynyň höwes bilen okalmagyna sebäp bolýar. Magtymguly halkyň diline daýanmak bilen, ondan dilewarlygy we sadalygy öwrenipdir. Şahyr dili ösüş we göreş guraly hökmünde ulanypdyr. Magtymguly metaforalary, kapyýalary, ulaltma ýaly çeperçilik serişdeleriniň giňden ulanylmagy, şahyryň goşgularynyň çeperçiligini we obrazlygyny artdyrypdyr.
Magtymguly edebi dili halk medeniýetiniň ösmeginiň, hökmany şertleriniň biri hasaplapdyr. Ol bu işi ählihalk işi diýip düşünipdir. Magtymguly edebiýatynyň diliniň halka düşnükli bolmagy ugrunda göreşip, çeperçilik serişdelerini öz eserlerinde örän ýerlikli ulanypdyr. Onuň şygyrlarynda halka düşnüksiz pikirlere, arap-pars sözlerine seýrek duşulýar. Bu bolsa onuň goşgularynyň höwes bilen okalmagyna sebäp bolýar. Magtymguly halkyň diline daýanmak bilen, ondan dilewarlygy we sadalygy öwrenipdir. Şahyr dili ösüş we göreş guraly hökmünde ulanypdyr. Magtymguly metaforalary, kapyýalary, ulaltma ýaly çeperçilik serişdeleriniň giňden ulanylmagy, şahyryň goşgularynyň çeperçiligini we obrazlygyny artdyrypdyr.
Magtymguly, garyplaryň gözýaşy
Daglary ýandyrar, ereder daşy.
Şahyryň dörtleme formasyndaky goşgularynyň köpüsi on bir hem sekiz bogunly setirlerden ybarat. Magtymgulynyň dörtleme formasynda ýazan eserlerinde kapyýa, redif goşgynyň birinji bendinde dürli hili ulanylypdyr.
Bala sesin diňlär, asyp gulagyn, (a)
Döke-döke gözýaşynyň bulagyn, (a)
Bir jeren aldyrsa elden owlagyn (a)
Mäleý-mäleý gözlemeýen bolarmy (b).
Şahyryň bäşleme we altylama formadaky şygyrlary, esasan, 14-15 bogunly bolup, kapyýa we rediftaýdan hem meňzeşdir.
Magtymgulynyň milli türkmen edebiýatyny ösdürmekdäki roly
Beýik şahyr Magtymgulynyň eserleri durmuşyň dürli-dürli taraplaryny öz içine alýar. Magtymgulynyň döredijiligini örän oňat bilýän, gündogary öwreniji E.E.Bertels ony Jemşidiň jamy bilen deňeşdirýär. Jemşidiň jamy ýaly, Magtymgulynyň döredijiliginden hem islän zadyňy, bilmek isleýän meseläňi tapmak bolýar. Magtymguly türkmen klassyky edebiýatyny dünýä okyjylaryna tanadan genial şahyrdyr.
Magtymguly türkmen şahyrlarynyň köpüsiniň halypasydyr. Magtymguly öz döwürdeşlerine we özünden soňky ýetişen şahyrlaryň döredijiligine uly täsir edipdir. Bu täsir, ylaýta-da Zeliliniň, serkerde şahyr Seýdiniň, Keminäniň, Mollanepesiň, Mätäjiniň döredijiliginde görünýär. Magtymguly şahyry gara-galpaklaryň beýik şahyry Berdak hem halypasy hasaplapdyr. Ol bu barada "Yzlardym men" diýen şygrynda şeýle ýazýar:
Magtymgulyny men okap,
Sözlerini etdim togap.
Kemi barmy beriň jogap?
Şol şahyry yzlardym men.
Magtymgulynyň "Türkmeniň" diýen goşgusyny özi ýazdymyka
Magtymguly we Halk döredijiligi
Magtymgulynyň eserleri türkmenleriň örän baý halk döredijiligi hem-de Gündogaryň ýazuwly edebiýaty bilen aýrylmaz baglanyşyklydyr. Şahyryň döredijiliginiň folklor bilen baglanyşykly bolmagy onuň eserleriniň has-da gymmatyny artdýar. Wagt geçdigiçe, şahyryň aforizmleri halk içinde folklorlaşyp gidipdir:
- Eşiden deň bolmaz, gören göz bile...
- Agzalalyk agyr ile ýaraşmaz
- Her ýaman söz-ýürek bular.
- Gawunyň gowusyn şagal iýr diýrler
Çagyrylan ýere bar, otur-da turma,
Çagyrylmadyk ýere görünme,barma!
Hat-da ilat şular ýaly setirleri aýdanda, ony kimiň döredendigine gözi ýetmese-de, "Magtymguly aýdypdyr" diýýär. Beýik söz ussady Magtymgulynyň poeziýasy XIX asyryň ortalarynda Orta Aziýa, Russiýa, Ýewropa halklarynyň arasyndaky metbugatda görnüp başlaýar. Onuň essrleri köp alymlaryň, syýahatçylaryň ünsüni çekipdir. Şahyryň terjimehaly baradaky makala bilen birnäçe goşgusyny görnükli slawýan alymy we syýahatçysy Hodzko 1842-ýylda çap etdirýär. Alymlar A.Wamberi, W.W.Bartold, E.E.Bertels, L.N.Samoýlowiç, L.Klimowiç we başgalar şahyryň döredijiligine uly baha berip öwrenýärler.
Türkmen edebiýatçylaryndan B.A.Garryýew, G.O.Çaryýew, B.Kerbabaýew, M.Kösäýew, Z.B.Muhammedowa dagylar Magtymgulynyň eserlerini toplamakda we çap etmekde birnäçesi işleri geçirdiler. 1926, 1940, 1942-nji ýyllarda şahyryň eserler ýygyndysy çapdan çykdy. 1947-nji ýylda suratkeş A.Hajyýew Magtymgulynyň suratyny döretdi. Şahyryň ady Türkmen döwlet uniwersitetine we iň uly köçä hormatlanyp dakyldy. Aşgabatda ýerleşen şahyryň ýadygärliginiň ýanynda her ýyl poeziýa baýramçylygy geçirilýär.
Eserleri
Iň köp bilinýän milli duýgular bilen ýogrulan goşgularynyň arasynda "Türkmeniň", "Türkmen binasy", "Turgul diydiler" goşgularyny mysal getirmek bolar.
Ady her ýerde Magtymgulynyň ady häzirki günlerde birnäçe ýerde ulanylýar. Onuň adyny göterýän uniwersitet, mekdep, guramalar bar.
- Magtymguly adyndaky Ýaşlar guramasy
- Magtymguly adyndaky drama teatry
- Magtymguly adyndaky Türkmen döwlet uniwersiteti
- Balkanabat şäheriniň Magtymguly adyndaky ýöriteleşdirilen 2-nji orta mekdebi
Çeşme
- "Magtymguly Fragi's biography". Medeniýet. Ministry of Culture of Turkmenistan. Archived from the original on 17 May 2014. Retrieved 18 May 2014.
Başga sahypalara salgylar
- Magtymgulynyň ömri we döredijiligi Archived 2013-08-25 at the Wayback Machine
- Magtymgulynyň goşgular ýygyndysy
Awtor: www.NiNa.Az
Neşir edilen senesi:
wikipediýa, wiki, kitap, kitaplar, kitaphana, makala, oka, göçürip al, mugt, mugt göçürip al, mp3, wideo, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, surat, aýdym-saz, aýdym, film, kitap, oýun, oýunlar, jübi telefony, android, ios, alma, jübi telefony, samsung, iphone, xiomi, xiaomi kompýuter, Magtymguly hakda maglumat, Magtymguly näme? Magtymguly näme diýmek?
Magtymguly PyragyMagtymguly PyragyDoglan wagty we yeri1724y Balkan welayaty Gerkez Aradan cykan wagty we yeri1807y 83 yas GuburyAktokay Gonamcylygy EyranGalam adyAkyldar sahyrDiliTurkmenMilletiTurkmenEtnikasytiresindenUcurym yeri Magtymgulynyn omri we doredijiligiTurkmen halkynyn beyik sahyr ogly Magtymguly Pyragy goklen turkmenlerindendir Pyragy onun edebi lakamydyr Ol takmynan 1724 nji yylda Gurgen deryasynyn boyunda Hajygowsan diyen yerde eneden dogulyar Ol omrunin kopusini Etrek Gurgen Garrygala sebitlerinde geciripdir Sahyr Aleme belgilidir diyen sygrynda Yar geler wagt da gider gaflata cykmys gozlerim Acayyn diysem acylmaz ne agyr uykulydyr Bilmeyen soranlara aydyn bu garyb adymyz Asly gerkez yurdy Etrek ady Magtymgulydyr diyip oz adyny we niredendigini kimlerdendigini aydyar Magtymgulynyn kakasy Dowletmammet Azady ejesi Orazgul bolupdyr Magtymguly baslangyc terbiyani kakasy Dowletmammet Azadydan alyar Ol bu barada Ylym owreden ussat kyblam pederdir diyip yazyar Magtymguly ilki oba mekdebinde okayar Onun ilkinji mugallymyna Nyyazsalyh diyer ekenler Magtymguly oran zehinli we yiti akylly bolupdyr Ol durli kitaplary cakdan asa kop we irginsiz okapdyr Magtymguly yas wagty kakasyndan ejesinden we obanyn garry adamlaryndan kop kop halk rowayatlary gosgy gazallary erteki we nakyllary howes bilen dinleyar eken Ol kakasy Dowletmammet Azadynyn doreden eserlerinin kopusini yatdan owrenipdir Magtymgulynyn zehinliligine okuwa howesliligine goz yetiren Dowletmammet onun ylymly adam bolup yetismeginin aladasyny edipdir XVIII asyrda Etrek Ahal Mary sebilerinde guycli medreseler bolmandyr Sonun ucin Dowletmammet Azady oz oglyny ilki Halajyn Gyzylayak obasynda yerlesyan ol wagt guycli hasap edilen Idris babanyn medresesine okuwa iberyar Magtymguly bu medresede birnace wagt okayar Sonra ol Buhara gidyar Buharada Gogeldas atly medresa okuwa gidyar we onda iki yyl okayar Sahyr hem medresede ders beryan siraly turkmen Nury Kazym ibn Bahr bilen hem tanysyar we onun bilen dostlasyar Emma medresedaki talyplaryn tertip duzguninin bozuklygy Magtymgulynyn bu medresani taslamagyna sebap bolyar Magtymguly esasy bilimi Hywadaky Sirgazy medresesinde alyar Ol Sirgazy medresesinde 3 yyl okayar Medresede berilyan derslerin dasynda hem Gundogaryn gornukli sahyrlary Nyzamynyn Nesiminin Fizulynyn Nowayynyn we basgalaryn eserlerini irginsiz okayar Ol medresede okayanlaryn arasynda ozuni derrew tanadyp zehinli talyplaryn hataryna gosulyar Okuwyn ilkinji yylynda Magtymguly talyplaryn halypasy bolyar Sonky yylda bolsa mugallym ozi yok wagty ders gecirmegi de Magtymgula ynanyar ekeni Emma kakasynyn yarawsyzlanandygy ucin medresani doly tamamlap bilmandir Magtymguly oz dowrunin in bilimli we dusunjeli adamy bolup yetisipdir Magtymguly jahankesde adam bolupdyr Dunyanin kop yerlerine syyahat etmek duygusy onda yaslykda doreyar Bu syyahatlar sahyryn dunyagaraysyny gineldipdir Magtymguly oglan okatmakdan basga tanymal zergar bolupdyr we kumusden altyndan durli bezeg saylaryny yasapdyr Magtymgulynyn masgala yagdayy jedelli meselelerin biri bolup duryar Gosgularyna esaslanyp onun Menli diyen gyzy soyendigini yone kabir sebaplere gora alyp bilmandigi hakda alymlar netija gelyarler Magtymgula Akgyz diyen yennesi dakylyar Ondan iki ogul bolup olar hem yaslykda yogalyarlar Sahyr ogullarynyn olumine gynanyp Yzlamayan bolarmy Mubtela kyldy eserleri doredipdir Magtymguly oran parasatly gepe ceper marekesoyen adamdy Ol ozunin gowy hasiyetleri bilen halka gorelde gorkezipdir akyl payhasy bilen kop adamlary terbiyelapdir Magtymguly takmynan 1807 nji yylda Atasary diyilyan cesmanin boyunda Sonudagyn yanynda aradan cykyar Ony kakasynyn yanynda Garry molla Eyranda gonamcylygynda jaylapdyrlar MAGTYMGULY 1724 1807 yasap gecipdir Magtymguly doredijilik isine yaska baslapdyr Magtymguly gosgularyny kopculigin uysen yerinde toy meylislerde okap berip adamlary gahrymancylyga ar namysly husgar bolmaklyga cagyrypdyr Onun ylham cesmesi halk we onun guzerany bolupdyr Sahyryn doredijiligi durli temalarda bolan kop sanly sygyrlardan we poemalardan ybaratdyr Onun oz golyazmalary bize gelip yetmandir Magtymguly kop sygyrlaryny Pyragy lakamy bilen duzupdir Onun doredijiligi XVIII asyr turkmen durmusyny owrenmage oran kop material beryar Magtymgulynyn sygyrlary esasan watancylyk gahrymancylyk owut nesihat sosial densizlik ysky liriki dostluk barada gumanistik ideyalary one suryar Magtymguly Pyragyn hacan doglandygy belli dal Magtymguly Pyragy bilisimiz yaly okde akyldar sahyr bolany ucin onun 300 yas mynasibetli 2024 nji yyla Pahim payhas ummany Magtymguly Pyragy diyen ady goydy Magtymgulynyn doredijilik tematikasyMagtymgulynyn doredijilik tematikasy gin we hertaraply Onda turkmen halkynyn gecmisi geljegi we sol wagtky yagdayy goz onune gelyar Durmus meseleleri baradaky sygyrlaryBeyik akyldar Magtymgulynyn doredijiliginde durmus meseleleri baradaky sygyrlary esasy orunlaryn birini eyeleyar Ol cilim cekmek nas atmak ogurlyk nahak gan dokmek yaly pis hasiyetlere garsy gores alyp barypdyr Ozunin gosgularynda olary rehimsiz yazgarypdyr Sol goresde ceper dili yarag hokmunde ulanypdyr Sahyr Nas atan sygrynda nas atanyn hapasyzcylygyny gorkezip ony masgaralayar we su karini taslamaga cagyryar Akar durar usti basyn poh eder Senden gacar deni dusun nas atan Sahyr ozunin eserlerinde gybatkesligi tohmeti in bir yaramaz hasiyet hokmunde yazgaryar Omrun yele berme azma yolundan Agyrtmagyl ili gunun gybatkes Magtymguly yaman hasiyetleri yazgarmak bilen erbetlikleri dini dusunjelerin usti bilen tertibe salmaga synanysypdyr Sahyr gelin gyzlaryn edepli pakize mylayym bolmagyny islapdir ata enani sylamayan hapysa gelin gyzlary pislapdir Gozel bardyr sirke basar sacyny Artmaz yuwmaz tabagynyn dasyny Sylamaz atasyn ene yasyny Onyn hyzmatyndan gacasyn geler Magtymguly yaramaz hasiyetlere garsy goresmek temasyny edebiyatda gin mocberde islap we propagandirlan sahyrdyr Owut nesihat hasiyetli gosgulary MeyilnamaSahyryn doredijiliginde adamlarda onat hasiyetleri terbiyelemekde uly orny owut nesihat hasiyetli sygyrlar tutyar Bu temadan Magtymguly Janyna degmez Durasyn geler Yor bilani Il yagsy Zor bolar Bolar Ayrylma yaly onlarca sygyr yazypdyr Sahyr bu gosgularynda dowurdeslerine asylly terbiye bermek olaryn mert ar namysly bolmaklaryny nesihat edip binamys namartlary yansa alypdyr Sahyr Gerekdir diyen sygrynda Gin yerde garga dey bolsun wehimli Yerinde hunari isi gerekdir diyip yigidin gowruminin gin gerekli yerinde hunarinin bolmaly dygyny husgarligini beyan edipdir Magtymgulynyn Il bilani sygrynyn Goc yigide toydur bayram Her is gelse il bilani setirleri agzybirligi undapdir Sahyr Janyna degmez gosgusynda hesiyeti boyunca gapma garsy adamy suratlandyryar Adam bar mun tumen iydirsen azdyr Bardyr adam iyen nanyna degmez Sahyr onat hesiyetleri undande yaramaz hasiyetleri yazgaranda wagyz nesihat etmek tarinden peydalanyar Ol ahli turkmen yigitlerini jen meydanynda su sypatda gormek isleyar At salanda donuz kimin topulyp Ayy kimin asylysy gerekdir Magtymguly onat gylyk hasiyetler adamyn bezegi diyip dusunipdir Sosial densizlik temasyMagtymgulynyn doredijiliginde sotsial densizlik meselesi duypli islenen temalaryn biridir Onun bu temada yazan eserlerine Salar gusun anlamaz Gaca baslady Otup baradyr Yat bolar Il gozlar Kare dondi Golda bary bolmasa Ajap eyyam gelmedi yaly sygyrlar degislidir Magtymgulynyn dowrunde turkmen topragy dasary yurt basybalyjylary icerki han begler tarapyndan depelenipdir Su yagdayy sahyr Gaca baslady diyen sygrynda seyle beyan edyar Gomuldi deryalar yykyldy daglar Yetimler gozyasyn doke baslady Orramsydan bolan haramhor begler Yurdy bir yanyndan yyka baslady Sahyr zamanasyny erbetligin mekanyna owren adamlary yazgaryar Salarda galmady hokmi adalat Magtymguly ozunin adalatsyzlygyn hokum suryan jemgiyetinde yasayandygyny seyle jemgyyetde zadyn malyn baylygyn bolmasa aljak galan yokdugyny Golda bary bolmasa sygrynda gorkszipdir Zamana beyledir goze ilmezler Her yigidin golda bary bolmasa Magtymguly adyllygy depeleyan adamlary dinin usti bilen toba etmage amana getirmage calysyar Magtymguly bu dunyanin namysyn Yygyp duyrup ele berdim hamysyn Pikir deryasyna aklym gamisin Batyrmysam cyka bilmen neyleyin diyen setirlerinde bolsa yurtdaky yagdayyn seyle bulasyklygyndan bas cykaryp bilmeyandigini aydypdyr Sahyryn gosgularynda pikirin gysga we dogry berilmegi bu gosgularyn yatda onat galmagynyn ilkinji serti bolup duryar Watancylyk gahrymancylyk lirikasyWatancy sahyr Magtymgulynyn gahrymancylyk il yurt agzybirlik birlesmek hakyndaky sygyrlary onun doredijiligine in gornukli orunlaryn birini eyeleyar Bu temada Magtymguly Turkmenin Yeli Gurgenin Depe nedir duz nedir Oni ardy bilinmez Doker bolduk yasymyz Gidiji bolma Gozlar men Basy gerekdir Mert bolmaz yaly birnace gosgular doredipdir Magtymguly hakyky watancy hokmunde turkmen yurduna onun gozel tebigatyna baylygyna batyr yigitlerine guwanypdyr Sahyr Gidiji bolma sygrynda Gel konlum men sana nesihat kylay Watany terk edip gidiji bolma diyip oz dowurdeslerine yuzlenyar Magtymguly Turkmenistanyn ayratyn hem oz onup osen yeri bolan Etrek Gurgen towereklerinin gin gozel we hasylly sahralaryny daglaryny tebigy baylyklaryny goc yigitleri taryplayar Sahyryn Yeli Gurgenin Turkmenin sygyrlarynyn su setirleri de ona guwa gecyar Onunde belent dag serinde duman Denizden owuser yeli Gurgenin Bulut oynap baran dolsa caylara Akar boz bulanyp sili Gurgenin ya da Dagda duzde kowsa sayyatlar diri Ala bilmez yolbars ogly turkmenin Beyik sahyryn dowrunde turkmen taypalary dagynyk yasapdyrlar Halk hemise talanypdyr ajayyp zatlar weyran edilipdir Magtymguly hemise seyle pajygaly durmusdan gutulmagyn aladasyny edipdir Ol keseki dusmanlardan goranmak ucin yigitleri mertlige gahrymanlyga cagyrypdyr Yasy yeten arap atyn sanynda Malim bolmaz depe nedir duz nedir Yuni yeten goc yigidin yanynda Atmys nedir yetmis nedir yuz nedir Sahyr il yurt ucin hyzmat eden goc yigitleri dabaralandyryar tersine namartlary il yurduna hyyanat edyanleri naletleyar Su jahtden sahyryn su setirlerini yatlamak bolar Aga begler muhannesin on muni Mert ahlinin alty yuzune degmez Ar men diyen her nowecden ar bolmaz Gayraty namysy ary gerekdir Magtymguly dagynyk yasan turkmen taypalaryny birlesdirmek bilen yurdun ozbasdaklygyny halkyn asuda yasamagyny gazanmak bolar diyen netije gelipdir Bu ideya sahyryn Turkmenin Doke bolduk yasymyz Turkmen binasy yaly sygyrlarynda oz beyanany tapypdyr Bir suprada tayyar kylynsa aslar Goteriler ol ykbaly turkmenin Teke yomut goklen yazyr arsary Bir dowlete gulluk etsek basimiz Magtymgulynyn watancylyk gahrymancylyk temada yazan eserleri taryhy taydan anyklygy takyk manysy ceper obrazlara baylygy bilen de tapawutlanyar Soygi lirikasyMagtymguly sahyr dostluk soygi temasyndan hem birtopar gosgy yazypdyr Bu temadan onun Gozel sen Gulzardan ayryldym Uyat eyleyir Bu derdi Boylaryna Durasyn geler yaly enceme gosgulary bar Magtymguly ysky liriki temada yazan gosgularynda oz soygulisi Menli bilen baglanysykly prograssiw pikirleri one suryar Ol gelin gyzlaryn durmusda uly hormata soyga mynasyp bolmalydyklaryny nygtamak bilen olaryn owadanlyklaryny Gozel sen sygrynda seyle taryplayar Gyzyl diysem gyzyl al diysem al sen Hindistanda seker Bulgarda bal san Akyldar sahyr Magtymguly gelin gyzlaryn akylly pahimli edepli bolmaklaryny islapdir olaryn mertebesini yokary tutupdyr Bu ideya Durasyn geler diyen gosgusynda oran ceper berilyar Gozel bardyr gozellerden zyyada Onyn gullugynda durasyn geler Edepli ekramly mylayymzada Ta olincan bile yoresin geler Sahyr hapysa solite nalajedeyin ayallary yazgarypdyr Bardyr gozel sirke basar sacyny Artmaz yuwmaz tabagynyn dasyny Sylamaz atasyn ene yasyny Anyn hyzmatyndan gacasyn geler Magtymguly Bilen bolmasa diyen gosgusynyn su setirlerinde il gunun dasyny gorap yoren goc yigitlerin ozune mynasyp yary bolmasa hemise armandadyklaryny nygtayar Ar yigidin ici doly armandyr Gara goz ince bil yary bolmasa Sahyr ayal gyzlary satmak dakylmak we kop ayallylyk yaly zyyanly dessurlara garsy durupdyr Su babatda sahyr gumanistik pikirleri one surupdir Magtymgulynyn poeziyasynyn dili we ceperciligiTurkmen manaty Magtymguly edebi dili halk medeniyetinin osmeginin hokmany sertlerinin biri hasaplapdyr Ol bu isi ahlihalk isi diyip dusunipdir Magtymguly edebiyatynyn dilinin halka dusnukli bolmagy ugrunda goresip cepercilik serisdelerini oz eserlerinde oran yerlikli ulanypdyr Onun sygyrlarynda halka dusnuksiz pikirlere arap pars sozlerine seyrek dusulyar Bu bolsa onun gosgularynyn howes bilen okalmagyna sebap bolyar Magtymguly halkyn diline dayanmak bilen ondan dilewarlygy we sadalygy owrenipdir Sahyr dili osus we gores guraly hokmunde ulanypdyr Magtymguly metaforalary kapyyalary ulaltma yaly cepercilik serisdelerinin ginden ulanylmagy sahyryn gosgularynyn ceperciligini we obrazlygyny artdyrypdyr Magtymguly edebi dili halk medeniyetinin osmeginin hokmany sertlerinin biri hasaplapdyr Ol bu isi ahlihalk isi diyip dusunipdir Magtymguly edebiyatynyn dilinin halka dusnukli bolmagy ugrunda goresip cepercilik serisdelerini oz eserlerinde oran yerlikli ulanypdyr Onun sygyrlarynda halka dusnuksiz pikirlere arap pars sozlerine seyrek dusulyar Bu bolsa onun gosgularynyn howes bilen okalmagyna sebap bolyar Magtymguly halkyn diline dayanmak bilen ondan dilewarlygy we sadalygy owrenipdir Sahyr dili osus we gores guraly hokmunde ulanypdyr Magtymguly metaforalary kapyyalary ulaltma yaly cepercilik serisdelerinin ginden ulanylmagy sahyryn gosgularynyn ceperciligini we obrazlygyny artdyrypdyr Magtymguly garyplaryn gozyasy Daglary yandyrar ereder dasy Sahyryn dortleme formasyndaky gosgularynyn kopusi on bir hem sekiz bogunly setirlerden ybarat Magtymgulynyn dortleme formasynda yazan eserlerinde kapyya redif gosgynyn birinji bendinde durli hili ulanylypdyr Bala sesin dinlar asyp gulagyn a Doke doke gozyasynyn bulagyn a Bir jeren aldyrsa elden owlagyn a Maley maley gozlemeyen bolarmy b Sahyryn basleme we altylama formadaky sygyrlary esasan 14 15 bogunly bolup kapyya we rediftaydan hem menzesdir Magtymgulynyn milli turkmen edebiyatyny osdurmekdaki rolyBeyik sahyr Magtymgulynyn eserleri durmusyn durli durli taraplaryny oz icine alyar Magtymgulynyn doredijiligini oran onat bilyan gundogary owreniji E E Bertels ony Jemsidin jamy bilen denesdiryar Jemsidin jamy yaly Magtymgulynyn doredijiliginden hem islan zadyny bilmek isleyan meselani tapmak bolyar Magtymguly turkmen klassyky edebiyatyny dunya okyjylaryna tanadan genial sahyrdyr Magtymguly turkmen sahyrlarynyn kopusinin halypasydyr Magtymguly oz dowurdeslerine we ozunden sonky yetisen sahyrlaryn doredijiligine uly tasir edipdir Bu tasir ylayta da Zelilinin serkerde sahyr Seydinin Keminanin Mollanepesin Matajinin doredijiliginde gorunyar Magtymguly sahyry gara galpaklaryn beyik sahyry Berdak hem halypasy hasaplapdyr Ol bu barada Yzlardym men diyen sygrynda seyle yazyar Magtymgulyny men okap Sozlerini etdim togap Kemi barmy berin jogap Sol sahyry yzlardym men Magtymgulynyn Turkmenin diyen gosgusyny ozi yazdymykaMagtymguly we Halk doredijiligiMagtymgulynyn eserleri turkmenlerin oran bay halk doredijiligi hem de Gundogaryn yazuwly edebiyaty bilen ayrylmaz baglanysyklydyr Sahyryn doredijiliginin folklor bilen baglanysykly bolmagy onun eserlerinin has da gymmatyny artdyar Wagt gecdigice sahyryn aforizmleri halk icinde folklorlasyp gidipdir Esiden den bolmaz goren goz bile Agzalalyk agyr ile yarasmaz Her yaman soz yurek bular Gawunyn gowusyn sagal iyr diyrler Cagyrylan yere bar otur da turma Cagyrylmadyk yere gorunme barma Hat da ilat sular yaly setirleri aydanda ony kimin doredendigine gozi yetmese de Magtymguly aydypdyr diyyar Beyik soz ussady Magtymgulynyn poeziyasy XIX asyryn ortalarynda Orta Aziya Russiya Yewropa halklarynyn arasyndaky metbugatda gornup baslayar Onun essrleri kop alymlaryn syyahatcylaryn unsuni cekipdir Sahyryn terjimehaly baradaky makala bilen birnace gosgusyny gornukli slawyan alymy we syyahatcysy Hodzko 1842 yylda cap etdiryar Alymlar A Wamberi W W Bartold E E Bertels L N Samoylowic L Klimowic we basgalar sahyryn doredijiligine uly baha berip owrenyarler Turkmen edebiyatcylaryndan B A Garryyew G O Caryyew B Kerbabayew M Kosayew Z B Muhammedowa dagylar Magtymgulynyn eserlerini toplamakda we cap etmekde birnacesi isleri gecirdiler 1926 1940 1942 nji yyllarda sahyryn eserler yygyndysy capdan cykdy 1947 nji yylda suratkes A Hajyyew Magtymgulynyn suratyny doretdi Sahyryn ady Turkmen dowlet uniwersitetine we in uly koca hormatlanyp dakyldy Asgabatda yerlesen sahyryn yadygarliginin yanynda her yyl poeziya bayramcylygy gecirilyar EserleriIn kop bilinyan milli duygular bilen yogrulan gosgularynyn arasynda Turkmenin Turkmen binasy Turgul diydiler gosgularyny mysal getirmek bolar Ady her yerde Magtymgulynyn ady hazirki gunlerde birnace yerde ulanylyar Onun adyny goteryan uniwersitet mekdep guramalar bar Magtymguly adyndaky Yaslar guramasy Magtymguly adyndaky drama teatry Magtymguly adyndaky Turkmen dowlet uniwersiteti Balkanabat saherinin Magtymguly adyndaky yoritelesdirilen 2 nji orta mekdebiCesme Magtymguly Fragi s biography Medeniyet Ministry of Culture of Turkmenistan Archived from the original on 17 May 2014 Retrieved 18 May 2014 Basga sahypalara salgylarMagtymgulynyn omri we doredijiligi Archived 2013 08 25 at the Wayback Machine Magtymgulynyn gosgular yygyndysy