Azərbaycan
Malta
ශ්රී ලංකාව
Türkmenistan
Türkiyə
Türkmenler gadymy oguzlardan gelip çykan türki halky Türkmenistanyň esasy we ýerli ilaty şeýle hem Eýranyň Owganystanyň
Türkmenler
Türkmenler - gadymy oguzlardan gelip çykan türki halky, Türkmenistanyň esasy we ýerli ilaty, şeýle hem Eýranyň, Owganystanyň, Özbegistanyň we Gazagystanyň awtohton ilatydyr. Türkmenleriň kiçi toparlary Täjigistanyň we Pakistanyň çäginde we XVII asyrdan bäri Russiýanyň çäginde ýaşaýarlar (Astrahan we Stawropol Türkmenleri). Türkiýe, Siriýa we Yrak türkmenleri Orta asyrlarda Orta Aziýadan Ýakyn Gündogara göçüp gelen türkmenleriň nesilleridir.
| Jemi ilat sany | |
|---|---|
| c. 10 milliona | |
| Sebitler we ilat sanlary | |
| Türkmenistan | 6,248,000 |
| Eýran | 3,000,000 |
| Owganystan | 3,000,000 |
| Özbegistan | 250,000 |
| 110,000 | |
| Russiýa | 46,885 |
| Täjigistan | 15,171 |
| Ukraina | 7,709 |
| 120,000 | |
| 60,000,000 | |
| Diller | |
| Türkmen dili | |
| Din | |
| Köp bölegi Yslam | |
a. ^ Jemi millet sany Çeşmelere göra hasaplandy. | |
Gadymy döwürlerde özlerini Oguz diýip atlandyrypdyrlar, orta asyrlarda özüne "Türkmen" diýip başlapdyrlar. Gadymy Rus dilinde türkmenlere Torkmenler we Taurmenler termini diýilýärdi.
Taryh
Makalamyzyn başynda "Türkmen" sözüniň manysyna durup geçsek ähli babatda maksadymyza läýik bolarmyka diýen. Bu maglumaty biz Ewropadan ya-da başga yerlerin alymlaryndan alman, ony biz garaşsyz çeşmelerden alsak elbette gowy bolar. Munu biz Gündogar Türkistanda (Häzirki wağtda Hytaý Halk Respublikasynyň demirgazyk günbatar bölegi) yaşap geçen älymymyz, Türkşynas Mahmyt Kaşgarlynyn "Dîvânı luğât et-Türk" (älymyn Bagdatda yazyp tamamlan eseri, dili Karahanlyçadyr) eserinin "Oguzlar" babyndan alsak onda, Islam dinine imin eden Oguz boýlaryna Türk-iman diýlendigini bileris. Bilşimiz ýaly Islam dinine iman etmedik Oguzlarda bardyr, Mysal üçin Moldowada yaşayan Gökoguzlar (Gagauzlar) olaryň dinleri hristiançylykdyr, dilleri hem Oguz Türkçesine ören ýakyndyr. Mowzugumuza dolanyp gelsek, Islamyn Orta gelmegi bilen Islam dinini kabul edip taryh sahnasyna çykan esgerlerdir. Islamdan önki taryhda biz olary dine Oguzlar ya-da Türkler diyip bilýeris. Arap taryhçylarynyň aytmagyna göre bir günde 200 mün adam musulman bolupdur. Yene bellep geçmeli zat Arap serkerdelerinin beren maglumatlarynda gowsa sypdyrmaýan kaçsa tutdurmaýan söweşicilerdigi aydylýar, hatta Arap serkerdeleri olary gowalamazlygy esgerlerine maslahat beripdirler, çünki olaryn atyn üstünde wagty yza seredip atan oklary nyşana has göni ve dürüst degýen eken. Bu söweşiciler gelcekde kurulcak Türkmen döwletlerini ve Islamy haçlylardan koracak esgerlerdi.
Soltân Alp-Arslanın Malazgirt (1071-nci yılın 26 ‘august’ı) yenişinden son Türkistândakı ve Horâsândakı Türkmenler Anadolâ taraf göçleri yola koyup başladılar. Anadolâ göçüp gelen Türkmen tâyfaları öz beğliklerini döredip Selcûklı soltânlarına tâbîn boldular. Soltân Sancarın ölümünden son, Anadoluda Anadolı Selcûklı dövleti dovâm etdi. Izda kâlan Türkmenler bolsa ozal Horezmşâhların ve ol dövletin Monğol koşunları tarafından yıkılmağı netîcesinde Monğolların kol astına düşdüler. yöne ızda kâlan Türkmenler Söyün Hanîli tâyfa birleşmesini döredip Daşoğuz ve İçoğuz ulğamı bilen Monğollara karşı durdular. Bu tâyfalar esâsan hem hêzirki vağtda Türkmenistânın, Afğanıstânın ve Îrânın çeklerinde yaşayan Türkmenlerdir. Bu Türkmen tâyfaları Oğuzların Salır boyuna değişlidir. Sebêbi Monğol basıp alışları dövründe Salırlar Hêzirki Türkmenistânın ve Îrânın çeklerine yayradılar ve şondan son her topar öz toparının serdârının âdı bilen âtlandırılıp başlandı. Muna mısâl edip Hîvâ hanı Abul Kâzînın "Al Şacarayı Terêkime" eserinde "Salır boyunda Ersarı bay âtlı biri dünyê geldi" diyip yazyar. Bilşimiz yalı Ersarı baba Ersarı Türkmenlerinin serdârıdır. Îrâna geçen Salırlar Îrânda öz dövletini kurmağı başaran hem bolsalar ol dövlet Monğollar tarafından yıkıldı. Sonra Anadoluda Kâzî Burhâneddînın kuran dövleti hem Salır boyuna değişlidir. Monğollardan sonra Türkmen diyârında Türkmenlerin özüne değişli bir dövlet kurulmadı. Üstesinede Türkmen diyârı, Hîvâ hanlığı, Buhârâ emîrliği hemde Îrân arasında bir söveş meydânı hâlına geldi. Bu adâlatsız uruşlar tê Gökdepe söveşine çenli dovâm etdi. Başından köp sövdâları geçiren Türkmen halkı in sonunda ‘Russ pâdışâlığının kol astına düşdü. Ondan sonra ‘Soviet’ler dövleti, bu halkı ôtdan alıp suva sokdı... 1991 nci yılda ‘Soviet’ler dövletinin yıkılması bilen öz karaşsız, bâkî bîtaraf dövletini kurmağı başaran Türkmenler, hêzirki vağtda katı dar mânâ eye bolan milletin âdına eye boldular. Aslında Âzerbaycân ve Türkiye de yaşayan halkda kanıbir doğanlarımız.
Türkmen taryhynyň döwürleri. Orta asyrlarda ata-babalarymyzyň guran döwletleri. Türkmenleriň ata-babalary dünýäniň dürli ýerlerine ýaýrap, ulyuly döwletleri, hanlyklary, beglikleri, atabeglikleri döredip, Aziýanyň, Ýewropanyň we Demirgazyk Afrikanyň dürli ýerlerinde döwlet gurluşynda, medeniýetde, ylymda uly işler bitirip, adamzat taryhynda öçmejek yz galdyrypdyrlar. Halkymyzyň gadymy geçmişiniň anyk delilnamalar esasynda açylyp başlanmagy milli buýsanjymyzy artdyrdy, taryhymyza bolan garaýşymyzy has-da belende göterdi. Bir söz bilen aýdylanda, türkmen halky öz geçmiş taryhyna bolan teşneligini arkaýyn gandyryp, geçmişi baradaky her bir buýsançly täzeligi bilip başlady. Türkmenler, dogrudan-da, öz gadymy ata watanynda ösüp-örňän we soňra dünýäniň dürli ýerlerine ýaýran halkdyr, türkmenler gadymyýetde we orta asyrlarda edermen hem merdana millet hökmünde taryhy sahna çykyp, geçmişde şöhratly yz galdyrypdyrlar. Orta asyrlarda, has takygy X-XVI asyrlarda türkmenler tarapyndan döredilen Garahanly, Beýik oguz türkmen, Gaznaly, Seljukly, Köneürgenç (Horezmşalar), Osmanly, Memluk, Akgoýunly, Garagoýunly, Sefewi türkmenleriniň döwletleriniň, Hindistandaky türkmen soltanlyklarynyň, beglikleriň, atabeglikleriň has gülläp ösen wagtydyr. Şol döwrüň beýik soltanlary, şalary, hökümdarlary döwlet gurluşynda örän wajyp tejribe toplapdyrlar. Gündogarda “Döwlet gurjak bolsaň, türkmeni çagyr” diýen nakylyň dörändigi tötänden däldir. Gaznaly türkmen döwleti – paýtagty Owganystanyň Gazna şäheri bolup, şol bir wagtda döwletiň ady-da Gazna şäheri bilen baglydyr.
Baglanyşykly
Çeşmeler
- "The World Factbook". Archived from the original on 12 June 2007. Retrieved 18 March 2015.
- "The World Factbook". Archived from the original on 3 February 2012. Retrieved 18 March 2015.
- "Ethnic Millets". Library of Congress Country Studies. 1997. Retrieved 2010-10-08. ^ Jump up to: a b
- Alisher Ilhamov (2002). Ethnic Atlas of Uzbekistan. Open Society Institute: Tashkent.
- Refugees, United Nations High Commissioner for. "UNHCR - The UN Refugee Agency" (PDF). www.unhcr.org.
- 2002
- 2002 Tajikistani census (2010)
- "About number and composition sanulation of Ukraine by data All-Ukrainian census of the sanulation 2001". Ukraine Census 2001. State Statistics Committee of Ukraine. Retrieved 17 January 2012.
- С. Г. Агаджанов. Очерки истории огузов и туркмен Средней Азии IX-XIII вв. — Рипол Классик. — 301 с. — ISBN 978-5-517-60993-9.
>
| Bu makala ownuk makaladyr. Ony üýtgetmek hem-de ösdürmek arkaly Wikipediýa kömek edip bilersiňiz. |
Awtor: www.NiNa.Az
Neşir edilen senesi:
wikipediýa, wiki, kitap, kitaplar, kitaphana, makala, oka, göçürip al, mugt, mugt göçürip al, mp3, wideo, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, surat, aýdym-saz, aýdym, film, kitap, oýun, oýunlar, jübi telefony, android, ios, alma, jübi telefony, samsung, iphone, xiomi, xiaomi kompýuter, Türkmenler hakda maglumat, Türkmenler näme? Türkmenler näme diýmek?
Turkmenler gadymy oguzlardan gelip cykan turki halky Turkmenistanyn esasy we yerli ilaty seyle hem Eyranyn Owganystanyn Ozbegistanyn we Gazagystanyn awtohton ilatydyr Turkmenlerin kici toparlary Tajigistanyn we Pakistanyn caginde we XVII asyrdan bari Russiyanyn caginde yasayarlar Astrahan we Stawropol Turkmenleri Turkiye Siriya we Yrak turkmenleri Orta asyrlarda Orta Aziyadan Yakyn Gundogara gocup gelen turkmenlerin nesilleridir Turkmenler Turkmenler Tүrkmenler Jemi ilat sanyc 10 millionaSebitler we ilat sanlaryTurkmenistan6 248 000Eyran3 000 000Owganystan3 000 000Ozbegistan250 000110 000Russiya46 885Tajigistan15 171Ukraina7 709120 00060 000 000DillerTurkmen diliDinKop bolegi Yslama Jemi millet sany Cesmelere gora hasaplandy Gadymy dowurlerde ozlerini Oguz diyip atlandyrypdyrlar orta asyrlarda ozune Turkmen diyip baslapdyrlar Gadymy Rus dilinde turkmenlere Torkmenler we Taurmenler termini diyilyardi TaryhMakalamyzyn basynda Turkmen sozunin manysyna durup gecsek ahli babatda maksadymyza layik bolarmyka diyen Bu maglumaty biz Ewropadan ya da basga yerlerin alymlaryndan alman ony biz garassyz cesmelerden alsak elbette gowy bolar Munu biz Gundogar Turkistanda Hazirki wagtda Hytay Halk Respublikasynyn demirgazyk gunbatar bolegi yasap gecen alymymyz Turksynas Mahmyt Kasgarlynyn Divani lugat et Turk alymyn Bagdatda yazyp tamamlan eseri dili Karahanlycadyr eserinin Oguzlar babyndan alsak onda Islam dinine imin eden Oguz boylaryna Turk iman diylendigini bileris Bilsimiz yaly Islam dinine iman etmedik Oguzlarda bardyr Mysal ucin Moldowada yasayan Gokoguzlar Gagauzlar olaryn dinleri hristiancylykdyr dilleri hem Oguz Turkcesine oren yakyndyr Mowzugumuza dolanyp gelsek Islamyn Orta gelmegi bilen Islam dinini kabul edip taryh sahnasyna cykan esgerlerdir Islamdan onki taryhda biz olary dine Oguzlar ya da Turkler diyip bilyeris Arap taryhcylarynyn aytmagyna gore bir gunde 200 mun adam musulman bolupdur Yene bellep gecmeli zat Arap serkerdelerinin beren maglumatlarynda gowsa sypdyrmayan kacsa tutdurmayan sowesicilerdigi aydylyar hatta Arap serkerdeleri olary gowalamazlygy esgerlerine maslahat beripdirler cunki olaryn atyn ustunde wagty yza seredip atan oklary nysana has goni ve durust degyen eken Bu sowesiciler gelcekde kurulcak Turkmen dowletlerini ve Islamy haclylardan koracak esgerlerdi Soltan Alp Arslanin Malazgirt 1071 nci yilin 26 august i yenisinden son Turkistandaki ve Horasandaki Turkmenler Anadola taraf gocleri yola koyup basladilar Anadola gocup gelen Turkmen tayfalari oz begliklerini doredip Selcukli soltanlarina tabin boldular Soltan Sancarin olumunden son Anadoluda Anadoli Selcukli dovleti dovam etdi Izda kalan Turkmenler bolsa ozal Horezmsahlarin ve ol dovletin Mongol kosunlari tarafindan yikilmagi neticesinde Mongollarin kol astina dusduler yone izda kalan Turkmenler Soyun Hanili tayfa birlesmesini doredip Dasoguz ve Icoguz ulgami bilen Mongollara karsi durdular Bu tayfalar esasan hem hezirki vagtda Turkmenistanin Afganistanin ve Iranin ceklerinde yasayan Turkmenlerdir Bu Turkmen tayfalari Oguzlarin Salir boyuna degislidir Sebebi Mongol basip alislari dovrunde Salirlar Hezirki Turkmenistanin ve Iranin ceklerine yayradilar ve sondan son her topar oz toparinin serdarinin adi bilen atlandirilip baslandi Muna misal edip Hiva hani Abul Kazinin Al Sacarayi Terekime eserinde Salir boyunda Ersari bay atli biri dunye geldi diyip yazyar Bilsimiz yali Ersari baba Ersari Turkmenlerinin serdaridir Irana gecen Salirlar Iranda oz dovletini kurmagi basaran hem bolsalar ol dovlet Mongollar tarafindan yikildi Sonra Anadoluda Kazi Burhaneddinin kuran dovleti hem Salir boyuna degislidir Mongollardan sonra Turkmen diyarinda Turkmenlerin ozune degisli bir dovlet kurulmadi Ustesinede Turkmen diyari Hiva hanligi Buhara emirligi hemde Iran arasinda bir soves meydani halina geldi Bu adalatsiz uruslar te Gokdepe sovesine cenli dovam etdi Basindan kop sovdalari geciren Turkmen halki in sonunda Russ padisaliginin kol astina dusdu Ondan sonra Soviet ler dovleti bu halki otdan alip suva sokdi 1991 nci yilda Soviet ler dovletinin yikilmasi bilen oz karassiz baki bitaraf dovletini kurmagi basaran Turkmenler hezirki vagtda kati dar mana eye bolan milletin adina eye boldular Aslinda Azerbaycan ve Turkiye de yasayan halkda kanibir doganlarimiz Turkmen taryhynyn dowurleri Orta asyrlarda ata babalarymyzyn guran dowletleri Turkmenlerin ata babalary dunyanin durli yerlerine yayrap ulyuly dowletleri hanlyklary beglikleri atabeglikleri doredip Aziyanyn Yewropanyn we Demirgazyk Afrikanyn durli yerlerinde dowlet gurlusynda medeniyetde ylymda uly isler bitirip adamzat taryhynda ocmejek yz galdyrypdyrlar Halkymyzyn gadymy gecmisinin anyk delilnamalar esasynda acylyp baslanmagy milli buysanjymyzy artdyrdy taryhymyza bolan garaysymyzy has da belende goterdi Bir soz bilen aydylanda turkmen halky oz gecmis taryhyna bolan tesneligini arkayyn gandyryp gecmisi baradaky her bir buysancly tazeligi bilip baslady Turkmenler dogrudan da oz gadymy ata watanynda osup ornan we sonra dunyanin durli yerlerine yayran halkdyr turkmenler gadymyyetde we orta asyrlarda edermen hem merdana millet hokmunde taryhy sahna cykyp gecmisde sohratly yz galdyrypdyrlar Orta asyrlarda has takygy X XVI asyrlarda turkmenler tarapyndan doredilen Garahanly Beyik oguz turkmen Gaznaly Seljukly Koneurgenc Horezmsalar Osmanly Memluk Akgoyunly Garagoyunly Sefewi turkmenlerinin dowletlerinin Hindistandaky turkmen soltanlyklarynyn begliklerin atabegliklerin has gullap osen wagtydyr Sol dowrun beyik soltanlary salary hokumdarlary dowlet gurlusynda oran wajyp tejribe toplapdyrlar Gundogarda Dowlet gurjak bolsan turkmeni cagyr diyen nakylyn dorandigi totanden daldir Gaznaly turkmen dowleti paytagty Owganystanyn Gazna saheri bolup sol bir wagtda dowletin ady da Gazna saheri bilen baglydyr BaglanysyklyCesmeler The World Factbook Archived from the original on 12 June 2007 Retrieved 18 March 2015 The World Factbook Archived from the original on 3 February 2012 Retrieved 18 March 2015 Ethnic Millets Library of Congress Country Studies 1997 Retrieved 2010 10 08 Jump up to a b Alisher Ilhamov 2002 Ethnic Atlas of Uzbekistan Open Society Institute Tashkent Refugees United Nations High Commissioner for UNHCR The UN Refugee Agency PDF www unhcr org 2002 2002 Tajikistani census 2010 About number and composition sanulation of Ukraine by data All Ukrainian census of the sanulation 2001 Ukraine Census 2001 State Statistics Committee of Ukraine Retrieved 17 January 2012 S G Agadzhanov Ocherki istorii oguzov i turkmen Srednej Azii IX XIII vv Ripol Klassik 301 s ISBN 978 5 517 60993 9 gt Bu makala ownuk makaladyr Ony uytgetmek hem de osdurmek arkaly Wikipediya komek edip bilersiniz