Azərbaycan
Deutschland
Lietuva
Malta
ශ්රී ලංකාව
Türkmenistan
Türkiyə
Украина
Türkmensähra Eýran Türkmenleriniň iň köp ýaşaýan sebitidir Eýran Türkmenleri Türkmenistan bilen Owganystan Türkmenlerini
Türkmensähra
Türkmensähra Eýran Türkmenleriniň iň köp ýaşaýan sebitidir.
Eýran Türkmenleri Türkmenistan bilen Owganystan Türkmenleriniň ýaşaýyş ýerleri bilen goňşy bolan Gülistan, Demirgazyk Horasan, we Rezewi Horasanda ýaşaýandyrlar.
Türkmenistanyň Günbatarynda ýerleşýan Türkmensähra Hazar Deňizinden başlap Owganystan serhedine çenli dowam eder.
Şeýlelik bilen Türkmensähra sebiti de Gülistan, Demirgazyk we Rezewi Horasan welaýatlarynyň bir bölegidir.
Eýranda Türkmenler iň köp Gülistan welaýatynda ýaşaýar. Bu welaýatdan soň demirgazyk bilen rezewi horasan Türkmenleriň iň köp ýaşaýan sebitleridir.
Türkmensähranyň iň köp Türkmen ilatyna eýe bolan şäheri Kümmet Gowuz (Parsça: Gonbad Kavus-گنبد کاووس) şäheridir.
Türkmenleriň we Türkmensähradaky ýaşaýan Türkmenleriň milli şahyry bolan Magtymguly Pyragyny ýüreklerinden alan Gökleň we Ýomut taýpalary, Eýranda türkmenligini iň köp goraýan jemgyýet hökmünde tanalýar. Mundan daşary Türkmenistan, Türkiýe we başga türki milletlerinini özlerine dogan hökmünde görüp, ynançlaryna, batyrlyklaryna buýsanyp ýaşaýan taýpadyr. Eýrandaky Türkmenleriň sany 3 mln - dan geçýändigi bilinýär. Dünýä banky ýurtlar profilindäki sana görä Eýranyň doly halkyny 66 mln hasap edemizde onuň 42 % Türkler tutýar.
Türkmenistanyň serhedindäki Bender Türkmen, Kümüşdepe, Akgala, Ambarolum, Inçeburun, Siminşäher, Daşlyburun, Kelala, Marawadepe we Jergelan ýaly şäherlerde-de ilatyn köpüsi Türkmendir.
Munuň bilen birlikde Bojnurd we , Çabahar, Türbetjam we Tahran ýaly şäherlerde-de köp sanly Türkmen ýaşaýar.
Taryhy
Türkmenleriň Eýranda bolmalary başlaryna çenli daýanýar. Eýrandaky ilkinji taýpalaryň "Gyzyl" we "Ak han" türkmenleridigi aýdylýar. 1040 njy ýylda Eýran topraklaryna höküm eden Gaznalylar bilen Seljuklaryň arasynda geçen Daňdanakan urşynda Gaznalylaryň ýeňilmesi bilen Eýranyň gapysy Türkmenlere doly açyldy. Şu ýyldan soň Türkmenler 1000 ýyllap Eýranda agalygyny gorap gezdi. Şo wagtyň içinde Eýrany Seljuklar, , , we dolandyrdy. Asyrlar boýunça Türkmenleriň elinde galan 1925 nji ýylda medeniýeti doly eýeledi. Şundan soňra olar Türkmenleri özlerine biraz howp hökmünde görip olara garşy taýynlyklar düzüp ugradylar. Eýranda ýaşaýan Azerilerden soňra Türkmenlerin iň köp ýaşaýan ýeri Türkmensähradaky Sünni Türkmenler bolupdyr. Bu ýer Eýrança "Deşt-e Gorgan" diýilsede Türkmenleriň arasynda Türkmensähra diýip atlandyrylýar. Bu ýer Türkmenistanyň çäginden başlap Hazar deňzine çenli uzaýar we bu ýer Gülistan welaýatynda ýerleşýar. Eýranda Türkmenler "Salyr", "Teke", "Ýomut" "Gökleň", " taýpalaryndandyr. 1881 nji ýylda Eýran bilen Russiýanyň arasynda bir şertnama gol çekilýär we bu iki ýurt tarapyndan paýlaşylýar. Şeýlelik bilen Russiýanyň içinde galanlar Türkmenler diýip atlandyrlanda Eýrandaky galan Türkmenler "Eýran Türkmenleri" diýip atlandyryldy. Eýranda ýaşaýan Türkmenler özleriniň azatlygy üçin 1920 njy ýyldan garşy gelip başladylar. 1924 nji ýylyň 20 nji maýynda Türkmenler Eýran topragyndan aýrylyp garaşsyz "Türkmen respublikasy"-ny döretdiler. Türkmenler özleriniň asyrlardyr ýaşaýan topraklarynyň azatlygy üçin göreşýärdiler. Türkmenler Eýran bilen başa çykmak üçin güýçli serkerdelere mätäçdi, şo sebäpli harby okuw açmak gerekdi. Türkmenler Türkiýedäki serkerdeleri mugallym hökmünde çagyrdy. 1925 nji ýylda Eýran Türkmenlere uly garşylyk görkezdi. Şo wagtlar iňlisleriň kömegi bilen tagta geçjek bolýan tagta geçmek üçin bir garşylygy galypdy, olam Türkmenleriň aýaga galmasyny ýatyrmakdy. 1925 nji ýylyň iýun aýynda "Bocnurd" meýdanynda hökümet bilen Türkmenlerin arasynda kiçiräk uruşlar boldy. Bu uruşlaryň netijesinde Eýranyn harby güýjinden ejiz gelen Türkmenler Sähra tarap çekilmeli boldylar. Şo ýylyň iýul aýynda Türkmenleriň ulylary aralarynda ýygnak geçirdiler we "Eýran garaşsyz Türkmen döwletini tanaýança garşylyga dowam" diýdiler. Ýöne ýygnagyň göni yzyndan 22 nji iýulda Maşatda we ýanyndaky adamlara "Türkmenler bilen Eýran hökümedine garşy gitdi" sebäbi bilen berildi. Bu jezalar Türkmen hereketlerini durduryp bilmedi we bu jeza Eýran hökümediniň biraz gowşamasyna sebäp boldy. 1925 nji ýylyň oktýabr aýyndan başlap Türkmenler Eýranlaryň garşysynda kyn ýagdaýa düşdiler. Eýran hökümedi Türkmenleriň köp bolýan ýerlerine garşy hereket edip Türkmenleriň direnişini duzurdylar. Ryza hanyň tagta geçmegi bilen birlikde Türkmenleriň ýagdaýy has agyrlaşdy we 1925 nji ýylyň 12 nji noýabrynda Osman Ahun we beýleki Türkmenlerin köpüsi Sähradan çekilip Türkmenistana geçmeli boldylar. 1925 nji ýylyň dekabr aýyna geçilende bolsa Türkmenleriň herekedi doly ýatyrlypdy. Ryza han tagta geçip, Türkmenleriň herekedini doly ýatyrandan soňra, ýene Türkmenleriň aýaga galmazlygy üçin birtopar işler geçirip ugrady. Bu işleriň başynda ilki bilen Türkmenleriň ýaragyny ýygnady. Soňra Türkmenleriň köp bolýan her ýerine Eýran gözegçilerini goýdy. Bu zatlaryň daşynda iň erbedi bolsa Türkmen jemgyýetini doly ýatyrmak, Türkmenleri "Eýranlaşdyrmak" "Parslaşdyrmak" üçin Türkmen mekdepleriniň ýapylmasydy. Muňa derek Pars dili öwredýan okuwlar açylyp ugrady. Şuwagtam okuwlarda Türkmenler Parsça okaýarlar we Parsçany gowy bilýärler. Muny Türkmensähra diýlende ilkinji ýada gelen gardaşymyz hem aýdypdy. Bu zatlar has ulaldy we soňra Türkmenleriň milli eşiklerini geýmesi, milli tagamlaryny iýmesi, däp - dessurlaryny etmeleri hem gadagan edildi. Eýran hökümedi Türkmenleri has beter syndyrmak üçin gaty uly ýola baş goşdy. Eýranda ýaşaýan kürtleri Türkmenleriň ýaşaýan ýerine göçürip, kürtleri Türkmenlere garşy ýarag hökmünde ulanjak boldy. Ýöne hökümediň bu islegi başa barman, "Türkmen - Kürt doganlygy" peýda boldy we aralarynda hiç bir oňuşmazlyk bolmady. Türkmenler Eýranlylardan ýaragda yza galmalary bilen birlikde syýasetdede yza galypdyrlar.
Taryhdan häzirki wagta çenli
Şuwagtky ýagdaýlary unudylan hökmünde diýip bileris. Türkiýe hem Eýrandaky ýaşaýan Türki halklaryndan ýekejede habar tutanok, hatda olarda o barada ýekejede maglumatam ýok, Atatürk döwründe Atatürk Eýrandaky Türkmenlere başardygyça kömek edipdir, ýöne ol ölenden soňra Türkmenler unudyldy, we şo unudylanlygy 20 nji ýüz ýylyň soňuna çenli dowam etdi. Eýranda ýaşaýan Türkmenler özleriniň asudalygyny, atlaryny gorap saklamak üçin ýekeje özleri öz başyna hereket etýärler. Türkmensähradaky Türkmenler 1991 nji ýylda döredilen "Dünýä Türkmenleri ynsanperwer birligi" ýygnaklarynda, şo döwrüň hökümeti Saparmyrat Nyýazow tarapyndan ýatlanypdyr. Soňra syýasy işler maslahatlar ýüzünden Eýrandaky Türkmenler ýene ýalňyzlyga itildi.
Serediň:
Eýran Türkmenleri hakynda bir wideo
Eyran Türkmenlerinden bir wideo klip: Küştdepdi
Awtor: www.NiNa.Az
Neşir edilen senesi:
wikipediýa, wiki, kitap, kitaplar, kitaphana, makala, oka, göçürip al, mugt, mugt göçürip al, mp3, wideo, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, surat, aýdym-saz, aýdym, film, kitap, oýun, oýunlar, jübi telefony, android, ios, alma, jübi telefony, samsung, iphone, xiomi, xiaomi kompýuter, Türkmensähra hakda maglumat, Türkmensähra näme? Türkmensähra näme diýmek?
Turkmensahra Eyran Turkmenlerinin in kop yasayan sebitidir Eyran Turkmenleri Turkmenistan bilen Owganystan Turkmenlerinin yasayys yerleri bilen gonsy bolan Gulistan Demirgazyk Horasan we Rezewi Horasanda yasayandyrlar Turkmenistanyn Gunbatarynda yerlesyan Turkmensahra Hazar Denizinden baslap Owganystan serhedine cenli dowam eder Seylelik bilen Turkmensahra sebiti de Gulistan Demirgazyk we Rezewi Horasan welayatlarynyn bir bolegidir Eyranyn kartasyndan Turkmensahranyn yerlesyan yeri Eyranda Turkmenler in kop Gulistan welayatynda yasayar Bu welayatdan son demirgazyk bilen rezewi horasan Turkmenlerin in kop yasayan sebitleridir Turkmensahranyn in kop Turkmen ilatyna eye bolan saheri Kummet Gowuz Parsca Gonbad Kavus گنبد کاووس saheridir Turkmenlerin we Turkmensahradaky yasayan Turkmenlerin milli sahyry bolan Magtymguly Pyragyny yureklerinden alan Goklen we Yomut taypalary Eyranda turkmenligini in kop gorayan jemgyyet hokmunde tanalyar Mundan dasary Turkmenistan Turkiye we basga turki milletlerinini ozlerine dogan hokmunde gorup ynanclaryna batyrlyklaryna buysanyp yasayan taypadyr Eyrandaky Turkmenlerin sany 3 mln dan gecyandigi bilinyar Dunya banky yurtlar profilindaki sana gora Eyranyn doly halkyny 66 mln hasap edemizde onun 42 Turkler tutyar Turkmenistanyn serhedindaki Bender Turkmen Kumusdepe Akgala Ambarolum Inceburun Siminsaher Daslyburun Kelala Marawadepe we Jergelan yaly saherlerde de ilatyn kopusi Turkmendir Munun bilen birlikde Bojnurd we Cabahar Turbetjam we Tahran yaly saherlerde de kop sanly Turkmen yasayar TaryhyTurkmenlerin Eyranda bolmalary baslaryna cenli dayanyar Eyrandaky ilkinji taypalaryn Gyzyl we Ak han turkmenleridigi aydylyar 1040 njy yylda Eyran topraklaryna hokum eden Gaznalylar bilen Seljuklaryn arasynda gecen Dandanakan ursynda Gaznalylaryn yenilmesi bilen Eyranyn gapysy Turkmenlere doly acyldy Su yyldan son Turkmenler 1000 yyllap Eyranda agalygyny gorap gezdi So wagtyn icinde Eyrany Seljuklar we dolandyrdy Asyrlar boyunca Turkmenlerin elinde galan 1925 nji yylda medeniyeti doly eyeledi Sundan sonra olar Turkmenleri ozlerine biraz howp hokmunde gorip olara garsy tayynlyklar duzup ugradylar Eyranda yasayan Azerilerden sonra Turkmenlerin in kop yasayan yeri Turkmensahradaky Sunni Turkmenler bolupdyr Bu yer Eyranca Dest e Gorgan diyilsede Turkmenlerin arasynda Turkmensahra diyip atlandyrylyar Bu yer Turkmenistanyn caginden baslap Hazar denzine cenli uzayar we bu yer Gulistan welayatynda yerlesyar Eyranda Turkmenler Salyr Teke Yomut Goklen taypalaryndandyr 1881 nji yylda Eyran bilen Russiyanyn arasynda bir sertnama gol cekilyar we bu iki yurt tarapyndan paylasylyar Seylelik bilen Russiyanyn icinde galanlar Turkmenler diyip atlandyrlanda Eyrandaky galan Turkmenler Eyran Turkmenleri diyip atlandyryldy Eyranda yasayan Turkmenler ozlerinin azatlygy ucin 1920 njy yyldan garsy gelip basladylar 1924 nji yylyn 20 nji mayynda Turkmenler Eyran topragyndan ayrylyp garassyz Turkmen respublikasy ny doretdiler Turkmenler ozlerinin asyrlardyr yasayan topraklarynyn azatlygy ucin goresyardiler Turkmenler Eyran bilen basa cykmak ucin guycli serkerdelere matacdi so sebapli harby okuw acmak gerekdi Turkmenler Turkiyedaki serkerdeleri mugallym hokmunde cagyrdy 1925 nji yylda Eyran Turkmenlere uly garsylyk gorkezdi So wagtlar inlislerin komegi bilen tagta gecjek bolyan tagta gecmek ucin bir garsylygy galypdy olam Turkmenlerin ayaga galmasyny yatyrmakdy 1925 nji yylyn iyun ayynda Bocnurd meydanynda hokumet bilen Turkmenlerin arasynda kicirak uruslar boldy Bu uruslaryn netijesinde Eyranyn harby guyjinden ejiz gelen Turkmenler Sahra tarap cekilmeli boldylar So yylyn iyul ayynda Turkmenlerin ulylary aralarynda yygnak gecirdiler we Eyran garassyz Turkmen dowletini tanayanca garsylyga dowam diydiler Yone yygnagyn goni yzyndan 22 nji iyulda Masatda we yanyndaky adamlara Turkmenler bilen Eyran hokumedine garsy gitdi sebabi bilen berildi Bu jezalar Turkmen hereketlerini durduryp bilmedi we bu jeza Eyran hokumedinin biraz gowsamasyna sebap boldy 1925 nji yylyn oktyabr ayyndan baslap Turkmenler Eyranlaryn garsysynda kyn yagdaya dusdiler Eyran hokumedi Turkmenlerin kop bolyan yerlerine garsy hereket edip Turkmenlerin direnisini duzurdylar Ryza hanyn tagta gecmegi bilen birlikde Turkmenlerin yagdayy has agyrlasdy we 1925 nji yylyn 12 nji noyabrynda Osman Ahun we beyleki Turkmenlerin kopusi Sahradan cekilip Turkmenistana gecmeli boldylar 1925 nji yylyn dekabr ayyna gecilende bolsa Turkmenlerin herekedi doly yatyrlypdy Ryza han tagta gecip Turkmenlerin herekedini doly yatyrandan sonra yene Turkmenlerin ayaga galmazlygy ucin birtopar isler gecirip ugrady Bu islerin basynda ilki bilen Turkmenlerin yaragyny yygnady Sonra Turkmenlerin kop bolyan her yerine Eyran gozegcilerini goydy Bu zatlaryn dasynda in erbedi bolsa Turkmen jemgyyetini doly yatyrmak Turkmenleri Eyranlasdyrmak Parslasdyrmak ucin Turkmen mekdeplerinin yapylmasydy Muna derek Pars dili owredyan okuwlar acylyp ugrady Suwagtam okuwlarda Turkmenler Parsca okayarlar we Parscany gowy bilyarler Muny Turkmensahra diylende ilkinji yada gelen gardasymyz hem aydypdy Bu zatlar has ulaldy we sonra Turkmenlerin milli esiklerini geymesi milli tagamlaryny iymesi dap dessurlaryny etmeleri hem gadagan edildi Eyran hokumedi Turkmenleri has beter syndyrmak ucin gaty uly yola bas gosdy Eyranda yasayan kurtleri Turkmenlerin yasayan yerine gocurip kurtleri Turkmenlere garsy yarag hokmunde ulanjak boldy Yone hokumedin bu islegi basa barman Turkmen Kurt doganlygy peyda boldy we aralarynda hic bir onusmazlyk bolmady Turkmenler Eyranlylardan yaragda yza galmalary bilen birlikde syyasetdede yza galypdyrlar Taryhdan hazirki wagta cenliSuwagtky yagdaylary unudylan hokmunde diyip bileris Turkiye hem Eyrandaky yasayan Turki halklaryndan yekejede habar tutanok hatda olarda o barada yekejede maglumatam yok Ataturk dowrunde Ataturk Eyrandaky Turkmenlere basardygyca komek edipdir yone ol olenden sonra Turkmenler unudyldy we so unudylanlygy 20 nji yuz yylyn sonuna cenli dowam etdi Eyranda yasayan Turkmenler ozlerinin asudalygyny atlaryny gorap saklamak ucin yekeje ozleri oz basyna hereket etyarler Turkmensahradaky Turkmenler 1991 nji yylda doredilen Dunya Turkmenleri ynsanperwer birligi yygnaklarynda so dowrun hokumeti Saparmyrat Nyyazow tarapyndan yatlanypdyr Sonra syyasy isler maslahatlar yuzunden Eyrandaky Turkmenler yene yalnyzlyga itildi Seredin Eyran Turkmenleri hakynda bir wideo Eyran Turkmenlerinden bir wideo klip Kustdepdi